I/O ICT-onderzoek / januari 2008  I/O ICT-onderzoek / januari 2008 Inhoud Overheidsautomatisering en rekeningrijden zijn qua maatschap- pelijk belang en publieke belangstelling met stip de belangrijkste ICT-projecten geweest in 2007. Veel maatschappelijke projecten 3 Maatschappelijk onverantwoord? Column door Paul Klint, voorzitter IPN steunen zwaar op ICT. Kunnen wij als discipline hiervoor eigenlijk onze verantwoordelijkheid nemen? 4 Praktijkgedrag van sensornetwerken en aardappelvelden Door Paul Klint, voorzitter IPN ‘Ik wil misconcepties aan de kaak stellen’ Maatschappelijk 6 Dariu Gavrila wint I/O award 007 ‘Ik heb mijn onderwerp mee, maar het is ook een kwestie van attitude’ 8 Beyond Turing onverantwoord? De modellering van moderne en toekomstige systemen 10 IT Innovation Challenge 007 ‘The agent Lab’ haalt alles uit de kast Naar aanleiding van een stuk in het Financieel Dagblad over de brengen en onze suggesties een effectieve rol te laten spelen. 12 In gesprek met... kostenoverschrijdingen bij overheidsautomatisering door collega’s Ik weet natuurlijk best dat beide in breder perspectief terzijde Vraaggesprek met Marleen Stikker Groote en Verhoef, vond in juni een kamerdebat plaats. Hulde dat kunnen worden geschoven omdat politieke en sociale overwegingen ze dit thema aan de orde hebben gesteld, jammer dat ze zich op een rol spelen, maar momenteel staan we als discipline wel erg 7 Bsik-reeks een discutabele Amerikaanse studie hebben gebaseerd en van de buitenspel. Overigens ken ik, naast grote overheidsprojecten, ook 13 Platform verkeerde cijfers zijn uitgegaan. De afstand tussen de vooral bedrijfs- diverse universitaire ICT-projecten die erg geholpen zouden zijn 15 Promoties economische en organisatorische problemen die zich in deze met enig gezond ICT-verstand. 16 EW nieuws projecten voordoen en onze reguliere onderzoeksthema’s is vaak erg groot, maar de berichten over falende ICT-projecten stellen Een aantal routes om onze invloed te vergroten wil ik u voorleggen. ons vak als geheel toch in een slecht daglicht. Lokaal kunnen we als ICT-onderzoekers contact zoeken met kritieke ICT-projecten binnen onze eigen organisaties en daar gevraagd of Ook het rekeningrijden staat volop in de aandacht. Dat is vermoede- ongevraagd advies leveren. Onze studenten Requirements I/O ICT-onderzoek is een uitgave van het dineren en daarbij fungeren als hét aanspreek- Redactieadres ICT-onderzoek Platform Nederland (IPN) en punt voor ICT-onderzoek richting beleidsmakers, Secretariaat IPN, p/a NWO Exacte Wetenschappen lijk een project dat qua kosten en functionaliteit uit de hand gaat Engineering zijn momenteel bijvoorbeeld bezig om de (afwezige!) wordt viermaal per jaar gratis toegezonden politiek, bedrijfsleven en andere maatschappe- Postbus 93460, 2509 AL Den Haag lopen, maar dat is hier niet mijn punt. Het baart mij grote zorgen requirements van een landelijk, universitair, ICT-project boven aan ICT-onderzoekers en relaties van het IPN. lijke groeperingen. Telefoon 070 344 08 05 E-mail [email protected] dat alle gepresenteerde technische oplossingen van een centrale water te krijgen. Beter laat dan nooit. Landelijk kunnen we aan een IPN is opgericht door de informaticaonderzoeks- De redactie bestaat uit Frank Karelse, Mark Kas, www.ictonderzoek.net scholen ASCI, IPA en SIKS, de onderzoeksinstituten Paul Klint, Marjolein Schlarmann en database uitgaan, die alle verkeersbewegingen registreert. Ik hoef brancheorganisatie als ICT~Office of aan VNO-NCW voorstellen om CWI en NIRICT en de platforms SAFE en Sabine Zinsmeister (eindredactie). Aan dit Ontwerp en opmaak Studio Bau Winkel, de Tweede Wereldoorlog er toch niet bij te halen om aan te tonen dat in kritieke kwesties een advies van ons in te winnen. Verder kunnen PRORISC. IPN wordt ondersteund door NWO nummer werkten mee: Edith van Gameren, Den Haag dit een slecht idee is? Het zou veel beter zijn als privacygevoelige we streven naar een Raad van ICT Adviseurs (RIA) van de Tweede Exacte Wetenschappen en de Technologie- Daphne Riksen, Joost Mulder en Mark de Berg. Fotografie Peter van Beek, Media Royale, stichting STW. IPN is een landelijk overlegorgaan Voor opmerkingen, abonnementen en input Google Earth, SURFnet en Waag Society informatie de auto niet verlaat en er alleen op basis van geaccumu- Kamer, naar analogie van de Raad van Economische Adviseurs (REA). met als doel de ICT in Nederland als wetenschap- voor de rubrieken kunt u zich richten tot de Drukwerk door Veenman Drukkers, Rotterdam leerde waarden wordt afgerekend. Ook hier geldt: we kunnen als Ik doe maar wat suggesties. pelijke discipline een sterkere positie te geven. redactie. IPN wil de Nederlandse ICT-inspanningen coör- onderzoekers zeker een bewijsbaar werkende oplossing bedenken zonder privacyproblemen, maar hoe kunnen we ervoor zorgen dat Ter relativering, de REA is bijna opgeheven wegens te onafhanke- die oplossing in het voortdenderende project rekeningrijden lijke advisering. Misschien houden de politiek of universitaire wordt overgenomen? bestuurders wel niet van onafhankelijk advies, maar we moeten toch proberen onze maatschappelijke verantwoordelijkheid Voorlopige conclusie uit deze twee voorbeelden is dat het in serieus te blijven nemen. I/O dergelijke ICT-projecten niet lukt om universitaire kennis in te Exacte Wetenschappen  I/O ICT-onderzoek / januari 2008  I/O ICT-onderzoek / januari 2008 ‘Ik wil misconcepties aan de kaak stellen’ Praktijkgedrag van sensornetwerken en aardappelvelden Koen Langendoen experimenteert met zijn team én met de Wageningen Universiteit met precisielandbouw. Hij is regelmatig in een Drents aardappelveld te vinden waar hij met sensornetwerken het microklimaat monitort. En merkt dat bijna niets werkt zoals werd aangenomen. Die misconcepties stelde hij op het afgelopen SIREN-congres aan de kaak. ‘Mijn artikel Murphy loves potatoes wordt inmiddels flink geciteerd.’ Door Edith van Gameren ‘ Op een dag zegt moeder natuur: de aardappels gaan groeien, Koen Langendoen leidt een onderzoeksgroep op het gebied van Wireless Sensor Networks aan de Technische Universiteit Delft. en dan moet je iets. We kwamen al snel problemen tegen.’ Denk opnieuw na! Onbetrouwbaarheid Een aantal van die misconcepties wil ik aan de kaak stellen en aan Het hele onderzoek is me niet tegengevallen. Weliswaar kregen we ‘Sensornetwerken is een heel nieuw onderzoeksveld. De opkomst de onderzoeksgemeenschap vragen: denk hier eens opnieuw over in het eerste jaar minder data dan gehoopt. Dat viel tegen voor de heeft te maken met een technology push: computers worden steeds na! Die misconcepties hangen bijvoorbeeld samen met de vraag boeren, maar het is voor ons erg leerzaam geweest. Ik ben blij dat kleiner, eerst besloeg een computer een hele kamer, nu past ’ie bij ‘hoe lang gaat het mee’. Je wilt niet dat zo’n node binnen 5 dagen we het experiment hebben gedaan. In het tweede jaar lukte het om wijze van spreken in een mobieltje. En ze worden nog kleiner, dus door zijn batterij heen is. De meeste tijd staan de radio’s daarom ongeveer 80% van de data voor de boeren beschikbaar te maken, men is gaan denken: wat kunnen we daar nog meer mee? Op de uit om energie te sparen. Al die algoritmes die ervan uitgaan dat een resultaat dat voldoende is. universiteit van Berkeley bedachten ze dat je zo’n piepkleine com- iedereen de boodschap van zo’n zendertje zal ontvangen zitten er Ik kijk vooral vooruit: sensornetwerken moeten nu de stap maken puter kan koppelen aan een sensor. Als je dat doet kun je heel fijn- dus naast. van visie en prototypes naar echt product. En dan moet ik consta- mazig meten – temperatuur, licht, gassen – en