Nahid Məmmədov İŞĞAL ALTINDAKI TARİXİ-DİNİ ABİDƏLƏRİMİZ BAKI – 2015 Ön sözün müəllifi: Mübariz Qurbanlı Redaktor: Gündüz İsmayılov Nahid Məmmədov. İŞĞAL ALTINDAKI TARİXİ-DİNİ ABİDƏLƏRİMİZ Bakı, “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2015, 96 səh. ISBN: 978 - 9952 - 490 - 95 - 4 © N.Məmmədov, 2015 ÖN SÖZ İki əsrdən artıqdır Azərbaycan xalqına qar- deportasiya və soyqırımı faktlarını dünyaya şı davam edən erməni təcavüzünün qurbanları bəyan edirdi. 1997-ci il dekabrın 18-də Ulu təkcə soydaşlarımız deyil, həm də yaşı minillərlə Öndər “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların ölçülən tarixi mədəni abidələrimiz, müqəddəs Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik tor- ocaqlarımız və məbədlərimizdir. Bu gün tarixən paqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haq- erməni təcavüzünün qurbanı olmuş dini-mədəni qında” Fərman imzaladı. Fərmanda deyilir: abidələrimizin ümumi sayını müəyyənləşdirmək “Son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qar- və onlar barədə tam məlumat toplamaq qeyri- şı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş et- mümkündür. Çünki XIX əsrdən etibarən Qara- nik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində bağa və Qərbi Azərbaycan ərazilərinə köçürülən xalqımız ağır məhrumiyyətlərə, milli faciə ermənilər müxtəlif vaxtlarda, amma mərhələ- və məşəqqətlərə məruz qalmışdır. Mərhələ- mərhələ öncə azərbaycanlıların torpaqlarını, mərhələ gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət sonra da orada yaşayan soydaşlarımızı, daha nəticəsində azərbaycanlılar indi Ermənistan ad- sonra abidələrimizi təcavüzə məruz qoymuşlar. landırılan ərazidən – min illər boyu yaşadıqları XX əsrin əvvəllərində, 1905, 1918-ci illərdə bu öz doğma, tarixi-etnik torpaqlarından didərgin təcavüz aktiv fazada aparılmış, nəhayət, 1988- salınaraq kütləvi qətl və qırğınlara məruz qalmış, ci ildən etibarən kulminasiya nöqtəsinə çatmış- xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidə dır. Tarixi abidələr xalqın keçmişinə işıq tutan, və yaşayış məskəni dağıdılıb viran edilmişdir”. onun yaddaşını həmişə təzə saxlayan, canlı Fərmanda SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947- arxivdirlər. Tarixi-dini abidələr isə xalqın təkcə ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı və 1948-ci il 10 tarixi deyil, həm də mənəvi, ruhani yaddaşını mart tarixli 754 saylı qərarlarına toxunulur və hifz edən müqəddəs məkanlardır. Bu baxımdan bu qərarların Azərbaycan xalqına qarşı tarixi ermənilərin tarixi-mədəni abidələri, o cümlədən cinayət aktı kimi dəyərləndirilir. Heydər Əliyev məbədlərimizi məhv etmələri başadüşüləndir. 