AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN İRAN SEFARETNAMESİ Ayhan ÜRKÜNDAĞ Yüksek Lisans Tezi Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyon 2006 AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN İRAN SEFARETNAMESİ Ayhan ÜRKÜNDAĞ Yüksek Lisans Tezi Tarih Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyon Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eylül 2006 İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………......…Sayfa ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………….…iii ÖZET…………………………………………………………………....................................iv ABSTRACT……………………………………………………………...................................v ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………..………vi KISALTMALAR……………………………………………………….................................vi GİRİŞ……………………………………………………………………………………......1-4 BİRİNCİ BÖLÜM OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİNE GENEL BİR BAKIŞ I. SAFEVİ DEVLETİNİN KÖKENLERİ………………………………………….…..5-9 II. XVIII. YÜZYILA KADAR OSMANLI-SAFEVİ İLİŞKİLERİ………...…….….9-17 III. III. AHMED DÖNEMİ OSMANLI-SAFEVİ İLİŞKİLERİ……………….…..17-22 İKİNCİ BÖLÜM XVIII. YÜZYILDA İRAN’A GİDEN OSMANLI SEFİRLERİ VE SEFARETNAMELERİ I. XVIII. YÜZYILDA İRAN’A GİDEN OSMANLI SEFİRLERİ………………….23-24 II. XVIII. YÜZYILDA İRAN’A GİDEN OSMANLI SEFİRLERİNİN SEFARETNA- MELERİ…………………………………………. …………………………………...24-27 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN HAYATI VE NÜSHALARIN HUSUSİYETLERİ I. AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN HAYATI VE ESERLERİ………………………..28-30 II. YAZMA NÜSHALAR VE HUSUSİYETLERİ………………………………..…..30-31 A) Millet Genel Kütüphanesi Ali Emiri Tasnifi no:820 ( M 820 nüshası)………………………………………………………………..32 B) İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Bölümü Ty No: 3228 ( T 3228 Nüshası)…………………………………………………………....32-33 C) İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Bölümü Ty No:442 (T 442 Nüshası)……………………………………………………...….…..33-34 D) Topkapı Sarayı Kütüphanesi Hazine kısmı No: 1432 ( H 1432 Nüshası) ……………………………………………………….....34-35 E) Millet Genel Kütüphanesi Ali Emiri Tasnifi No: 821 ( M 821 Nüshası )…………………………………………………………...…..35 F) Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan Kısmı No: 1228 ( R 1228 Nüshası)……………………………………………………………….36 G) Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan kısmı No: 1313 (Metin)…………….....36-37 III. YAZMA NÜSHALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ……………………….…...37-39 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SEFARETNAME-İ DÜRRİ EFENDİ’NİN MAHİYETİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ I. SEFARET HEYETİNİN HAZIRLANMASININ NEDENİ………………....…....40-41 II. AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN İRAN’A YOLCULUĞU…………………….....41-42 III. ELÇİLİK HEYETİNİN İRAN SINIRINA DÂHİL OLMASI……………….…42-44 IV.ELÇİLİK HEYETİNİN ŞAH HÜSEYİN’İN ORDUGÂHINA GELMESİ….…..44-46 V. AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN ŞAH HÜSEYİN’İN HUZURUNA ÇIKMASI….46-49 VI. AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN II. DEFA ŞAH HÜSEYİN’İN HUZURUNA ÇIKMASI ………………………………………………………………………………..49-54 VII. AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN İRAN’DAKİ DİPLOMATİK FAALİYETLERİ- NİN SONA ERMESİ………………………………………………………….…..…..…54-55 VIII. AHMED DÜRRİ EFENDİ’NİN İRAN’DAN DÖNÜŞ YOLCULUĞU……….55-56 SONUÇ………………………………………………………………………………..…57-58 KAYNAKÇA …………………………………………………………………………...59-65 METİN TRANSKRİPSİYONU……… …………………………………………...…66-101 EKLER………………………………………………………………………………..102-137 ÖNSÖZ Osmanlı elçilerinin gittikleri yabancı ülkelerdeki gözlemlerini ve buralarda yaptıkları faaliyetleri anlatan sefaretnameler Osmanlı Diplomasi Tarihi için önemli kaynak eserlerdir. Son zamanlarda ülkemizde araştırmacılar sefaretnameler üzerine bir hayli çalışmalar yapmışlardır. Çalışmamızın konusu olan ve Ahmed Dürri Efendi’nin İran elçiliği sırasında kaleme aldığı sefaretnamesi de bunlardan biri olup Osmanlı-İran ilişkilerine ışık tutacak bilgileri içeren önemli bir eserdir. XVIII. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti batıda yaptığı savaşlara son vererek bir barış dönemine girmiştir. Bu sırada Safevi Devleti’nde iç karışıklıkların başlaması üzerine bu ülkede iç durumu tetkik etmek için Ahmed Dürri Efendi Osmanlı Devleti tarafından İran’a elçi olarak gönderilmiştir. İşte Ahmed Dürri Efendi bu elçiliği sırasında İran’da yapmış olduğu diplomatik faaliyetleri ve gözlemlerini anlatan bir sefaretname kaleme almıştır. Biz elimizde bulunan sefaretnamenin çeşitli yazma nüshalarını da inceleyerek, sefaretnamenin içindeki bilgiler ışığında Safeviler’in son zamanlarında Osmanlı-İran ilişkilerini incelemeye çalıştık. Bu çalışmam sırasında bana yol göstererek yardımlarını esirgemeyen Hocam Doç. Dr. H. Mustafa Eravcı’ya sonsuz şükranlarımı sunarım. Ayhan Ürkündağ ÖZET Osmanlı İmparatorluğu ve Safevi İran’ı arasındaki ilişkiler, XVI. yüzyılda başlayıp, XVIII. yüzyılın ilk yarısında Safeviler’in çöküşüne kadar devam etmiştir. Bu ilişkiler genellikle karşılıklı çatışma şeklinde olmuştur. Safeviler ile Osmanlılar arasındaki yaşanan çatışmaların en önemli sebebi Doğu Anadolu topraklarında kimin hakimiyet kuracağı ile alakadır. XVIII. yüzyılın ilk yarısına kadar devam eden bu ilişkiler sırasında iki devlet arasında bazı zamanlarda karşılıklı elçiler gönderilmiştir. Bu elçilerden biri de Osmanlı İmparatorluğu tarafından İran’a gönderilen Ahmed Dürri Efendi’dir. Ahmed Dürri Efendi, zamanının önemli bir devlet adamı olmasının yanı sıra önemli bir şairdir. XVIII. yüzyılın başlarında İran’da meydana gelen iç çatışmalar Osmanlı İmparatorluğu’nun yönünü bu devlete çevirmesine neden olmuştur. İşte Dürri Efendi İran’da yaşanan olayları öğrenmek için 1721 yılında İran’a gitti. İran’da Şah Hüseyin ile görüştükten sonra İran’ın sosyal ve politik koşullarını inceledi. İstanbul’a döndükten sonra hazırlamış olduğu sefaretnamesini, III. Ahmed’e sundu. Ahmed Dürri Efendi’nin İran Sefaretnamesi Safeviler’in son zamanları hakkında bilgiler içermesi nedeni ile çok önemli bir eserdir. Ahmed Dürri Efendi’nin İran Sefaretnamesi’nin elimizde 7 farklı nüshası vardır. Bu Yüksek Lisans Tez’inde ben, bu sefaretnamenin orijinal nüshasını bulmaya ve incelemeye çalıştım. ABSTRACT Diplomatic relations between Ottoman Empire and Safavid persia at the beganing in the 16 th century and lasted until the collagse of the Safavids in the first half of the 18 th century.These relations were generally mutual battles. The most important reason of the battles between Safavids and the ottomans was about the control of East Anatolia. These two states sent ambassadors to each other during the relations which lasted until the first half of the 18 th century. Ahmed Dürri Efendi was one of these ambassadors who was sent to Persia by the Ottoman Empire. Ahmed Durri Efendi was an important statesmen at that time and he was also an important poet. The inner conflicts in Persia which occured at the beginning of the 18 th century cavsed the Otttoman Empire to head for Persia. Dürri Efendi went to Iran in 1721 obtain information. After he had negotiated with Şah Hüseyin in Iran he examined the social and political conditons of Iran. After his returning to İstanbul he prepared his sefaretname and submitted it to III. Ahmed. Ahmed Dürri Efendi’s sefaretname is a very important work because it contains information about the last days of Safavids. There are seven different copies of this sefaratname. In this master thesis, I tried to find and examine the original copy of this sefaratname. ÖZGEÇMİŞ Ayhan ÜRKÜNDAĞ Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Eğitim Lisans: 2001 Afyon Kocatepe Üniversitesi, Uşak Eğitim Fakültesi, Tarih Öğretmenliği Bölümü Lise: 1997 Alaşehir Orgeneral Kenan Evren Endüstri Meslek Lisesi, Metal İşleri Bölümü İş/İstihdam Tarih Öğretmeni, Milli Eğitim Bakanlığı Kişisel Bilgiler Doğum Yeri ve yılı: Alaşehir/ Manisa, 15 Şubat 1979 Cinsiyet: Erkek Yabancı Dil İngilizce KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.t. : Adı geçen tez C. : Cilt çev. : Çeviren Haz. : Hazırlayan İ.A. : İslam Ansiklopedisi İ.Ü.E.F. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi s. : Sayfa S. : Sayı TTK : Türk Tarih Kurumu Yay. : Yayınları YKY : Yapım KrediYayınları YTY : Yeni Türkiye Yayınları