B I B L I O T H E CA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM T E V B N E R I A NA IOANNIS CABALLINI DE CERRONIBUS POLISTORIA DE VIRTUTIBUS ET DOTIBUS ROMANORUM RECENSUIT MARC LAUREYS STVTGAHDIAE ET LIPSIAE IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI MCMXCV Gedruckt mit Unterstützung der Förderungs- und Beihilfefonds Wissenschaft der VG WORT GmbH, Goethestraße 49, 80336 München Die Deutsche Bibliothek — GIP-Einheitsaufnahme Johannes (Gahallinus de Gerronibus): jPolistoria de virtutibus et dotibus Romanorum| loannis Caballini de Gerronibus Polistoria de virtutibus et dotibus Romanorum / rer. Marc l^aurcys. — Stutgardiae ; 1,'ipsiae : Teubner, 1995 (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Homanorum Teubneriana) ISBN 3-8154-1128-9 NK: l>aureys, Marc |llrsg.| Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt besonders für Vervielfältigungen, (jbersetzungen, Mikroverfilmungen und die Kinspcicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. © B.G. Teubner Stuttgart und Leipzig 1995 Printed in Germany Satz: DW & II) Repro- und Satzzentrum GmbH Druck und Bindung: Druckhaus „Thomas Münlzcr* GmbH, Bad I^angensalza HERIBERTO BLOCH DE STUDIIS ROMANIS ET AUGENDIS ET FOVENDIS UNICE MERITO PRAEFATIO De Cabalimi vita et opere Doctos quidem inter homines satis constat urbem Ro- mani pristinam in dignitatem tum demum esse revoca- tam humanioresque ibi litteras tum demum novo quasi flore reviruisse, cum Eugenius papa IV, composito Chri- stifidelium schismate conciliorumque difficultatibus ex- peditis, anno 1443 sedem apostolicam in Urbe postliminio fixisset. Quod cum ita sit, fatendum tamen est saeculo ante inter exules Avenionenses iam fuisse qui Romam instaurandam censerent. His autem post cives eos Vero- nenses et Patavinos, qui praehumanistae dicuntur, antesi- gnana quasi quidam erat Franciscus ille Petrarca, litterarum cultor, antiquitatum investigator, aequalium incitator, vir dignus sane qui humanistarum nuncupetur pater. Quis enim ea aetate in litteris Romanis magis versatus? Quidve laureatione illa anno 1341 Romae in Capitolio sollemniter acta praestantius, quo Urbs aeterna prolapsa iam iamque moribunda e cineribus re- surgeret? In numero autem asseclarum Petrarcae Avenionen- sium erat Ioannes Caballinus de Cerronibus1, qui aposto- 1 De vita Cabalimi enucleate disputavit Diener, 1974 (qui etiam commentationes superiores memoravit); quem brevi hac praefatione magna ex parte secutus sum, hic illic quaedam me- morato digna addens. Vili PRAEFATIO licae sedis scriptoris officio ab anno 1325 usque ad an- num 1349, quo mortem obiit, perfunctus est. Uberrimum opus de Romanorum rebus gestis antiquitatibusque con- scripsit, cui Polistoriae de virtutibus et dotibus Romanorum titulum significanter praemisit. Quae quidem Polistoria nobis exstat documentum haud indignum litterarum Ave- nione in urbe illis temporibus quasi altera quadam Roma conscriptarum. Ioannes Caballinus saeculo decimo tertio exeunte, ut videtur, natus est clara e gente2, cuius erant Petrus Cabal- linus pictor (ca. 1250-ca. 1330), quem Ioannis nostri pa- ttern olim credebant homines docti3, et Ioannes Cerroni rector urbis Romae4 (1351-1352). De Ioannis Cabalimi pueritia studiisque nihil nobis innotuit. Nullum enim ex- tat testimonium superius anno 1325, quo ecclesiae San- ctae Mariae Rotundae canonicus dicitur. Ex eodem au- tem instrumento discimus eum id temporis in numero rectorum Romanae fraternitatis fuisse. Quae fraternitas, cum omnes urbis Romae clericos saeculares complectere- tur ac res ecclesiasticas urbis, pompas, exsequias omni- modasque vitae religiosae celebrationes, praestaret, magna 2 Posteriore saeculi decimi quarti parte nonnulli Cerronum gentis bobacterii Romae plurimum valebant. Vide Gennaro, 1967, imprimis pp. 180-183; Broise-Maire Vigueur, 1983, pp. 118-121 et 136-138. 