die gemeten waarden Het idee van mooie cirkeltjes van bereik? Klopt niet. Radio’s zijn teren dat de betrouwbaarheid nog een groot probleem is. Je hebt kun je eerst lokaal bewerken, de interessante observaties eruit richtinggevoelig, en zodra er blaadjes gaan groeien zitten die in het over embedded systems waarbij je niet op een display kunt filteren en die via draadloze communicatie melden. Dat biedt de weg. Ook het eenmalig installeren, uitgaan van een statische zien wat er aan de hand is. Je hebt draadloze communicatie die per talloze nieuwe mogelijkheden, voor onderzoekers maar ook voor topologie, houdt geen stand. De boer komt langs, zet even een definitie al onbetrouwbaar is en gevoelig voor verstoringen. En je commerciële toepassingen. sensor opzij en vergeet hem terug te zetten. Je bent zuinig met hebt een grote hoeveelheid computers die iets met elkaar moeten nodes en gaat uit van een bepaalde kleine dekkingsgraad. Blijkt doen. De traditionele testmethoden werken dan niet meer, je kunt Praktijkgedrag opeens dat je niet 7 of 8 maar wel 100 buren hebt. Met welke com- niet iedere mogelijke configuratie van 1.000 computers uitputtend Samen met de Wageningen Universiteit heb ik het concept van municeer je dan wel en met welke niet? Dat moet je goed uitzoeken. testen. Hoe gaan we dat dan wel doen, qua softwareontwerp? ‘precisielandbouw’ uitgeprobeerd in de praktijk. In plaats van een Het hele idee van systeemintegratie – we plukken onderdelen bij meting van een weerpaal op 20 kilometer afstand, krijgt een boer snel problemen tegen. Aan de ene kant de standaard engineering- elkaar en hopen dat het werkt – is niet zo eenvoudig. Dingen beïn- Defensiever ontwerpen op deze manier informatie over het microklimaat van dit specifieke problemen, ‘niet aan gedacht’ en dergelijke. Aan de andere kant vloeden elkaar. Wij programmeren graag in laagjes. Het eerste Ik verwacht niet meteen een oplossing voor deze vraag, en kreeg proefveld, zoals ‘hoe lang zijn de blaadjes nat?’. Zo kan hij bijvoor- echter ook fundamentele problemen. Voor ons is dit een heel inte- laagje, het besturingssysteem, probeert de radio van de node zo die dan ook niet op het SIREN-congres, want dit vraagt een radicale beeld het spuiten tegen het ontstaan van aardappelziekte minima- ressant project: we krijgen zeer nuttige data over het praktijkge- veel mogelijk uit te zetten. Het netwerk-routeringslaagje daar boven omslag in het denken van de onderzoeksgemeenschap. We moeten liseren. De technologie die dat kan meten is er. We zetten kleine drag van zo’n sensornetwerk. We kregen bijvoorbeeld een veel wil z’n buren horen maar kan dat niet, omdat het besturingssysteem defensiever gaan ontwerpen: ga ervan uit dat alles wat fout kan nodes neer die met elkaar communiceren, zorgen dat we de bits in beter beeld van de communicatieprotocollen. De aanname is dat steeds de radio uitzet. En dan moeten we ook nog eens zo pro- gaan ook fout gáát. Het betrouwbaar aan de praat krijgen van groot- tussenstapjes uit het veld krijgen en dat die terechtkomen bij degene de nodes op 50 meter afstand kunnen communiceren. Nou niet grammeren dat het precies in de computer past dus we moeten schalige sensornetwerken is nog niemand echt gelukt. Als we echt die in de data is geïnteresseerd. Op een dag zegt moeder natuur: dus: soms is het 70, maar soms is het ook maar 10. Kortom: een heel erg goed uitzoeken wat we nou wel en niet nodig hebben. willen opschalen naar netwerken met duizenden nodes dan moet de aardappels gaan groeien, en dan moet je iets. We kwamen al simplificerende aanname die niet blijkt te kloppen in de praktijk. er nog het een en ander gebeuren.’ I/O  I/O ICT-onderzoek / januari 2008 7 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 Bsik-reeks ‘ Ik heb mijn onderwerp mee, maar het is ook een kwestie van attitude’ In I/O laten we de verschillende projecten binnen het Bsik-thema ICT de revue passeren. Dariu Gavrila wint De kunst van het vooroplopen I/O award 2007 Op netwerkgebied behoort Nederland internationaal gezien tot de absolute koplopers. Die positie is in belangrijke mate te danken aan het werk van SURFnet. De in 1987 opgerichte organisatie is verantwoordelijk voor het vele duizenden kilometers grote glasvezelnetwerk dat zo’n honderdtachtig Nederlandse instellingen voor hoger onderwijs en onderzoek met elkaar en met het wereldwijde Ronduit verrast was hij op 30 oktober, tijdens het SIREN-congres, internet verbindt. Medeoprichter en algemeen directeur Kees Neggers over de succesfactoren van met de I/O award. Deze prijs voor de beste publiciteit rond SURFnet en de ontwikkelingen die dit jaar gaan plaatsvinden. informaticaonderzoek bereikte hem precies op zijn 40-ste verjaardag. ‘Ik had me geen mooier cadeau kunnen wensen’, Enlighten Your Research infrastructuur krijgen, die voor hen alleen Het in zo breed mogelijke kring bekendmaken op dat moment economisch nog niet is te zegt UvA-deeltijdhoogleraar Dariu Gavrila. Door Edith van Gameren van de mogelijkheden die SURFnet6 biedt heeft rechtvaardigen. Maar ook voor de industrie: volgens Kees Neggers bij SURFnet permanente door zo’n nieuwe infrastructuur neer te aandacht. Een recent voorbeeld hiervan is de in leggen zodra het kan, is het voor hen nog Jaarlijks reikt het gebiedbestuur van NWO Exacte Wetenschappen CASSANDRA samenwerking met NWO uitgeschreven wedstrijd interessant om risicovol mee te participe- de prijs, een bedrag van 5.000 euro, uit. De award viel Gavrila ten Het onderzoek van Gavrila (www.gavrila.net) richt zich op het herkennen Enlighten Your Research, waarvan de vijf winnaars ren. Laat je dat moment voorbijgaan, dan deel omdat hij volgens de jury buitengewoon goed slaagt zijn van mensen en hun activiteiten in videobeelden, met het doel machines een gratis lichtpad ter beschikking hebben betaal je de volle mep. Met innovatief aan- onderzoek onder de aandacht van een groot publiek te brengen. intelligenter te maken. Bij Daimler Research werkt hij aan een slimme auto gekregen. ‘De samenwerking met NWO is een besteden voorkom je dat en kun je dingen Met zijn oratie in maart 2007 haalde hij onder meer de Volkskrant die een plotseling overstekend kind detecteert en automatisch afremt. cruciaal element geweest,’ zegt Kees Neggers realiseren die anders misschien wel buiten en het NRC Handelsblad. ‘Ik wist wel dat het een onderwerp was Bij de UvA gaat het om intelligente camera’s die de veiligheid in openbare hierover. ‘NWO ís natuurlijk de wetenschappe- je bereik zouden blijven. Tenslotte profiteren dat mensen interesseerde, maar dat het de voorpagina van de ruimten kunnen vergroten. CASSANDRA is een NWO-project in het kader lijke wereld en een wetenschapper opent een alle gebruikers. Wat we keer op keer hebben Volkskrant zou halen had ik nooit kunnen dromen’, lacht hij. van het ToKeN programma. Het draait om agressiedetectie met behulp van brief van NWO nu eenmaal eerder dan een brief ervaren na introductie van een nieuwe net- Voor een deel geluk, denkt hij, ‘Maar ik heb natuurlijk mijn onder- video en audiosensoren. Het (bescheiden) project wordt gezamenlijk van ons. Dat zorgt voor bekendheid op plaatsen werkgeneratie, waarbij we soms in één klap werp mee. Veiligheid van met name kinderen in het verkeer, dat uitgevoerd door de RUG en de UvA . In het project participeren verder TNO, waar wij normaliter niet komen.’ honderd keer meer capaciteit boden, is dat raakt iedereen wel. Ook publieke veiligheid is een belangrijk Sound Intelligence, NS, ProRail en de Amsterdamse politie in de gebruikers- onze gebruikers altijd weer – en meestal maatschappelijk thema. Minister Ter Horst pleitte deze zomer nog groep. Gavrila: ‘De combinatie van video en audio is daarin innovatief: sneller dan verwacht – compleet nieuwe voor de inzet van meer intelligente camera’s.’ wanneer iemand schreeuwt zie je dat niet op videobeelden, wanneer iemand De actieve manier waarop SURFnet de inte- door onze doelgroep, dat hoogwaardige toepassingen weten te vinden. een ander een zet geeft hoor je dat niet; juist de combinatie maakt de resse van toonaangevende leveranciers communicatie essentieel is voor modern De gebruikers in onze doelgroep zijn altijd aanpak robuust. Het systeem kan daarmee een voorselectie maken voor een van netwerktechnologie weet te trekken en onderzoek proberen we voortdurend de nog veel creatiever in het bedenken van operator in een controlekamer die kijkt of er werkelijk iets aan de hand is. te benutten is volgens Kees Neggers een nieuwe mogelijkheden zo snel mogelijk bandbreedte-intensieve toepassingen dan CASSANDRA is verder sympathiek in die zin dat er geen identiteit wordt minstens zo belangrijke succesfactor als beschikbaar te maken voor iedereen. Als wij als technische infrastructuurmensen. vastgesteld van de personen en dat het systeem pas in werking treedt bij de puur technische expertise die de organi- infrastructuur dus, en niet alleen voor de mogelijke agressie. Geen ‘Big Brother’ dus, maar een objectief systeem satie in huis heeft. ‘In de voorbereiding van eerste gebruikers die om die nieuwe moge- Dynamische lichtpaden dat het publiek als bijdrage aan de veiligheid kan accepteren.’ elke volgende generatie van ons netwerk lijkheden vragen.’ Dat levert grote synergie- Een van de vernieuwingen die SURFnet hanteren wij een aanpak die we ‘innovatief effecten op. Allereerst voor de eerste voor dit jaar in petto heeft zijn dynamische aanbesteden’ noemen. Wij proberen eerst veeleisende gebruikers die een nieuwe lichtpaden. ‘Daarmee kunnen gebruikers weer terug. Kleine moeite om een e-mailtje te sturen en ze uit te tezamen met onze gebruikers zo goed vanuit hun webinterface lichtpaden, eigen nodigen voor een praatje bij een belangrijke onderzoeksmijlpaal. mogelijk te bepalen wat zij nodig hebben optische verbindingen van 155 Megabit tot (cid:61)(cid:104)(cid:101)(cid:100)(cid:95)(cid:100)(cid:93)(cid:91)(cid:100) Zo is het artikel in de Volkskrant tot stand gekomen.’ en nodig gaan hebben. Op basis daarvan, 10 Gigabit per seconde reserveren,’ legt (cid:66)(cid:91)(cid:91)(cid:107)(cid:109)(cid:87)(cid:104)(cid:90)(cid:91)(cid:100) (cid:77)(cid:95)(cid:100)(cid:105)(cid:89)(cid:94)(cid:101)(cid:106)(cid:91)(cid:100) Gavrila vindt het leuk én belangrijk om onderzoek ook buiten de en mede gebaseerd op onze kennis van wat (cid:55)(cid:105)(cid:105)(cid:91)(cid:100) Kees Neggers uit. ‘En datzelfde kunnen (cid:77)(cid:91)(cid:105)(cid:106)(cid:91)(cid:104)(cid:88)(cid:101)(cid:104)(cid:97) wetenschappelijke kring bekend te maken. ‘De financiering van er technisch mogelijk is schrijven wij dan (cid:58)(cid:109)(cid:95)(cid:100)(cid:93)(cid:91)(cid:98)(cid:101) straks ook applicaties doen, bijvoorbeeld onderzoek komt toch ook uit de bredere maatschappij? Logisch uitdagende tenders uit, waarin we verder (cid:58)(cid:91)(cid:100)(cid:22)(cid:62)(cid:91)(cid:98)(cid:90)(cid:91)(cid:104) (cid:67)(cid:91)(cid:102)(cid:102)(cid:91)(cid:98) (cid:62)(cid:101)(cid:101)(cid:93)(cid:91)(cid:108)(cid:91)(cid:91)(cid:100) (cid:59)(cid:99)(cid:99)(cid:91)(cid:100) een back-upapplicatie die zijn eigen licht- Dariu Gavrila is deeltijdhoogleraar Intelligente Perceptie Systemen dat je de output van die investering probeert weer naar die maat- vooruit kijken dan een paar jaar. Daar (cid:55)(cid:98)(cid:97)(cid:99)(cid:87)(cid:87)(cid:104) (cid:80)(cid:109)(cid:101)(cid:98)(cid:98)(cid:91) pad reserveert om ’s nachts back-ups te aan de Universiteit van Amsterdam. schappij terug te koppelen. Het begint al door een gebruikers- komen bedrijven op af die de meerwaarde (cid:66)(cid:91)(cid:98)(cid:111)(cid:105)(cid:106)(cid:87)(cid:90) (cid:58)(cid:91)(cid:108)(cid:91)(cid:100)(cid:106)(cid:91)(cid:104) maken. Op dit moment hebben wij op (cid:62)(cid:87)(cid:87)(cid:104)(cid:98)(cid:91)(cid:99) (cid:55)(cid:99)(cid:105)(cid:106)(cid:91)(cid:104)(cid:90)(cid:87)(cid:99) (cid:55)(cid:102)(cid:91)(cid:98)(cid:90)(cid:101)(cid:101)(cid:104)(cid:100) (cid:59)(cid:100)(cid:105)(cid:89)(cid:94)(cid:91)(cid:90)(cid:91) groep bij je onderzoek te betrekken.’ daarvan inzien en daarom bereid zijn tot (cid:73)(cid:89)(cid:94)(cid:95)(cid:102)(cid:94)(cid:101)(cid:98)(cid:35)(cid:72)(cid:95)(cid:96)(cid:97) (cid:80)(cid:107)(cid:106)(cid:102)(cid:94)(cid:91)(cid:100) SURFnet6 in totaal 220 lichtpaden beschik- Kleine moeite Met de award is hij nog altijd erg blij. ‘Succes valt niet vooraf te meefinancieren.’ (cid:69)(cid:91)(cid:66)(cid:93)(cid:91)(cid:95)(cid:105)(cid:90)(cid:106)(cid:93)(cid:91)(cid:91)(cid:100)(cid:91)(cid:105)(cid:106) (cid:66)(cid:56)(cid:95)(cid:105)(cid:104)(cid:105)(cid:91)(cid:91)(cid:107)(cid:97)(cid:91)(cid:98)(cid:91)(cid:100) (cid:75)(cid:106)(cid:104)(cid:62)(cid:91)(cid:89)(cid:95)(cid:98)(cid:94)(cid:108)(cid:106)(cid:91)(cid:104)(cid:105)(cid:107)(cid:99) baar gesteld. Wij verwachten dat die dyna- (cid:58)(cid:91)(cid:100)(cid:22)(cid:62)(cid:87)(cid:87)(cid:93) (cid:68)(cid:95)(cid:91)(cid:107)(cid:109)(cid:91)(cid:93)(cid:91)(cid:95)(cid:100) (cid:62)(cid:101)(cid:107)(cid:106)(cid:91)(cid:100) (cid:77)(cid:87)(cid:93)(cid:91)(cid:100)(cid:95)(cid:100)(cid:93)(cid:91)(cid:100) (cid:55)(cid:104)(cid:100)(cid:94)(cid:91)(cid:99) Het NRC-interview ontstond naar aanleiding van een persbericht plannen. Anderzijds is een ding duidelijk: je kunt nog zo’n goed (cid:58)(cid:91)(cid:98)(cid:92)(cid:106) (cid:61)(cid:101)(cid:107)(cid:90)(cid:87) (cid:68)(cid:95)(cid:96)(cid:99)(cid:91)(cid:93)(cid:91)(cid:100) mische lichtpaden, die het gebruik van van de UvA voorafgaand aan de oratie. ‘Maar je kunt ook zelf bij- idee hebben, zonder een prima onderzoeksteam kom je niet ver. Gebruikers (cid:72)(cid:101)(cid:106)(cid:106)(cid:91)(cid:104)(cid:90)(cid:87)(cid:99)(cid:58)(cid:101)(cid:104)(cid:90)(cid:104)(cid:91)(cid:89)(cid:94)(cid:106) (cid:58)(cid:91)(cid:100)(cid:22)(cid:56)(cid:101)(cid:105)(cid:89)(cid:94) (cid:69)(cid:105)(cid:105) lichtpaden zowel simpeler als goedkoper dragen tot het genereren van belangstelling voor het verrichte En nu we toch bezig zijn, ook de begeleiding van ons CASSANDRA- Het ver vooruit kijken waar Neggers het (cid:80)(cid:95)(cid:91)(cid:104)(cid:95)(cid:97)(cid:112)(cid:91)(cid:91) (cid:74)(cid:95)(cid:98)(cid:88)(cid:107)(cid:104)(cid:93) zullen maken, tot een nog veel grotere onderzoek. Maak bijvoorbeeld een website met attractief beeld- en project door Christiane Klöditz namens NWO verdient een over heeft impliceert dat SURFnet ook op (cid:67)(cid:95)(cid:76)(cid:90)(cid:98)(cid:90)(cid:95)(cid:105)(cid:91)(cid:105)(cid:98)(cid:95)(cid:88)(cid:100)(cid:107)(cid:93)(cid:104)(cid:91)(cid:93)(cid:100) (cid:79)(cid:91)(cid:104)(cid:105)(cid:91)(cid:97)(cid:91) (cid:56)(cid:91)(cid:104)(cid:93)(cid:91)(cid:56)(cid:100)(cid:104)(cid:22)(cid:101)(cid:91)(cid:102)(cid:90)(cid:22)(cid:87)(cid:80)(cid:101)(cid:101)(cid:99) (cid:59)(cid:95)(cid:100)(cid:90)(cid:94)(cid:101)(cid:108)(cid:91)(cid:100) (cid:76)(cid:91)(cid:100)(cid:98)(cid:101) vraag zullen leiden.’ I/O videomateriaal, waarbij wetenschappelijk jargon zo veel mogelijk compliment.’ I/O veel van zijn eigen gebruikers vooruitloopt. (cid:67)(cid:87)(cid:87)(cid:105)(cid:88)(cid:104)(cid:87)(cid:89)(cid:94)(cid:106) wordt vermeden. Wanneer je bovendien de wetenschapsbijlagen Niet erg, vindt hij. ‘Vanuit de visie, gedragen (cid:62)(cid:91)(cid:91)(cid:104)(cid:98)(cid:91)(cid:100) van de dagbladen leest, vind je bepaalde correspondenten steeds (cid:67)(cid:87)(cid:87)(cid:105)(cid:106)(cid:104)(cid:95)(cid:89)(cid:94)(cid:106)  I/O ICT-onderzoek / januari 2008  I/O ICT-onderzoek / januari 2008 De modellering van moderne en toekomstige systemen Beyond Turing Alan Turing (11–1) Omgeving Ruim 70 jaar geleden, nog voordat de eerste Invoer computers op het wereldtoneel verschenen, Het is hoog tijd om verder te kijken dan klassieke abstracte machine beschreef de Britse wiskundige Alan Turing modellen als de Turing machine en random access machine. Mogelijke een abstract model van een machine om berekeningen uit te voeren. In het artikel toekomstige systemen, zoals quantumcomputers, worden niet op ‘On computable numbers’ uit 1936 bewees een adequate wijze gemodelleerd. Maar ook voor de ingewikkelde Eindige hij dat alles wat berekenbaar is, in principe automaat door zo’n abstracte machine kan worden geheugenhiërarchieën van bestaande systemen, en de interactie berekend. Deze Turing machine vormt sinds tussen systemen en hun omgeving zijn de traditionele modellen jaar en dag een van de fundamenten van de theoretische informatica. Zijn model maakt het mogelijk om de moeilijkheidsgraad van berekenings- niet toereikend. Reden voor onderzoeksschool IPA om Beyond Turing Geheugen problemen op een gestructureerde en goed gedefinieerde manier te tot een van haar focusgebieden te benoemen. bestuderen. Door Mark de Berg en Tijn Borghuis Systeem Later schreef Turing in Manchester twee artikelen over kunstmatige intelli- gentie: ‘Intelligent Machinery’ (1948) en ‘Computing machinery and intel- Instituut voor Programmatuurkunde en Algoritmiek (IPA) ligence’ (1950). Hieruit is vooral de Turing Test bekend geworden: een test Dat traditionele machinemodellen voor de toekomstige ontwikke- De onderzoeksschool IPA is een samenwerkingsverband tussen verschillende die een machine zou moeten kunnen doorstaan om als intelligent te worden lingen niet meer adequaat zijn blijkt uit het voorbeeld van de universiteiten, het CWI in Amsterdam, en Philips Research. Het instituut is aangemerkt. Hij vroeg zich af wat voor soort machine de test zou kunnen quantumcomputer. Waar traditioneel wordt gerekend met bits opgericht in 1995. Er nemen 27 onderzoeksgroepen deel met in totaal rond halen. Turing introduceerde hiervoor unorganised machines, grote netwerken die 0 of 1 zijn, rekenen quantumcomputers met quantumbits: de 110 promovendi. Een klassieke kijk op berekeningssystemen tegenover adaptieve, van vrijwel willekeurig verbonden logische poorten. Hij hoopte deze child- lerende, always-on system bits die in zekere zin tegelijkertijd 0 en 1 kunnen zijn. Het bestaan Het onderzoek in IPA heeft drie hoofdthema’s: algoritmiek, formele methoden machines te kunnen ‘opvoeden’ tot intelligent gedrag. van quantumbits volgt uit het superpositiebeginsel van de quantum- en software technologie & engineering. Daarnaast zijn er voor de periode mechanica. Het gebruik van quantumbits geeft allerlei nieuwe 2007–2012 vijf focusgebieden gekozen: Beyond Turing, algoritmen & modellen ‘We have thus divided our problem into two parts. The child programme and the mogelijkheden en kan leiden tot een grote toename in rekenkracht. voor de levenswetenschappen, hybride systemen, model-driven software engineering, education process. These two remain very closely connected. We cannot expect to Experimenteel onderzoek laat zien dat het mogelijk is om met en software analyse. find a good child-machine at the first attempt. One must experiment with teaching quantumbits te rekenen, maar een quantumcomputer die in de Meer informatie is te vinden op www.win.tue.nl/ipa/ one such machine and see how well it learns. One can then try another and see if it is praktijk kan worden gebruikt is nog ver weg. Werk in de theoreti- better or worse. There is an obvious connection between this process and evolution, sche informatica heeft echter laten zien dat de consequenties by the identifications: enorm kunnen zijn; door de toegenomen rekenkracht zijn quantum- systemen (GIS), waar grote datasets aan de orde van de dag zijn. – ‘Structure of the child machine = Hereditary material’ computers in principe in staat veel van de huidige cryptografische De hoeveelheid datatransport is ook cruciaal bij kleine hand-held – ‘Changes of the child machine = Mutations’ beveiligingssystemen te kraken, zoals de Amerikaanse informa- systemen, waar data door middel van wireless communicatie van – ‘Natural selection = Judgment of the experimenter’ ticus Peter Shor heeft aangetoond. een centrale server worden gehaald. De nadruk op datatransport en communicatie leidt tot allerlei fundamentele algoritmische Dit citaat uit 1950 laat zien dat Turing zich toen al liet inspireren door de Snelheid van geheugens vraagstellingen, waar de komende jaren hard aan moet worden biologie in zijn algoritmische werk. Hij liep daarbij vooruit op de ontwikke- De klassieke theorie schiet niet alleen tekort voor quantumcom- gewerkt. ling van connectionistische en evolutionaire berekeningsmodellen die we puters, maar ook belangrijke aspecten van alledaagse systemen Systeem & Omgeving nu geneigd zijn te beschouwen als ‘Beyond Turing’ . worden onvoldoende gemodelleerd. Veelgebruikte modellen, Adaptieve systemen zoals de Turing machines en de random access machine, gaan ervan Bovenstaande voorbeelden laten zien dat de klassieke theorie niet uit dat een computer een oneindig groot, uniform geheugen ter goed aansluit bij de hedendaagse en mogelijk toekomstige hard- Traditioneel is een systeem een enkele computer, of wellicht een biologische theorieën inspiratie bij het ontwerpen van succesvolle beschikking heeft. In de praktijk is dit natuurlijk niet het geval: ware. Maar er tekent zich een nog fundamentelere wijziging af in cluster van computers, die in een vast netwerk volgens goed gede- adaptieve systemen, door technieken als market-oriented programming het geheugen van moderne computersystemen is hierarchisch het denken over berekeningen en berekenbaarheid. Traditioneel finieerde protocollen met elkaar communiceren. Nu is een systeem en evolutionary algorithms. Ook het omgekeerde is steeds meer het opgebouwd. Het bestaat uit registers, verschillende niveaus van is de zaak simpel: bij een gegeven eindige invoer berekent het een veranderende collectie van autonome, deels onbekende, geval: biologen spreken over levende cellen in termen van informa- caches, intern geheugen en harde schijf. Hoe hoger in de geheugen- systeem een bijbehorende goed omschreven uitvoer. Het daarvoor en vaak mobiele componenten die zijn verbonden door middel van tieverwerkende systemen. Zelfs het gedrag van groepen organismen hiërarchie: hoe groter, maar ook hoe trager, het geheugen. ontwikkelde algoritme doet dit correct en liefst zo snel mogelijk. wireless en storingsgevoelige links. Deze componenten kunnen is soms te beschrijven in dergelijke termen. Voor een beter begrip De verschillen in grootte en snelheid tussen deze geheugens is Hoe korter de tijd, des te efficiënter is het algoritme. varieren van traditionele computersystemen tot smart dust: minus- van deze fundamentele vraagstukken uit de biologie zijn informa- enorm. Een operatie op data die al in de registers of een van de In veel nieuwe toepassingen ligt het echter anders. Systemen zijn cule sensoren met een zeer geringe opslag- en rekencapaciteit. ticamodellen voor informatieverwerking van fundamenteel belang. caches staan, is al gauw een miljoen keer sneller dan een enkele always on, en continue in interactie met elkaar en hun omgeving. Dit vraagt om het ontwerpen van mechanismen waardoor