İRAN TARİHİ (1700-1925) Yılmaz KARADENİZ Selenge Yayınları İstanbul 2012 Yılmaz Karadeniz 1970 yılında Malatya’nın Kale ilçesi Erdemli Köyü’nde Şevket ve Hatice Karadeniz’in dördüncü oğlu olarak dünya geldi. İlkokulu kendi köyünde oku- duktan sonra Malatya Atatürk Ortaokulu ve Malatya Fatih Lisesi’nde ortaöğreti- mini tamamladı. Yükseköğrenimini Fırat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Ta- rih Bölümü’nde, “Harput Şer‘iye Sicilleri” isimli tez ile 1993’te tamamladı. Aynı yıl İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Eğitimi Ana Bilim Dalı Ge- nel Türk Tarihi Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans’a başladı. 1996’da “H. 1182-1183 Şer‘iye Sicillerine Göre Amasya’nın Siyasi, İdari, Sosyal ve İktisadi Yapısı” konulu tez ile mezun oldu. Nisan 1997’de aynı enstitünün açmış olduğu Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı doktora programına birincilikle girdi. “Kaçar Ha- nedanı (1795-1925)” konulu tez ile 2004’te doktorasını tamamladı. Bu süre içe- risinde Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı okullarda Tarih Öğretmenliği ve okul ida- reciliği yaptı. Aralık 2007’de Muş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Bölümü’ne Yardımcı Doçent olarak atandı. Halen aynı üniversite- nin Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. İran ve Afganistan ile ilgili çok sayıda akademik çalışması bulunan yazar, ulusla- rarası bir kuruluş olan “Marquıs Who’s Who in the World” isimli kuruluşun 2010 katalogunda yer alma başarısını göstermiştir. Evli ve iki çocuk babası olan yazar Farsça bilmektedir. Öğrenim hayatım boyunca her türlü fedakârlığa kat- lanarak yetişmemde büyük emeği geçen merhum babam Şevket Karadeniz ve vefakâr annem Hatice Karadeniz’in aziz hatıralarına. Selenge Yayınları No: 63 Tarih Serisi: 51 Kapak-Sayfa Düzeni Ahmet Yanar Tashih ve Redaksiyon Mehmet Efendioğlu Baskı-Cilt Günaydın Ofset Tel: 0212 482 11 51 ISBN 978-975-8839-84-1 Selenge Yayınları Ticarethane Sok. No: 41/24 Cağaloğlu/İSTANBUL Tel: 0212 514 45 73 Faks: 0212 511 09 35 www.selenge.com.tr e-mail: [email protected] İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ....................................................................................................13 GİRİŞ .......................................................................................................17 I. BÖLÜM AFGAN HÂKİMİYETİ DÖNEMİ A-SAFEVİ DEVLETİNİN İNHİTATI ........................................................49 1. Devletin Kuruluşundaki Mezhebi Bağlılığın Giderek Yok Olması .50 2. Ordu İçerisindeki Eski ve Yeni Unsurların Çarpışması ...................52 3. Mülk ve Hassa Topraklar Arasındaki Dengenin Bozulması ............52 4. Perde Gerisindekilerin İdareyi Etkisiz Hale Getirmesi ....................54 B- AFGANLILARIN İRAN’A YÖNELMELERİ ........................................59 1- Afganlıların Menşei .........................................................................59 2- Afgan Kabileleri ...............................................................................66 2.1- A bdaliler .....................................................................................68 2.2- G ılzailer ....................................................................................71 3- Safeviler Döneminde Afganlıların İran’a Yönelmeleri .....................73 4- Herat’ta Abdalilerin İran’a Yönelmeleri ...........................................78 5- Mahmud Gılzai (Afgan)’nin I. İran Seferi (1721) ...........................80 6- Mahmud’un II. İran Seferi ve Gülûnabad Savaşı (1722) .................85 7- Ferahabâd ve Culfa’nın İşgali .........................................................87 C- SAFEVİ DEVLETİNİN YIKILIŞI VE MAHMUT AFGAN’IN İRAN’DAKİ FAALİYETLERİ .........................88 1- İsfahan’ın Fethi ve Afgan Hâkimiyetinin İran’da Yayılması ...........88 2- M ahmud Afgan’ın İran’daki Faaliyetleri .........................................91 2- D erbend’in Ruslarca İşgali (1722) ..................................................93 3- Afgan İstilasının Başlarında Osmanlı Devletinin İran’a Karşı Tutumu ..........................................................................95 4- K azvin’de Afganlıların Yenilgiye Uğratılması (1723) ......................98 5- İsfahan’da Katliam (1723) ...............................................................99 6- Şiraz’ın Alınması (1724) ...............................................................100 7- M ahmud Afgan’ın Ölümü (1725) .................................................101 6 D- MAHMUD AFGAN SONRASI OLAYLARI ......................................102 1- E şref Han’ın Tahta Geçişi ve Osmanlı Devleti ile Savaşması .......102 2- E şref Han Döneminde İran-Osmanlı İlişkileri ...............................103 3- Nadir Kuli Mirza’nın