1948-1953-cü illər ərzində 150 mindən çox Onlar bu yolla bizim minilliklər ərzində yaşadı- azərbaycanlının Ermənistan SSR ərazisindəki ğımız torpaqlardan həm tarixi keçmişimizi, həm doğma yurdlarından kütləvi surətdə və zorakı- də mənəvi yaddaşımızı məhv etmək istəyirlər. lıqla sürgün edilməsini, genosidə məruz qalma- 1993-cü ildə xalqın ən çətin günündə sını qətiyyətlə pisləyirdi. hakimiyyətə qayıdan Ümummilli Lider Heydər Ulu Öndər bu məsələdə faydası ola biləcək Əliyev bu siyasəti çox yaxşı anlayır, ermənilərin hər kəsin, xüsusilə tarixçilərin, elmi ictimaiyyətin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri işğalçılıq, səfərbər olmasını, xaqımızın başına gətirilmiş soy- 3 İŞĞAL ALTINDAKI TARİXİ-DİNİ ABİDƏLƏRİMİZ qırımı, deportasiya və işğalçılıq faktlarını dəqiq tarixi həqiqətlərə açıq gözlə baxmasını, qərəzi, tədqiq edib dünya ictimaiyyətinin diqqətinə təəsübkeşliyi, ikili standartları kənara qoyma- çatdırılması məqsədi ilə Dövlət Komissiyasının sını tələb edirdi. Fərmanda ümumiləşdirilərək yaradılması vacibliyini bildirirdi: “Təəssüflər ol- 31 mart azərbaycanlıların soyqırımı günü kimi sun ki, biz tarixin müxtəlif mərhələlərində belə qəbul edildi. hadisələri lazımi qədər təhlil edə bilməmişik Əfsuslar olsun ki, hələ də dünya birliyinin və xalqımıza edilən bu ədalətsizliklərə qarşı öz qətiyyətsizliyi və Ermənistanın qeyri-konstruktiv səsimizi lazımi qədər qaldırmamışıq. Məhz bun- mövqeyi nəticəsində danışıqlar prosesi uzanır. ların nəticəsində də 1988-ci ildə Ermənistan Problemin həllini tapmaması Dağlıq Qarabağ Azərbaycana təcavüz edibdir”. və işğal altındakı ətraf rayonlarda Azərbaycanın Daha sonra münaqişənin həlli üçün bö- tarixi mədəni irsinə qarşı təcavüzün getdikcə ge- yük fədakarlıq nümayiş etdirən Umum- niş vüsət alması ilə müşayət olunur. Azərbaycan milli Lider Heydər Əliyev diqqəti bir daha Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust ermənilərin təcavüzkar siyasətinə və qanlı 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq cinayətlərinə cəlb edərək 1998-ci il martın 26-da edilmiş “Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Fərman və mədəniyyət abidələrinin siyahısı”, “Ölkə imzaladı. Fərmanda deyilirdi: “1813-cü və 1828- əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət ci illərdə imzalanan Gülüstan və Türkmənçay abidələrinin siyahısı” və “Yerli əhəmiyyətli daşın- müqavilələri Azərbaycan xalqının parçalanması- maz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı”na nın, tarixi torpaqlarımızın bölünməsinin əsasını əsasən işğal olunmuş ərazilərdə dövlət qeydiy- qoydu. Azərbaycan xalqının bu milli faciəsinin yatında olan tarix və mədəniyyət abidələrinin davamı kimi onun torpaqlarının zəbti başlandı. ümumi sayı 900-dən çoxdur. Heç şübhəsiz ki, Qısa bir müddətdə bu siyasət gerçəkləşdirilərək bu siyahıya alınmayan, lakin əzəli torpağımız ermənilərin kütləvi surətdə Azərbaycan torpaq- Qarabağdakı varlığımızın, milli kimliyimizin larına köçürülməsi həyata keçirildi. Soyqırımı maddi sübutları olan minlərlə tarixi abidəmiz, Azərbaycan torpaqlarının işğalının ayrılmaz bir dəyərimiz vardır. Bəzi məlumatlara görə dövlət hissəsinə çevrildi”. qeydiyyatında olmayan abidələrin sayı 1500-dən Fərman ermənilərin azərbaycanlılara qarşı artıqdır, beynəlxalq əhəmiyyətli abidələrin sayı