3 Petro Fedele (1920, pp. 157-158) adsensi sunt, exempli gra- tia, Valentini-Zucchetti, 4, p. 11; Hetherington, 1979, pp. 4 et 154; Guglielmi Faldi, 1979, p. 776. In contrariam partem disse- ruerunt, exempli gratia, Moscati, 1955, p. 398; Palma, 1979, p. 785; Gardner, 1980, p. 256. Nodum expedire noluit Tornei, 1993, pp. 586-587. 4 De eo lege quae scripserunt Gregorovius, 1903,11,7,2; Sali- mei, 1935, p. 116; Duprè Theseider, 1952, pp. 624-629. PRAEFATIO IX gloria florebat magnasque habebat opes5. Ideo dubium non est quin Caballinus res Romanas ex officio penitus cognoverit. Eodem quem diximus anno Caballinus Avenionem mi- gravit ibique apostolicae sedis scriptoris munus suscepit6. Quod cum officium perquam humile esset, ad ampliorem tamen cancellariae gradum Caballinus numquam (quan- tum scimus) est promotus. Immo neque ad alios honores curiales accessit, neque abbatibus prelatisve Romanis consuluit, neque in cuiusquam cardinalis familiam recep- tus est, sed vitam ibi egit, ni omnia fallunt, inconspicuam atque ab honoribus, quibus Romae gavisus erat, longe di- versam. Utcumque est, officio scriptoris usque ad supre- mum paene diem perfunctus esse videtur. Romae tamen ante mensem Iulium anno 1349 e vita eum decessisse do- cent Clementis papae VI registra7. Verum Caballinus non totam aetatem in instrumentis curialibus scribendis consumebat8, sed etiam studiis litte- 5 De Romana fraternitate vide Diener, 1974, pp. 155-156; Baumgärtner, 1989; apud quos commentationes superiores inve- ntes. 6 De apostolicae sedis scriptoribus docte disceptavit Schwarz, 1972. Vide insuper Barbiche, 1970 et 1972. 7 Vide Diener, 1974, pp. 155 et 160-161. 8 Hae bullae a Caballino scriptore subscriptae sunt notae: Sauerland, 1902, p. 391, n. 846 (subscripta: Jo. Cabali; data: 17/10/1325); Barbiche, 1982, p. 207, n. 2737 (subscripta: Jo. Ca- bali; data: 5/8/1329); Schwarz, 1988, p. 105, η. 246 (subscripta: Jo. Caballin.; data: 7/1/1331); ASV, Instr. misc., 1332 (subscripta: Jo. Caballin.; data: 30/9/1336); Barbiche, 1982, p. 252, η. 2847 (subscripta: G(ratis) R. pro Johanne Andree infirmo Jo. Cabali; data: 27/5/1342); quas mecum per litteras communicavit Bri- gida Schwarz; eadem ad me scripsit Caballinum anno 1343 be- neficium in diocesi Carcassonensi petisse nec obtinuisse, cano- χ PRAEFATIO rarum operam navabat. Duo enim codices ad hunc diem reperti sunt, quos Caballinus Avenione comparavit adno- tationibusque auxit. Horum est alterum Libri Pontiflcalis exemplar notissimum idemque gravissimum, sive codex Vaticanus Latinus 37629, quem ante Caballinum possede- rai Landulphus Colonna, canonicus Carnotensis. Alter codex, Vaticanus Latinus 1927, est Valerii Maximi exem- plar10, cuius commentarli a Caballino margini adscripti11 cum Polistoria arete coniuncti sunt; haud mirum si Vale- rius Maximus ad res Romanas cognoscendas Caballino singularis fuit auctor et fons. In universum vero aesti- manti Cabalimi adnotationes tarn copiosam tamque insi- gnem humanitatem prae se ferunt, ut inter primos huma- nistas condigne numerandus esse videatur12. nicatum tamen ac beneficium Romae ad ecclesiam Sancti Ioan- nis in Laterano accepisse (ASV, Reg. Suppl., 4, fol. 178r). 9 Hunc codicem abunde descripsit Prerovsky, 1978, 1, pp. 3-38 (qui Cabalimi manum littera g notavit); vide etiam quae dixerunt editores superiores: Duchesne, 1955, 2, pp. XXIV- XXVII; Mommsen, 1898, p. CHI. De eo fusius disputavit Billa- novich, 1958, pp. 109-128; 1981, pp. 123-175. Caballinum huius codicis postillatorem significavit Campana (1975, ubi pro Petro Ioannes legendus est; cf. Billanovich, 1958, p. 136, cum n. 3; 1981, p. 160, n. 2); vide etiam Moscati, 1955, p. 400, n. 25. Duas codicum Vat. Lat. 3762 et 1927 adnotationes similes iam prius contulit Mercati, 1945, pp. 14-16. 10 Hunc codicem recenter descripsit Pellegrin, 1991, p. 488-490. 11 Has adnotationes ab oblivione vindicavit Sabbadini, 1914, pp. 47-50; vide etiam Miglio, 1981, pp. 359-366; Schullian, 1984, pp. 334-336. 12 Alio etiam modo Caballinus humanistae fama olim flore- bât. Nam Angelus Silvagni, vir de syllogis epigraphicis optime meritus, Caballinum syllogen Signorilianam quae dicitur colle-