compo- lees- of schrijfactie op de harde schijf. Het caching en I/O-gedrag Dit roept vragen op als: Hoe kwantificeer je de efficiëntie van nenten in zo’n systeem, of het systeem als geheel, een bepaald Kortom, het moment voor onderzoeksschool IPA om het onder- heeft een geweldige invloed op de snelheid van een algoritme, systemen die nooit klaar zijn? En hoe ga je om met het gegeven dat gewenst gedrag gaan vertonen. zoek naar dergelijke concepten tot een van haar focusgebieden maar de traditionele theorie houdt hier geen rekening mee. systemen moeten functioneren in een omgeving die op een onvoor- voor de komende vijf jaar te maken. I/O De voorspellende waarde van de theorie is dus gering voor bereke- spelbare manier verandert? Om goed op hun veranderende omge- Principes uit de klassieke informatica moeten worden aangevuld en ningen op grote datasets waarbij een goed I/O-gedrag doorslag- ving in te kunnen spelen, moeten systemen adaptief zijn en kunnen uitgebreid met ideeën uit bijvoorbeeld de speltheorie om de funda- gevend is. Dit maakt de toepassing van de huidige algoritmische leren en zichzelf aanpassen. Het begrip ‘systeem’ verandert dus mentele mogelijkheden en onmogelijkheden van dergelijke adap- theorie problematisch in gebieden als geografische informatie- zelf ook. tieve systemen te doorgronden. Daarnaast bieden economische of 1100 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 11 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 IT Innovation Challenge 2007 gewonnen door ‘ Volgend jaar doen we zeker weer verkeersmodel opstelt, waarmee reizigers een persoonlijk advies RuG-team kunnen opvragen. Dat systeem moet bovendien op korte termijn mee. Leuk om alles uit de kast te te realiseren zijn, met de vandaag beschikbare gegevens en de halen om een goede oplossing te huidige techniek. bedenken!’ Flexibele opzet Het winnende team baseerde zijn oplossing op het gebruik van de teams gemaakt, waarbij The Agent Lab overigens helemaal Op 20 november vond, voorafgaand aan het Landelijk Architectuur ‘agents’. Dat was geen toeval, want de teamleden zijn medewerkers onderaan stond. ‘Zij hebben daarna een enorme spurt gemaakt’, Congres, de IT Innovation Challenge plaats. Negen teams werkten van The Agent Laboratory van de Faculteit Economie en Bedrijfs- vertelt juryvoorzitter Nico Baken, senior strategist bij KPN en kunde van de RuG. Nick van Beest is promovendus in het onderzoeks- hoogleraar Telecommunicatie aan de TU Delft, ‘want bij de tweede aan een door ANWB ingebracht vraagstuk. ‘The agent lab’ van de laboratorium en deed mee aan de IT Innovation Challenge. Hij ranking behoorden ze tot de beste vijf. Daardoor mochten ze in de Rijksuniversiteit Groningen kwam als winnaar uit de bus. vertelt: ‘We kwamen al snel op het idee van een persoonlijke reis- laatste ronde hun oplossing presenteren. We vonden hun aanpak Door Daphne Riksen agent. Die bevindt zich als een soort spin in het web tussen de ver- heel hands-on; conceptueel zat het eenvoudig maar goed in keersinformatieverstrekkers en alle mogelijke devices die mensen elkaar. The Agent Lab was overigens het enige team dat met agents willen gebruiken om reisadvies op te ontvangen. Zo’n software reis- werkte.’ Beoordelingscriteria waren onder meer creativiteit, Alweer voor de tweede keer organiseerden het Nederlands het Verkeerscentrum Nederland van Rijkswaterstaat. Daarnaast agent is voortdurend in de weer om proactief advies te formuleren. haalbaarheid, bruikbaarheid voor de consument en robuustheid. Architectuur Forum, JACQUARD en Sdu Uitgevers de IT Innovation bestaat er een groot aantal andere bronnen die voor het bepalen van Wanneer bijvoorbeeld een file ontstaat op jouw traject nadat je van Bonuspunten werden uitgedeeld voor het opleveren van een Challenge. Voorafgaand aan het Landelijk Architectuur Congres de reistijdverwachting van belang zijn, met up-to-date informatie huis bent vertrokken, krijg je een alternatieve route voorgeschoteld. dummy of webapplicatie en in het geval van multimodaliteit streden op 20 november negen teams van universiteiten, hoge- over files, wegwerkzaamheden, evenementen, weersomstandig- Het systeem reageert dus op veranderende omstandigheden.’ (een combinatie van vervoer per auto, trein, bus en tram). scholen en bedrijven tegen elkaar. Onder het motto ‘Het kan wel heden en calamiteiten als wegafsluitingen. Om de reisagent te voorzien van informatie in het juiste formaat uit snel’ moesten zij binnen een dag een oplossing uitwerken voor een alle beschikbare databases is er een servicemanager voorzien. Reiswekker maatschappelijk probleem. In 2006 ging het om ketenintegratie Erg benieuwd Een dialoogmanager ‘vertaalt’ het advies van de reisagent in een Leverde de wedstrijd de gewenste nieuwe ideeën op? ANWB-manager in de gezondheidszorg. Het thema in 2007: ‘Reis (op) tijd door Toen de organisatoren van de IT Innovation Challenge de ANWB toepassing, die zichtbaar is op om het even welk device. ‘Het mooie Koopmans: ‘Het was grappig om te zien hoe ieder team de oplos- informatie en samenwerking!’ Het onderwerp was ingebracht over het onderwerp benaderden, was de consumentenorganisatie van deze opzet is dat je flexibel bent’, zegt Van Beest trots. ‘Als er sing in zijn eigen discipline zocht, van vooral technisch tot meer door de ANWB. meteen enthousiast. Koopmans: ‘Het is een geweldig idee om nieuwe informatiebronnen beschikbaar komen, hoef je alleen wat organisatorisch. Ik was verrast dat er al halverwege de dag concep- interdisciplinaire teams te laten kijken naar het verstrekken van aan te passen in de services manager. Datzelfde geldt als er een ten lagen die er solide uitzagen. Ook leuke ideeën voor nieuwe Reistijdverwachting reistijdverwachting voorafgaand aan een reis. Het probleem is name- nieuwe pda of mobiele telefoon op de markt komt. Dan hoef je diensten overigens, zoals een speciale reiswekker die je vroeger Ward Koopmans, manager Reisinformatie bij de ANWB, legt uit: lijk ongelooflijk complex, zowel organisatorisch als technisch.’ alleen de dialoogmanager te wijzigen.’ wekt als er meer file staat dan verwacht. Al met al hebben we er ‘Uit de gebruikscijfers van onze routeplanner weten we dat er grote Organisatorisch, omdat er zoveel overheden en marktpartijen behoorlijk veel input aan overgehouden. Die kunnen we goed behoefte is aan reisinformatie vóórdat mensen de weg op gaan. betrokken zijn en het een grote uitdaging is om alle data, bronnen Heel hands-on gebruiken, want er is binnen de ANWB veel aandacht voor een De piek van het gebruik ligt namelijk tussen vier uur ’s middags en en informatie te verzamelen. Technisch, om met die gegevens een Het team had al vrij vroeg op de dag deze opzet bedacht, vertelt goed systeem voor reistijdverwachting.’ zeven uur ’s avonds, als mensen nog op kantoor zijn. Sinds kort betrouwbare reistijdverwachting samen te stellen die is toegespitst Van Beest. ‘Eerst hebben we onder leiding van onze captain Nick En hoe kijken de winnaars terug op de IT Innovation Challenge? geeft de routeplanner een reistijdverwachting af op basis van his- op de individuele reiziger. ‘We realiseren ons natuurlijk dat zoiets Szirbik het probleem ontrafeld in de benodigde componenten, ‘Het was fantastisch dat we na een dag keihard werken de eerste torische gegevens. Maar dat is nog lang niet genoeg om mensen niet in een dag kan worden opgelost, maar we waren tegelijkertijd daarna hebben we geanalyseerd of onze oplossing haalbaar was. prijs wonnen’, vindt Van Beest van The Agent Lab. ‘Ook de dagen bewust bezig te laten zijn met hoe en hoe laat zij zich verplaatsen. wel erg benieuwd naar de ideeën van anderen. We hoopten op Om te laten zien dat het technisch kon, hebben we de informatie daarna waren heel feestelijk, met veel felicitaties en interviews Wanneer je ook een betrouwbare reistijdverwachting voor een uur leuke nieuwe ingevingen waar we zelf nog niet aan hadden gedacht.’ van de ANWB-routeplanner en van de NS-treinplanner gebruikt. met lokale radio en tv. We willen het idee graag verder ontwikkelen later kunt geven, en advies over het gebruik van openbaar vervoer, De negen teams kregen de opdracht een systeem te ontwerpen Onze reisagent is in Java geschreven, voor het ophalen van gege- en hebben bij SenterNovem informatie ingewonnen over subsidie- kunnen automobilisten een afgewogen beslissing nemen over hun waardoor reizigers kunnen beschikken over een betrouwbare reis- vens uit de services is Delphi gebruikt. Het advies van de reisagent mogelijkheden. En volgend jaar doen we zeker weer mee aan de vervoermiddelen en vertrektijd. De perceptie is dat de informatie tijdverwachting, die zij 24 uur of korter voor vertrek kunnen aan- wordt getoond op een website, omdat dat door het wedstrijdregle- wedstrijd. Leuk om alles uit de kast te halen om een goede oplos- die we nu bieden te generiek is: interessant, maar niet voldoende vragen bij serviceproviders van reisinformatie zoals de ANWB. ment werd voorgeschreven. Maar we hadden net zo goed een pda sing te bedenken.’ I/O toegespitst op de individuele gebruiker en zijn traject.’ De opdracht bestond uit twee elementen: het verzamelen van alle kunnen nemen.’ De ANWB is een belangrijke speler op het gebied van de versprei- relevante in Nederland beschikbare verkeersgegevens en het ont- De wedstrijd bestond uit drie rondes, die ieder apart door de jury In 2008 wordt er opnieuw een IT Innovation Challenge ding van verkeersinformatie. De basisgegevens zijn afkomstig van werpen van een IT-systeem dat op basis van al die gegevens een werden beoordeeld. Rond het middaguur is een eerste ranking van georganiseerd. Zie www.hetkanwelsnel.nl 1 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 11 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 Platform In gesprek met… Sinds 1994 zetelt het onafhankelijke medialab Waag Society in Amsterdam. Vanaf de oprichting door directeur Marleen Stikker beweegt de als ‘Maatschappij voor oude en nieuwe media’ begonnen stichting BNVKI paal van de nieuwbouw van het CWI: organiseert SIKS samen met UU, TUD en Peter Nijkamp (bestuursvoorzitter NWO), CWI een landelijk Agent-colloquium, zich op het snijvlak van uiteenlopende disciplines. Kerndoelstelling van Waag Society is het ontwikkelen Cees de Visser (algemeen directeur NWO), dat afwisselend in Utrecht, Delft en van creatieve ICT-toepassingen voor maatschappelijke innovatie. Marleen Stikker over de werkwijze van Jaarlijkse theoriedag NVTI Pieter Adriaans (bestuursvoorzitter CWI) Amsterdam plaatsvindt. Doel is de vele een eigenzinnig buitenbeentje dat tegelijkertijd spin in een omvangrijk web is. Door Joost Mulder Op 14 maart 2008 organiseert de en Jan Karel Lenstra (algemeen directeur onderzoekers in Nederland bijeen te Nederlandse Vereniging voor Theoretische CWI). De festiviteiten rond de eerste paal brengen en een platform te bieden. Informatica (NVTI) weer haar jaarlijkse vormden het slot van CWI in Bedrijf, Voor data en locatie, zie www.siks.nl. Marleen Stikker is naast directeur van de theoriedag. Gerenommeerde wetenschap- de jaarlijkse dag voor relaties van het CWI. Waag Society ook één van de trekkers van het pers uit binnen- en buitenland geven hun Presentaties en foto’s zijn te bekijken op: Engineering Web-based ICT-innovatieplatform Creatieve Industrie (IIP Creative), www.iipcreative.nl visie op belangrijke ontwikkelingen in de www.cwi.nl/cib. systems: a semantic informatica: Christos Papadimitriou perspective (Berkeley), Colin Stirling (Edinburgh), Nieuwe technieken om Begin maart 2008 vindt in Vught de twee- Hoe vul je zo’n breed Marielle Stoelinga (Universiteit van Twente), software te actualiseren daagse advanced SIKS-course plaats geformuleerde doelstelling als Ronald de Wolf (CWI). Het actualiseren van software is cruciaal over ‘Engineering Web-based Systems: die van jullie concreet in? Iedereen die is geïnteresseerd in theore- voor de kwaliteit, klanttevredenheid en a Semantic Perspective’, waarin zowel het Centraal bij het ontwikkelen en experimen- tische informatica is hartelijk welkom in veiligheid van een product. Het is een duur Semantisch Web als XML-technologie en teren met nieuwe media staat het onder- Hoog Brabant, vlakbij Utrecht CS. en foutgevoelig proces. Informaticus Tijs toepassingen centraal staan. De cursus is zoek door kunstenaars en ontwerpers. van der Storm (CWI) onderzocht hoe soft- speciaal bedoeld voor PhD-studenten die Zij onderzoeken hoe we in de wereld staan, ware-updates kunnen worden geautomati- werkzaam zijn op de SIKS-foci Web-based hoe wij onze identiteit vormgeven, hoe we seerd in de context van component-based Systems en Knowledge Representation and verhalen vertellen en betekenis geven aan software. De resulterende tool Sisyphus Reasoning. De cursusleiding is in handen onze omgeving. De uitkomsten van dit wordt gebruikt bij de ontwikkeling van de van prof. dr. G.J. Houben (VUB, TU/e) en ‘artist research’ leiden tot autonome Meta-Environment. dr. S. Schlobach (VU). producties en passen we toe in vier maat- Zie www.meta-environment.org voor meer Inschrijving via www.siks.nl. schappelijke domeinen: onderwijs, zorg, informatie. cultuur en samenleving. Daarnaast hebben Nostradamus Vijfdaagse Agent summer- we een onderverdeling in verschillende Kunnen onderzoekers de uitkomst van de CWI spin-off SIG wint school voor SIKS ‘ateliers’, zoals wij het noemen. Atelier Amerikaanse presidentsverkiezingen voor- nationale Innovator PhD-studenten Narrative, bijvoorbeeld, richt zich op het spellen? Op 30 november 2007 lanceerden Award 007 Van 5 tot 9 mei 2008 vindt in het Portugese construeren en oproepen van verhalen. onderzoekers Marc Stevens (CWI), Arjen De CWI spin-off Software Improvement Lissabon de negende editie plaats van de Een geslaagd voorbeeld daarvan is de Lenstra (EPFL, Lausanne) en Benne de Group won de nationale Innovator Award European Agent Systems Summer School Verhalentafel voor ouderen, die inmiddels artificiële intelligentie als culturele weten- In hoeverre verschilt jullie Weger (TU/e) hierover de nieuwe 2007 tijdens het nationale ICT-Event op (EASSS 2008). Deze bestaat uit ongeveer op zestig plaatsen is geïnstalleerd. Een schappen gestudeerd. Dat interdisciplinaire aanpak zich van de werkwijze Nostradamus website. Om beïnvloeding 23 oktober 2007. De prijs is een initiatief 20 tutorials, allen verzorgd door specialis- ander atelier is Atelier Collaborative, dat zich zit dus niet alleen in de organisatie veran- in de academische wereld? tegen te gaan, publiceerden de onderzoe- van het Ministerie van Economische Zaken. ten in Europa die werkzaam zijn op de richt op toepassingen die mensen in staat kerd, maar ook in de mensen zelf. Wat Bij ‘artist research’ zijn vorm, esthetiek, kers alleen een digitale vingerafdruk, Zie www.ictevent.nl voor meer informatie. betreffende topics. SIKS werkt samen met stellen om in real-time, maar soms niet overigens niet wil zeggen dat we hier met beleving en betekenis veel dominanter. de MD5 hash waarde, van een pdf file met de organisatie waardoor PhD studenten op dezelfde plaats, samen te werken en allemaal generalisten zitten. Het zijn Het gaat meer om het scheppen dan om de uitkomst. Zie www.win.tue.nl/hashclash/ CMCS’0 in Budapest van de onderzoekschool kosteloos kunnen dingen te creëren. Een kunstwerk, mensen die op hun