törətdikləri soyqırımı siyasətinin tarixi xronika- onlarladır, qəbiristanlıqların sayı 900-dən ar- sını, səbəblərini və mahiyyətini açıqlayırdı. Ulu tıqdır. Qarabağda tarixi-dini abidələrlə yanaşı, Öldər bu Fərmanla dünyanın bir daha dönüb yüzlərlə mədəniyyət abidəmiz – kitabxanaları- 4 ÖN SÖZ mız, muzeylərimiz, mədəni irsimiz də təcavüzə “Buğakar” ziyarətgahı, “Ağadədə” ziyarətgahı məruz qalıb. Bütün bu vəhşiliklərə, işğal altında tamamilə uçurulub; İrəvan “Göy” məscidi, qalan torpaqlarımızdakı insanlıq və mülkiyyət “Cəfərabad” türbəsi özgələşdirilib-dəyişdirilib; əleyhinə olan cinayətlərə, mədəni irsin dağıdıl- “Yuxarı Gövhər Ağa” məscidi (Şuşa), “Aşağı masına görə Ermənistan və separatçı Dağlıq Qa- Gövhər Ağa” məscidi (Şuşa), “Saatlı məscidi” radağ rejimi məsuliyyət daşıyır. (Şuşa), Ağdam Cümə məscidi dağıdılaraq təhqir İşğal altındakı torpaqlarımızda tərəfimizdən olunub; “Ağoğlan” məbədi, “Xudavəng” məbədi təsbit olunmuş tarixi-dini abidələrin təqribi (Kəlbəcər rayonu), “Tatev” məbədi, “Gəncəsər” sayı 403-dür. Onlardan 67-si məscidlər, 144-ü məbədi erməniləşdirilib-qriqoryanlaşdırılıb. məbədlər,1 192-i ziyarətgahlardır.2 Dinşünaslarımızın qeyd etdiyini görə, ila- Ermənilərin tarixi-dini abidələrimizə qarşı hi dinlərin hər birində məbəd dağıtmaq böyük vandal təcavüzü müxtəlif istiqamətlərdə aparı- günah hesab edilir. Lakin görünən odur ki, lır. Milli mənsubiyyəti və qədim tarixi milli, dini ermənilər Tanrı məbədlərini dağıtmaqla xristian ənənəni özündə ehtiva edən abidələr tamami ilə ehkamlarını da pozmaqdan çəkinmirlər. İncildə uçurulur. Bu abidələrin erməniləşdirilməsinə, bu barədə deyilir: “Kim Allahın məbədini məhv özgələşdirilib dəyişdirilməsinə cəhd edilir. İş- edirsə, Allah onu məhv edəcək, çünki Allahın ğal altındakı müsəlman dini kimliyinə aid məbədi müqəddəsdir…” (İncil, Korinflilərə I olan abidələr, o cümlədən digər mədəniyyət məktub, 3/17). göstəriciləri dağıdılır, təhqir olunur. Son illərdə Eyni zamanda, Qurani-Kərimdə də buyu- məscidlərdə mal-qara və digər heyvanların sax- rulur: “Allahın məscidlərində Onun (Allahın) lanılması faktı Qərb ölkələrinin fotomüxbirləri adının çəkilməsinə maneçilik törədənlərdən və tərəfindən də lentə alınmış və bütün dünya onların xarab edilməsinə (dağılmasına) çalışan- ictimaiyyəti bu kadrlarla tanış olmuşdur. Ən ağırı lardan daha zalım kim ola bilər? Halbuki onlar odur ki, tarixi Alban məbədləri erməniləşdirilib oraya (məscidlərə) ancaq qorxa-qorxa girməli qriqoryanlaşdırılır. idilər. Onları dünyada rüsvayçılıq, axirətdə isə Məsələn, erməni təcavüzünə məruz qalmış böyük əzab gözləyir!” (Qurani-Kərim, Bəqərə, istər İslam, istərsə də Alban irsinə dair tarixi- 114). dini abidələrdən İrəvan “Şah Abbas” məscidi, Ermənilər işğal etdikləri ərazilərdəki qə- dim Azərbaycan abidələrini məhv edir, yerli topon imləri planlı şəkildə dəyişdirirlər. Onların 1 Alban irsinə aid kilsələr, sovmələr və monastırlar. 