Şah Tahmasb İle Birleşmesi (1727).............106 4- Meşhed’de A fganlılar’ın Yenilmesi (1729) ....................................108 5- Afganlıların İran’dan Atılması (1730) ...........................................110 II- BÖLÜM AFŞAR HÂKİMİYETİ DÖNEMİ A- NADİR ŞAH AFŞAR’IN İRAN TAHTINA YÜKSELİŞİ ....................113 1. Afşar ..............................................................................................113 2. Afşarların Menşei ve Yaşadıkları Yerler ..........................................114 2- Nadir Kuli Mirza’nın Zuhuru .......................................................124 3- Nadir’in Melik M ahmud Sistani’nin Hizmetindeki Faaliyetleri ...126 4- Nadir’in Afgan ve Osmanlılar İle Mücadelesi ...............................129 5. Nadir’in Gılzailerle Mücadelesi (M ihmandost ve Murçehort Savaşları) ...........................................131 6. Nadir Kuli Mirza’nın Osmanlı Devleti İle Mücadelesi ..................133 7- K erkük Savaşı (1733) ....................................................................139 8- T opal Osman Paşa’nın Leylan Savaşında İran’a Yenilmesi (1733) 140 9- Nadir’in Kafkasya Harekâtı (Bağaverd Savaşı 1734) .....................142 10- Nadir’in İran Tahtına Oturması (1736) ......................................145 B- NADİR ŞAH ve FETİHLERİ .............................................................148 1- B ahtiyariler Üzerine Sefer .............................................................148 2- Afganistan Seferi ve Kandehar’ın Fethi (1737-1738) ...................150 3- N adir Şah’ın Hindistan Seferî (1738) ............................................153 a- Sefer Öncesi Hindistan’ın Durumu ............................................153 b- Kernâl Savaşı (1738) .................................................................156 c- Kernal Savaşının Sonuçları ........................................................160 4- Besend Seferi ve Hindistan Hazinelerinin Herat’ta Sergilenmesi ..161 5- Türkistan Seferi (1740) .................................................................162 6- D ağıstan Seferi ve Rıza Kuli Mirza Olayı (1741-1743) ................165 7- İran’da İç İsyanlar (1733-1744) ....................................................168 8- N adir Şah’ın Osmanlı Devleti İle Savaşması (1743-1745) ...........169 7 9. N adir Şah Döneminde İngilizlerin İran’daki Faaliyetleri (1739-1742) .............................174 10. N adir Şah’ın Denizcilik Faaliyetleri .............................................177 11. N adir Şah’ın Öldürülmesi (1747) ...............................................179 III- BÖLÜM ZEND HÂKİMİYETİ DÖNEMİ A- NADİR ŞAH’IN ÖLÜMÜNDEN SONRA İRAN’IN DURUMU ........185 1- K erim Han Zend’in Menşei ve Tarih Sahnesine Çıkışı ..................189 2- İran Tahtı Üzerine Zend-Afgan-Kaçar Mücadelesi .......................191 3- Z eki Han Zend’in İsyanı ve Kirman’ın Alınması ...........................195 4- M ir Mühenna İsyanı .....................................................................197 5- U mman Savaşı................................................................................198 6- Basra Muhasarası ..........................................................................199 7- K erim Han Zend Döneminde Liman ve Adaların Durumu .........200 8- K erim Han Zend’in Ölümü (1779) ..............................................204 B- KERİM HAN ZEND SONRASI DÖNEM ..........................................205 1- Z eki Han Zend Dönemi (1779) ....................................................205 2- E bul Feth Han Dönemi ( 1779) ....................................................206 3- Sadık Han Dönemi (1779-1782) ...................................................206 4- A li Murad Han’ın Saltanatı (1782-1785) ......................................207 5- C afer Han Zend (1785-1789) .......................................................208 6- L ütf Ali Han Zend ve Kirman Seferi (1789-1794) .......................209 7- Zend Hâkimiyetinin Sonu ............................................................211 IV. BÖLÜM KAÇAR HANEDANI DÖNEMİ A- KAÇARLARIN MENŞEİ VE İRAN TARİHİNDE İLK ROLLERİ .....213 B- KAÇARLARIN İRAN’DA ETKİLİ OLMAYA BAŞLAMALARI ...........222 1- Safeviler Döneminde Kaçarlar ......................................................222 2- İran’ı İstilâ Eden Afganlılar Döneminde Kaçarlar ........................224 3- N adir Şah Döneminde Kaçarlar ....................................................227 4- Z endliler Döneminde Kaçarların Silahlı Mücadeleye Başlamaları .230 5- Saltanata Geçme Denemeleri ve İç Karışıkılıklar ..........................235 6- A ğa Muhammed Han’ın Kardeşleriyle Mücadelesi .......................237 8 7- K erim Han Zend Sonrası Mücadeleler ve Kirman Faciası ............238 8- A ğa