k e r n b o e k onder redactie van prof. dr. C.D.A. Stehouwer prof. dr. R.P. Koopmans prof. dr. J. van der Meer I n t e r n e g e n e e sk un d e dan 1 0 0 0 artikelen ui r t e N e T m v G • extras.bsl.nl • n v eg ello nidleebfa ella • ts k e t egid veertiende, herziene druk Interne geneeskunde Interne geneeskunde Onder redactie van prof. dr. C.D.A. Stehouwer prof. dr. R-P. Koopmans prof. dr. J. van der Meer Redactie radiologische afbeeldingen: dr. M. Maas Houten 2010 © 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 7360 4 NUR 878 Veertiende, geheel herziene druk 2010 Ontwerp omslag: Bottenheft, Marijenkampen Detail van ‘Grote visite’, schilderij in olieverf van H. Bayens, 1995, 150 × 200 cm, geschilderd in opdracht van de Vereniging Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde © Hans Bayens, Grote visite (detail), c/o Pictoright Amsterdam 2010 Foto: Studio Krimp Ontwerp binnenwerk: TEFF (www.teff.nl) Opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist Tekeningen: Hans Brik, Callantsoog 3D-Elements, Nieuwkoop Crest Premedia Solutions Ltd., Pune, India Figuur 18.12a en 18.16: Maartje Kunen, ’s-Hertogenbosch Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl Inhoud Redactie en auteurs 9 4 Klinische genetica 75 Inleiding 75 Woord vooraf 13 4.1 Chromosomen en genen 75 4.2 Autosomaal dominant erfelijke ziekten 81 4.3 Autosomaal recessief erfelijke ziekten 82 4.4 Geslachtsgebonden erfelijke ziekten 83 1 Klinische epidemiologie 15 4.5 Multifactorieel overervende ziekten 84 Inleiding 15 4.6 Oncogenetica 87 1.1 K ans 15 4.7 Genetische diagnostiek en 1.2 V ormen van klinisch-epidemiologisch erfelijkheidsadvisering 92 onderzoek 16 Literatuur 96 1.3 Precisie en validiteit 19 1.4 Risico 21 5 Klinische immunologie 99 1.5 Diagnose 25 Inleiding 99 1.6 Prognose 27 5.1 Het aangeboren immuunsysteem 100 1.7 I nterventie 28 5.2 Het verworven immuunsysteem 105 Literatuur 33 5.3 Afweer tegen infecties 111 5.4 Immuundeficiënties 112 2 Beeldvormende diagnostiek 35 5.5 Overgevoeligheidsreacties 118 Inleiding 35 5.6 Allergie en overgevoeligheid voor 2.1 C onventionele radiologie 35 geneesmiddelen 121 2.2 C omputertomografie (CT-scan) 43 5.7 Auto-immuniteit 123 2.3 Echografie en dopplerechografie (echo) 47 5.8 O rgaantransplantatie 126 2.4 Magnetic resonance imaging (MRI-scan) 50 5.9 Immuunmodulerende therapie 128 2.5 Interventieradiologie 52 5.10 Immunologische diagnostiek 130 2.6 Risico’s van beeldvormend onderzoek en Literatuur 135 voorzorgen 55 Literatuur 56 6 Infectieziekten 137 Inleiding 137 3 Klinische farmacologie 57 6.1 De principes van antimicrobiële therapie 138 Inleiding 57 6.2 Koorts bij infectieziekten, febris e.c.i.en auto- 3.1 Farmacokinetiek 57 inflammatoire syndromen 145 3.2 Farmacodynamiek 60 6.3 Sepsis 148 3.3 I nterindividuele variabiliteit 62 6.4 Influenza, SARS en Q-koorts 153 3.4 F armacogenetica 64 6.5 Infectieziekten met afwijkingen van het 3.5 B loedspiegelbepalingen 66 centrale zenuwstelsel 155 