2 Pirlər, türbələr, ocaqlar, məqbərələr. vandal davranışları Beynəlxalq səviyyədə təsbit 5 İŞĞAL ALTINDAKI TARİXİ-DİNİ ABİDƏLƏRİMİZ olunmuş “Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni Beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri dəyərlərin qorunması haqqında” 1954-cü il Ha- ərazi bütövlüyünü və suverenliyi ön plana çəkir. aqa Konvensiyasının, “Arxeoloji irsin mühafizəsi Ərazi bütövlüyü və suverenlik məsələsi də bu haqqında” 1992-ci il Avropa Konvensiyasının, danışıqlarda Azərbaycan tərəfinin irəli sürdüyü “Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi başlıca fikirdir. O da məlumdur ki, danışıqlar za- haqqında” YUNESKO-nun 1972-ci il Konvensi- manı erməni diplomatiyasının faktiki olaraq da- yasının tələblərinə ziddir. lana dirəndiyini görürük. Dövlətimizin ədalətli, Bütün cəhdlərinə baxmayaraq, ermənilər obyektiv mövqeyi qarşısında ermənilər hansısa tarix yazısını dəyişdirə bilməyəcəklər. Çünki, başqa fikir ortaya qoya bilmir. Bütün hallarda gerçək tarix yalnız həqiqətdən keçir, həqiqət isə Ermənistan tərəfindən Azərbaycan torpaqla- birdir: Qarabağ Azərbaycanın tarixi torpağı, ay- rının işğalı faktı göz önündədir və bunu inkar rılmaz tərkib hissəsidir. etmək mümkün deyil. Ona görə də, danışıqlar Təəssüf olsun ki, işğalçıların Azərbaycan zamanı hələ ki, müəyyən nəticəyə gəlinməməsi torpaqlarından qeyd-şərtsiz çıxarılmasına dair məhz Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqedən BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822 saylı, 853 çıxış etməsi ilə bağlıdır. saylı, 874 saylı, 884 saylı qətnamələrinə bax- Ölkə başçısı cənab İlham Əliyev ərazi bü- mayaraq, bu tələb elə kağız üzərində də qalır. tövlüyümüzün bərpası üçün fəal səy göstərir. BMT kimi nüfuzlu təşkilatın Qarabağ məsələsi O, hər zaman münaqişənin beynəlxalq hü- ilə bağlı qəbul etdiyi qətnamələrin icrasız qal- quq normaları, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü ması Azərbaycana qarşı ikili standartlı siyasi çərçivəsində öz həllini tapmalı olduğunu bildi- münasibətin göstəricisidir. rir. Cənab Prezidentimizin dediyi kimi bunun Heç şübhəsiz ki, münaqişənin bu günədək başqa yolu ola bilməz: “İkili standartlara son uzanması təhlükəli vəziyyət yaradır. Bölgədə qoyulmalıdır. Ölkəmizin ərazi bütövlüyü başqa sülhün pozulması, müharibənin başlama- ölkələrin ərazi bütövlüyündən az əhəmiyyət da- sı ATƏT-in söykəndiyi təməl prinsiplərinə şımır. Əgər Qərb dünyası postsovet məkanında ziddir, bütövl ükdə, beynəlxalq aləmdə möv- münaqişələrin ərazi bütövlüyü çərçivəsində cud olan sülh və təhlükəsizliyin yaradılması həll olunmasını tələb edirsə, bizim münaqişə istiqamətində atılan addımlara uyğun deyil. də öz həllini bu prinsiplər üzərində tapmalıdır. Ona görə də, beynəlxalq birlik Ermənistanın iş- Amma bizə gəldikdə görürsünüz ki, münasibət ğalçılıq siyasətinə son qoyulması istiqamətində fərqlidir. Bu, riyakarlıqdır, ikili standartlardır, ciddi addımlar atmalıdır. ədalətsizlikdir”. 