Muhammed Han’ın Afşarlarla Mücadelesi..............................239 9- Kafkasya Askeri Harekâtı ve Tiflis’in Fethi (1794) ......................240 KAÇAR HENADANI’NIN KURULUŞU .................................................241 A- AĞA MUHAMMED HAN DÖNEMİ (1795-1797) ...........................241 1- A ğa Muhammed Han’ın Tahta Oturduğu Sırada Civar Ülkeler ...243 2- A ğa Muhammed Han’ın Horasan Askeri Harekâtı .......................244 3- II. Gürcistan Seferi ve Ağa Muhammed Han’ın Öldürülmesi ......245 B- FETH ALİ ŞAH DÖNEMİ (1797-1834) ...........................................247 1- İç Düzenlemeler ve İsyanlar .........................................................249 2- F eth Ali Şah Döneminda İngiltere’nin İran ve Afganistan Politikası .......................................................................251 3- Horasan ve Herat Olayları ............................................................252 4- Sadrazam Hacı İbrahim Gilânter’in Öldürülmesi .........................255 C- FETH ALİ ŞAH DÖNEMİ DIŞ İLİŞKİLER .......................................256 1- İran’ın Afganistan ve Hindistan ile İlişkileri ................................257 2- İran-Fransa İlişkileri .....................................................................259 2.1- F inkenstein Anlaşması ve Fransa Askeri Heyetinin İran’a Gelmesi .................................262 3- İran-İngiltere İlişkileri ..................................................................269 3.1- İngiltere İle İlişkilerin Kesilmesi ............................................271 3.2- H arford Jones’in İran Elçiliği ve 1809 İran-İngiltere Anlaşması ................................................272 3.3- Sir G ore Ouseley’in İran Elçiliği ve 1814 İran-İngiltere Anlaşması ................................................275 4- İran-Rusya İlişkileri ......................................................................278 4.1- F eth Ali Şah Öncesi İlişkiler ....................................................278 4.2- F eth Ali Şah Döneminde İran-Rus Savaşları ve Gülistan Anlaşması .................................................................280 4.3- İran-Rus Savşlarının İkinci Devresi ve Türkmençay Anlaşması ...........................................................287 4.4- Türkmençay Anlaşması’nda İngiltere’nin Rolü ......................294 9 4.5- Rus Elçi Gribaidov’un Öldürülmesi .......................................294 5- İran-Osmanlı İlişkileri ..................................................................296 5.1- Kaçar Dönemine Kadar İran-Osmanlı İlişkileri ......................296 5.2- A ğa Muhammed Han Döneminde İran-Osmanlı İlişkileri ......298 5.3- F eth Ali Şah Döneminde İran-Osmanlı İlişkileri ...................300 a. İran-Osmanlı Münasebetlerinde İngiltere’nin Etkisi .............302 b. Ruslara Karşı İran-Osmanlı Askeri İşbirliği ..........................304 c. İran-Osmanlı Hudut Meseleleri ............................................306 ç. Bükreş Anlaşması’ndan E rzurum Anlaşması’na Kadar Osmanlı-İran İlişkileri (1812-1823) ......................................307 d. İran-Osmanlı Barışı ve Erzurum Anlaşması ........................312 1- F eth Ali Şah Döneminde Avrupa’nın Siyasi Durumu ve Bu Durumun İran’a Tesiri ..........................................................316 2- Herat Muhasarası (1833) ............................................................320 3- A bbas Mirza’nın Ölümü ............................................................322 4- F eth Ali Şah’ın Ölümü (1834) ....................................................323 KAÇAR HANEDANI’NIN YÜKSELME DEVRİ .....................................324 A- MUHAMMED ŞAH DÖNEMİ (1834-1848) ....................................324 1- Sadrazam Hacı Mirza Ağasi ve Devlet Yönetimi ...........................327 2- Saltanat Mücadeleleri ....................................................................328 3- Herat Muhasarası (1837-1838) ......................................................331 3.1- İngiltere’nin İran’da İç Karışıklık Çıkarma Teşebbüsleri .........337 3.2- Herat Meselesinden Sonra İngiltere-İran Uluslararası Rekabeti ........................................340 3.3- M uhammed Şah’ın Herat Dönüşünde Afganistan’ın Durumu 343 4- A ğa Han Mahallati ve S eyyid Ali Muhammed İsyanları ...............345 5- İran-Osmanlı Hudud İhtilafı ve Erzurum Görüşmeleri ...............346 6- Horasan’da M uhammed Hasan Han (Salar) İsyanı ......................347 7- Fransa’nın İran’dan Ticari İmtiyaz Alma Çabası ..........................349 8- M uhammed Şah’ın Vefatı (1848) ...................................................350 B- NASIRÜDDİN ŞAH DÖNEMİ (1848-1896) .....................................351 1- M irza Taki Han (Emir-i Kebir)’ın Sadrazamlığı ...........................352