eigen gebied echte het duiden. Meer om het poneren dan het Nostradamus voor meer informatie. Van 4 tot 6 april 2008 wordt het negende deelnemen aan de summerschool. Chair is bijvoorbeeld, maar ook een over meerdere expertise hebben opgebouwd. verifiëren. Bij alles wat wij ontwikkelen International Workshop on Coalgebraic dr. M. Dastani (UU). Inschrijving is uitslui- locaties verdeeld simultaanconcert. zitten we van meet af aan dicht tegen de Europese samenwerking Methods in Computer Science (CMCS’08) tend mogelijk door elektronische aanmel- Hoe houd je mensen met dat soort eindgebruiker aan. Onze werkwijze is CWI-INRIA te Budapest gehouden. ding via de SIKS website. Met wat voor soort mensen kwalificaties vast? iteratiever en kortcyclischer dan wat je in Het CWI heeft op 17 oktober 2007 een Zie www.cwi.nl/projects/cmcs08 voor meer realiseren jullie die doelstellingen? Dat mensen hier komen werken en blijven de academische onderzoekswereld vaak samenwerkingsovereenkomst getekend informatie. Basic course ‘Research Is er een gemeenschappelijke werken heeft denk ik alles te maken met ziet. Dat levert overigens interessante met het Franse INRIA. De samenwerking www.cwi.pl methods and methodology karakteristiek? het feit dat hetgeen wij doen betekenis uitwisselingen op tussen kunst en weten- start op de onderzoeksgebieden ‘Software for IKS’ Ik denk het wel. Kunst en culturele produc- en maatschappelijke relevantie heeft. schap. Waar de academische wereld meer Service Evolution’ en ‘Learning and Op 14, 15 en 16 november 2007 organiseerde tie is de gemene deler. Wat bijzonder is, De mogelijkheid om met de meest geavan- in de ‘publish or perish’ traditie staat, Computational Economics’. In januari 2008 SIKS voor de vierde maal de driedaagse is dat vrijwel iedereen hier een soort dub- ceerde technologie bezig te zijn en die te hanteren wij het principe ‘demo or die’. start INRIA met een nieuw onderzoeks- cursus ‘Research methods and methodo- beltalent heeft, zoals kunstenaars met helpen vormgeven is een andere belang- Want hoewel ook wij steeds vaker publice- centrum – INRIA Lille-Noord Europa – van logy for IKS’. De bijeenkomst vond plaats een graad in lifescience. Onze financieel rijke factor. De derde factor, dat esthetiek ren over ons werk, blijft voorop staan dat waaruit onderzoekers nauw gaan samen- in Vught en kende een breed palet van manager heeft zowel een MBA als een en vorm hier een belangrijke rol spelen, wat wij maken moet werken voor de werken met onderzoekers van het CWI. Landelijk Colloquium Agent onderwerpen: van filosofie van de wiskunde kunstopleiding afgerond. Datzelfde vind is onderdeel van de waarde die wij creëren. mensen voor wie wij het ontwikkelen.’ I/O Technology en wetenschapsfilosofie van de empirische je terug bij onze software- en hardware- De producten en diensten die wij maken Eerste paal nieuwbouw CWI Agent technology is de laatste jaren uitge- wetenschappen tot praktische zaken als ontwikkelaars. dragen onveranderlijk die creatieve Onder grote belangstelling sloegen vier groeid tot een van de belangrijkste onder- de probleemanalyse van een project, de Zo iemand heeft dan bijvoorbeeld zowel signatuur. bestuurders op 20 november 2007 de eerste zoeksthema’s in het IKS-veld. Maandelijks onderzoeksplanning, casestudies als 11 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 11 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 Platform Promoties Overzicht van promoties van ICT-onderzoekers van november en december 2007 onderzoeksdesign en validatietechnieken. het verleden behoren. Het meest succes- Kennisinstellingen en bedrijven kunnen SIKS ESI ASCI Wegens groeiende belangstelling van volle en concrete resultaat is de implemen- deelnemen aan de Innovatiemarkt om te Georgina Ramírez Camps Oana Florescu (TU/e, 4 december 2007)** GertJan Burghouts andere onderzoekscholen voor de cursus tatie van een specifieke softwaretool bij laten zien hoe zij met hun ideeën, diensten (CWI, 2 November 2007) Predictable Design for Real-Time Systems (UvA, 16 november 2007) zal deze in 2008 ook nadrukkelijk worden ASML (WeaveC) die een aantal administra- of producten de horizon gaan verleggen. Structural Features in XML Retrieval Promotor: prof. dr. H. Corporaal, Quality of Vaiant and Invariant Features opengesteld voor externe PhD-studenten. tieve programmeertaken kan automatise- Onderdeel van de marktplaats is een Promotoren: Prof. dr. M.L. Kersten dr.ir. J.P.M. Voeten Promotor: prof. dr. ir. A. Smeulders Deze driedaagse cursus is verplicht voor alle ren. De resultaten zijn op 18 december 2007, Startersmarkt. 24 Starters krijgen gratis (CWI, UvA), dr. A.P. de Vries (CWI, TUD) Oana Florescu (TU/e, 4 december 2007)** promovendi van de onderzoekschool SIKS, tijdens een afsluitend congres in Eindhoven, een stand op ICTDelta en maken kans op Karianne Vermaas IPA Predictable Design for Real-Time Systems en heeft een studielast van 48 uur. De cur- gepresenteerd. de Startersprijs van 5.000 euro. (UU, 26 November 2007) Mohammad Abam (TU/e, 13 november) Promotor: prof. dr. H. Corporaal, sus is ontwikkeld door Hans Weigand (UvT), www.esi.nl www.ictdelta.nu Fast Diffusion and Broadening Use: A Research New Data Structures and Algorithms for dr.ir. J.P.M. Voeten Roel Wieringa (UT), John-Jules Meyer (UU), on Residential Adoption and Usage of Broadband Mobile Data Valentin Gheorghita Hans Akkermans (VU) en Richard Starmans Internet in the Netherlands between 2001 and Promotor: prof. dr. M.T. de Berg (TU/e), (TU/e, 4 december 2007) (UU). Belangstellenden worden verzocht 2005 dr. B. Speckmann (TU/e) Dealing with Dynamism in Embedded System contact op te nemen met het bureau van Promotoren: prof. dr. S. Brinkkemper (UU), Aad Mathijssen (TU/e, 15 november) Design:Aplication Scenarios SIKS. dr. L. van de Wijngaert (UU) Logical Calculi for Reasoning with Binding Promotor: prof. dr. H. Corporaal www.siks.nl Nieuwe directeur (a.i.) voor Joost Schalken (VU, 17 December 2007) Promotor: prof. dr. ir. J.F. Groote (TU/e), Technologiestichting STW Empirical Investigations in Software Process dr. M.J. Gabbay (Heriot-Watt University, CTIT Prof.dr. F.W. (Frans) Saris is benoemd tot Improvement Edinburgh) Patricia Dockhorn Costa interim-directeur van Technologiestichting Vervolgbijeenkomst Promotoren: Prof. dr. J.C. van Vliet (VU), Tijs van der Storm (UvA, 20 november)* (UT, 19 december 2007) STW per 1 januari 2008. De heer Saris was ICT-Innovatieplatform prof. dr. S. Brinkkemper (UU) Component-based Configuration, Integration Architectural Support for Context-Aware eerder bestuurslid en lid van de bestuurs- Intelligente Communicatie and Delivery Applications: From Context Models to Services Advanced School for Computing and Imaging raad van STW. Natuurkundige Saris, ICT-Innovatieplatforms zijn samenwerkings- CWI Promotoren: prof. dr. P. Klint (CWI, UvA), Platforms Jaarlijkse conferentie tot augustus jl. decaan van de Faculteit der vormen waarin onderzoekers, ondernemers Jeroen Wackers (TUD, 5 november 2007) prof. dr. S. Brinkkemper (UU) Promotoren: prof. dr. ir. C.A. Vissers, Van 11 tot 13 juni 2008 wordt de jaarlijkse Wiskunde en Natuurwetenschappen van en gebruikers gezamenlijk strategische Surface Capturing and Multigrid for Steady Bas Graaf (TUD, 27 November) dr. L. Ferreira Pires, dr. ir. M.J. van Sinderen conferentie van ASCI wederom gehouden de Universiteit Leiden, is een gedreven innovatie- en onderzoeksagenda’s ontwik- Free-surface Water Waves Model-Driven Evolution of Software in Het Heijderbos te Heijen. Deze confe- wetenschapper met een actieve rol in de kelen. Gezamenlijk opgestelde roadmaps Promotor: prof. dr. ir. Barry Koren (CWI, Architectures * Het onderzoek van Tijs van der Storm is uitgevoerd rentie brengt ervaren onderzoekers en valorisatie van wetenschappelijk onderzoek. of agenda’s resulteren in de formulering TUD) Promotor: prof. dr. A. van Deursen (TUD) op het CWI, onder auspiciën van IPA. ** Het onderzoek van Oana Florescu is uitgevoerd bij promovendi met elkaar in contact en biedt Hij volgt dr. A.A.J.M. (Anton) Franken MBA van onderzoeks- en innovatieprogramma’s. Tijs van der Storm ASCI, binnen het Boderc project van ESI. hen de mogelijkheid om hun onderzoeks- op, die is benoemd tot lid en vice-voorzitter ICTRegie stimuleert, initieert en faciliteert (UvA, 20 november 2007)* projecten te presenteren. De deadline voor van het college van bestuur van de Radboud deze samenwerkingsvormen. Component-Based Configuration, Integration het indienen van papers is 4 februari 2008. Universiteit Nijmegen. Het bestuur van STW Inmiddels is het IIP IC bezig met de opzet and Delivery feliciteert Franken met zijn benoeming, van de research agenda en is er een wiki Promotoren: prof. dr. P. Klint (CWI, UvA), SPRINGschool al wordt zijn vertrek betreurd. (http://wiki.iipic.nl) geopend, waarop prof. dr. S. Brinkkemper (UU) In Noordwijk is van 31 maart tot 4 april 2008 reacties en aanvullingen kunnen worden de derde tweejaarlijkse ASCI lenteschool geplaatst. op het gebied van embedded systems. www.stw.nl Om u op de hoogte te brengen van de laatste Academia en industrie komen hier samen stand zaken en de verdere stappen, heeft voor lezingen. Het centrale thema is draad- het IIP op 31 januari 2008 een vervolg- loze sensornetwerken. De eerste dag is bijeenkomst gepland. Deze vindt plaats VERLEG gereserveerd voor een GNARP (Graduate van 11.00–12.00 uur in het Nemo Science Network of Applied Research in Parallel Center in Amsterdam. Aansluitend bent u systems) workshop. Aanmelden kan via de welkom op de nieuwjaarsbijeenkomst voor DE HORIZON ASCI website. ICTDelta op  mei 00 de Freeband Community. www.asci.tudelft.nl in Utrecht Aanmelden kan via: www.freeband.nl. Kies op ICTRegie organiseert voor de tweede maal de homepage voor Nieuwjaarsevent en ‘sign up’. het ICTDelta congres in het Beatrix Theater, Meer info vindt u op www.iipic.nl. Jaarbeurs Utrecht. Het centrale thema van www.ictregie.nl 0088//0055/08 JAARBEURS UTRECHT het congres is: ‘Verleg de horizon’, economi- Economische, maatschappelijke en sche, maatschappelijke en culturele bloei culturele bloei door grensverleggende ICT Specialistische programmeurs zijn vaak door grensverleggende ICT. Niet alleen de Onderzoekers, bedrijven en een aanzienlijk deel van hun tijd kwijt aan techniek staat centraal. Het draait ook om gebruikers kijk voor meer informatie op www.ictdelta.nu administratieve programmeertaken. maatschappelijke vragen, om behoeften van Met de resultaten van het grootschalig bedrijven en overheden. ICTDelta is gericht onderzoeksproject Ideals van het op ICT-kennisinstellingen, -bedrijven en Embedded Systems Institute (ESI) in -eindgebruikers. SCHRIJF NU IN OP WWW.ICTDELTA.NU samenwerking met ASML kunnen deze tot 1 I/O ICT-onderzoek / januari 2008 EW nieuws I/O ICT-onderzoek Nieuws en informatie over recente ontwikkelingen binnen NWO Exacte Wetenschappen Magazine van het ICT-onderzoek Platform Nederland (IPN) Jaargang 5 / nummer 1 / januari 2008 IPN: van informatica naar ICT Geslaagde Vrije Competitie 007 Het Informaticaonderzoek Platform MatchMakersMeeting In het laatste termijn van de Vrije Nederland (IPN) heeft de overgang van ICT en COPD Competitie 2007 (verzamelmoment informatica naar het bredere vakgebied Op 14 november, Wereld COPD dag, is in 15 oktober) zijn er 49 aanvragen ingediend, ICT gemarkeerd. Op dinsdag 30 oktober is het kader van het deelprogramma ICT en waarvan 13 voor astronomie, 19 informatica- tijdens SIREN (Scientific ICT Research Diseasemanagement een geslaagde eerste voorstellen en 15 voor de discipline Event Netherlands) een document onder- bijeenkomst gehouden om vertegenwoor- wiskunde. Daarbij heeft EW twee multidis- tekend door de zeven aangesloten institu- digers uit het COPD-veld en ICT-onderzoe- ciplinaire onderzoeksvoorstellen ontvangen. ten en onderzoeksscholen, waarin IPN zich kers met elkaar in contact te brengen. Het beschikbare budget is 2 miljoen euro, omvormt naar een nationaal platform dat COPD is een chronische aandoening van waarover het besluit in april 2008 wordt al het universitaire wetenschappelijke de longen en luchtwegen en is na hart- genomen. ICT-onderzoek vertegenwoordigt. en vaatziekten de meest voorkomende Het nieuwe adres van de IPN-website is: chronische ziekte. Budget Vrije Competitie 00 www.ictonderzoek.net. met 0% verhoogd Benoeming Louis Vertegaal Vanaf 2008 bedraagt het budget voor de Vernieuwingsimpuls: verlengd Vrije Competitie binnen NWO Exacte  Veni’s en 1 Vici voor Dr. Louis B.J. Vertegaal blijft voorlopig Wetenschappen 9 miljoen euro, een verho- informatica-onderzoek directeur van het NWO-gebied Exacte ging van 50% op het huidige bedrag van SIREN 2007 In december zijn de toekenningen voor de Wetenschappen. Vanaf 1 juni 2007 heeft hij 6 miljoen euro. Met deze extra impuls Veni-subsidies (jonge onderzoeker) en het directeurschap overgenomen van Nico versterkt het gebiedsbestuur haar streven Vici-subsidie (zeer ervaren onderzoeker) Kos, plaatsvervangend directeur van EW. om 30% van de ingediende voorstellen toe bekend gemaakt. Binnen deze vernieuwings- In eerste instantie voor de periode tot te kennen. Spreker Koen Langendoen stelt misconcepties aan de kaak impulsronde zijn voor informatica de 1 januari 2008, maar recentelijk is dit met De Vrije competitie (voorheen: Open volgende personen gehonoreerd: een jaar verlengd. Louis Vertegaal (1962) Competitie) Exacte Wetenschappen (EW) Dariu Gavrila wint I/O award 2007 Voor de Vici (1,25 miljoen euro, bestemd is tevens directeur van NWO Chemische is bestemd voor de beste wetenschappe- voor het opstarten van een eigen groep): Wetenschappen/ACTS en blijft deze lijke projectvoorstellen zonder thematische Dr. Th. (Theo) Gevers, Color in Computer Vision functies combineren. randvoorwaarden. Voor de Veni’s (208.000 euro, bestemd Onderzoekers kunnen doorlopend projec- voor 3 jaar onderzoek): Bijeenkomsten ten indienen voor de vrije competitie. Dr. D.O. (Dennis) Hofheinz, Automating Lorentz Center Op drie momenten in het jaar, 15 januari, cryptographic security proofs (CWI ) NWO Exacte Wetenschappen ondersteunt 3 juni en 7 oktober 2008, bekijkt het gebied Dr. M. (Milad) Niqui – Redeneren met de samen met de Stichting FOM en de de aanvragen tot dat moment. Per ‘ronde’ oneindigheid (CWI) Universiteit Leiden het Lorentz Center. is vervolgens 3 miljoen euro beschikbaar. Bij dit studiecentrum op het gebied van Computational Life Sciences de astronomie, informatica, wiskunde, (CLS) natuurkunde en levenswetenschappen kunt EW heeft 41 voorstellen ontvangen in de u het hele jaar voorstellen indienen voor ronde 2007 van het programma het houden van workshops. Deze worden Computational Life Sciences. Het besluit drie maal per jaar beoordeeld door de over de aanvragen wordt naar verwachting programmacommissies. Er zijn faciliteiten in maart 2008 genomen. In deze ronde zijn voor maximaal 55 personen. In 2008 is nog vijf subsidies beschikbaar van elk 460.000 ruimte beschikbaar. euro. In 2008 volgt een tweede competitie- Wilt u geregeld aankondigingen van de ronde, die eenzelfde omvang zal hebben. activiteiten van het Lorentz Center ontvangen, meld u aan op www.lorentzcenter.nl. Het nieuwe adres van de IPN-website is: Na Turing: Onderzoeksschool IPA gaat verder www.ictonderzoek.net dan de klassieke machinemodellen