6 ÖN SÖZ Cənab Prezident keçirdiyi bütün görüşlərdə mümkün deyil. Bu, bizim strateji hədəfimizdir bu fikirləri açıq şəkildə səsləndirir. Tərəf və biz bu hədəfə çatmaq üçün çalışırıq, çalışaca- müqabillərindən bu riyakarlığa, ikili standartla- ğıq”. ra son qoyulmasını tələb edir. Bizim “hücum diplomatiyamız”ın içində Prezident İlham Əliyevin 10 aprel 2015- işğal olunmuş torpaqlarımızda Ermənistanın ci il tarixində Nazirlər Kabinetinin iclasında törətdiyi vəhşiliklərin - tarixi, dini və mədəni söylədiyi fikirlər çox əhəmiyyətlidir. O, müna- abidələrə qarşı vandalizmi, terrorizmi dünya qişənin uzanmasından danışarkən Qarabağın ictimaiyyətinə çatdırmaq əsas yerlərdən birini əzəli Azərbaycan torpağı olmasını sübut edən tutur. Bununla bağlı Azərbaycan dövləti, diaspor bir məqama toxundu: “Mən bunu dəfələrlə təşkilatları, o cümlədən Heydər Əliyev Fondu da demişəm, bizim cəmiyyətimiz, xüsusilə gənc nəsil böyük işlər görür. Tərtib olunan bu foto-kitabın heç vaxt unutmamalıdır ki, Ermənistan dövləti da əsas məqsədi erməni vandalizmi barədə dün- tarixi Azərbaycan torpaqları üzərində qurulub. ya ictimaiyyətini bir daha məlumatlandırmaqdır. Bu, bizim tarixi dədə-baba torpaqlarımızdır. Bü- Ümid edirik ki, tarixi Azərbaycan torpağı olan tün toponimlər Azərbaycan mənşəlidir. Bunu Qarabağdakı mədəni və mənəvi irsimiz barədə bilmək üçün XX əsrin əvvəllərində çar Rusiya- tutarlı mənbələrdən birinə çevriləcək bu kitab sında tərtib olunan xəritələrə baxmaq kifayətdir. həqiqətin carçısı qismində də çıxış edə biləcəkdir. Orada bir dənə də erməni toponimi tapmaq mümkün deyil. İndiki Ermənistanda bütün kəndlərin 80 faizi Azərbaycan mənşəli adlar da- Mübariz Qurbanlı şıyır. Yəni, bu, bizim tarixi torpaqlarımızdır və Azərbaycan Respublikası biz mütləq o torpaqlara qayıdacağıq. Başqa cür Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri 7 İŞĞAL ALTINDAKI AĞDAM RAYONU TARİXİ-DİNİ ABİDƏLƏRİMİZ Ağdam rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Rayon Aran Qarabağla Dağlıq Qarabağın birləşdiyi ərazidə yerləşir. Ağcabədi, Bərdə, Tərtər, Ağdərə, Əsgəranla qonşudur. Ağdam rayonunun ərazisi 1150 kvadrat kilometr olub, 65 yaşayış məntəqəsini əhatə edir. Rayon ərazisinin 88%-i 1993-cü il iyul ayının 23-də ermənilər tərəfindən işğal edilmişdir. XX əsrin 50-ci illərindən sonra aparılan tədqiqat işləri buranın qədim insanların yaşayış məskənlərindən olduğunu sübut etmişdir. Üçoğlantəpə adlanan ərazidə aparılan tədqiqatlar nəticəsində qədim insanların bu ərazidə Eneolit dövründə (e. ə. IV-VI minillik) məskunlaşmağa başladığı müəyyən edilmişdir. Rayonun ərazisində aşağıda göstərilmiş siyahıya daxil etmədiyimiz qədim tarixə malik yüzlərlə memarlıq və incəsənət abidələri vardır. Bu- radakı tarixi memarlıq abidələri, yaşayış məskənləri, sərdabələr, kurqan- lar və s. müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Ra- yonun onlarla tarixi yaşayış məskənləri Eneolit dövründən günümüzə kimi gəlib çatmışdır. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgü əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, “Azərbaycan Respublika- sının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü” adlı kitaba daxil edil- mişdir. Eləcə də, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 02 avqust 2001-ci il tarixli 132 №-li qərarı ilə dünya və ölkə əhəmiyyətli daşınmaz Tarix və Mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınaraq inventarlaşdırıl- mışdır. Tədqiqatçı alim Rəşid Göyüşov ərəblərin Azərbaycanı fəth etdikdən sonra İslamı ən son qəbul edən bölgənin Ağdam olduğunu qeyd etmiş- dir. Xaçındərbətli kəndində 1314-cü ildə inşa edilmiş Qutlu Musa oğlu türbəsi, Kəngərli kəndində XIV əsrə aid türbə, Ağdam şəhərində XIX əsrdə memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği (1817-1910) tərəfindən inşa olunmuş məscid, Boyəhmədli kəndində dua edən insan şəklində daş heykəl, Çəmənli kəndində məşhur övliyalardan olan Seyid Lazım Ağa- nın məqbərəsi rayonun tarixi-dini abidələrinin zənginliyindən xəbər verən milli-mənəvi sərvətlərimizdəndir. 8 AĞDAM CÜMƏ MƏSCİDİ AĞDAM RAYONU (AĞDAM ŞƏHƏRİ) Ağdam Cümə məscidi 1868-1870-ci illərdə tikilmişdir. Memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği olan məscid iki minarəli və ikimərtəbəlidir. Məscid binası daşdan, binanın fasad hissəsinin künclərindən qalxan minarələr isə kərpicdən hörülmüşdür. *** Mərkəz gümbəzə dayaq olan dörd sütun daxili məkanın həm tən ortasında kvadrat, həm də yan tərəflərdə iki mərtəbəli eyvanlar yaradır. İbadət zalına baxan və qadınlar üçün nəzərdə tutulan bu eyvanlar da öz növbəsində yuxarıdan gümbəzlərlə örtülür. Burada da az qala hər detal- da İslam incəsənəti üçün mühüm olan mürəbbe (dördbucaqlı) və dairə münasibətlərinə rast gəlmək olar. İbadət zalı mehrabın kənarlarından və eyvanlardan açılan pəncərələrlə işıqlandırılır. Mehrab tağçasının üzərində binanın dekor tərtibini verən ustad Məhəmməd Nəqqaş Təbrizinin adı və təmir olunduğu il, hicri təqvimlə 1331-cü il (miladi 1913) tarixi həkk olunmuşdur. Mənbələrdə göstərilir ki, Ağdam Cümə məscidinin divarlarını ilkin variantda Kərbəlayi Səfixanın dostu nəqqaş Məhəmməd Şükuhi işləmişdir. Məscidin giriş qapısı Səfəvi memarlığı üçün xarakterik olan iri tağ portalın içindədir. *** Memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği 1817-ci ildə doğulmuş, 1910- cu ildə vəfat etmişdir. Onun Azərbaycanın Şuşa, Ağdam, Bərdə, Füzuli şəhərlərində, eləcə də Ukraynanın Odessa və Türkmənistanın Aşqabad şəhərlərində ucaltdığı məscidlər bu gün də memarlıq nümunələri hesab olunur. Kərbəlayi Səfixan Qarabaği sayəsində “Qarabağ məscid memar- lığı” adlı üslub formalaşmış və bu üslubu başqa heç bir digər üslublarla səhv salmaq mümkün deyil. *** Ağdam şəhəri 1993-cü ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş və Azərbaycan memarlığının incilərindən sayılan Ağdam Cümə məscidi də erməni təcavüzünün qurbanına çevrilmişdir. Məscidin 9 İŞĞAL ALTINDAKI TARİXİ-DİNİ ABİDƏLƏRİMİZ Tədqiqatçı alim Rəşid Göyüşov ərəblərin Azərbaycanı fəth etdikdən sonra İslamı ən son qəbul edən bölgənin Ağdam olduğunu qeyd etmişdir. 10