3.6 G eneesmiddeleninteracties 66 6.6 Infectieziekten met diarree 165 3.7 Bijwerkingen en de risk-benefitverhouding 68 6.7 Infectieziekten met exanthemen 175 3.8 G eneesmiddelen en zwangerschap 70 6.8 Infectieziekten met lymfeklierzwell ingen en/ 3.9 F armacotherapie 71 of afwijkingen in de mond-keelholte, inclusief 3.10 Omgaan met informatiebronnen 71 hiv, gonorroe en syfilis 187 Literatuur 73 6.9 Infectieziekten met geelzucht 199 6 Interne geneeskunde 6.10 Opportunistische infecties 200 10.6 Maligne tumoren in het hoofd- 6.11 Ziekenhuisinfecties 202 halsgebied 324 6.12 Bioterrorisme 203 10.7 Ovariumcarcinoom (epitheliaal 6.13 Ziekten door protozoën 204 adenocarcinoom) 324 6.14 Ziekten door wormen 209 10.8 Mammacarcinoom 325 6.15 Importziekten 216 10.9 Endometriumcarcinoom 328 Literatuur 217 10.10 Testiscarcinoom 328 10.11 Prostaatcarcinoom 330 7 Stollingsstoornissen, trombose, 10.12 Blaascarcinoom (overgangscel- atherosclerose en vaatziekten 219 carcinoom) 331 Inleiding 219 10.13 Niercelcarcinoom 332 7.1 W erking van de bloedstolling 219 10.14 Colorectale carcinomen 332 7.2 S tollingsstoornissen 224 10.15 Sarcomen 334 7.3 Diagnostiek van stollingsstoornissen 227 10.16 Maligniteiten bij immunosuppressie en 7.4 Antistollingsmedicamenten 229 aids 335 7.5 Veneuze trombose en longembolie 232 10.17 Neuro-endocriene tumoren 335 7.6 Risicofactoren voor een veneuze trombo- 10.18 Hersentumoren 336 embolie 235 Literatuur 336 7.7 A rteriële vaataandoeningen 236 7.8 R isicofactoren voor atherosclerose 238 11 Verstoring van circulatie en 7.9 Klinische manifestaties van arteriële osmoregulatie 337 vaataandoeningen 240 Inleiding 337 7.10 Management van arteriële 11.1 Pathofysiologie 337 vaataandoeningen 243 11.2 Onderzoeksmethoden 340 Literatuur 243 11.3 Syncope 342 11.4 Stoornissen in de osmoregulatie 344 8 Hematologie 245 Literatuur 347 Inleiding 245 8.1 H ematopoëse 245 12 Zuur-basenevenwicht en 8.2 E rytrocyten 247 kaliumhuishouding 349 8.3 L eukocyten 269 Inleiding 349 8.4 Trombocyten 274 12.1 Zuur-basenevenwicht 349 8.5 B loedtransfusies: indicaties en risico’s 276 12.2 Kaliumhuishouding 362 Literatuur 281 Literatuur 366 9 Hemato-oncologie 283 13 Hypertensie 367 Inleiding 283 Inleiding 367 9.1 Myelodysplasie 285 13.1 Meting van de arteriële bloeddruk 367 9.2 Acute leukemieën 286 13.2 Variabiliteit van de bloeddruk 370 9.3 Chronische myeloïde leukemie (CML) 290 13.3 Regulatie van de bloeddruk 371 9.4 Chronische myeloproliferatieve ziekten 292 13.4 Pathofysiologische gevolgen van 9.5 Multipel myeloom en verwante ziekten 294 hypertensie 372 9.6 Maligne lymfomen en chronische lymfatische 13.5 Klinische vormen van hypertensie 373 leukemieën 299 13.6 Onderzoek 378 9.7 Transplantatie van hematopoëtische 13.7 Behandeling 380 stamcellen 308 Literatuur 384 9.8 Ondersteunende zorg 310 Literatuur 310 14 Nierziekten 385 Inleiding 385 10 Oncologie 311 14.1 Structuur en functie 385 Inleiding 311 14.2 Onderzoeksmethoden 396 10.1 Epidemiologie en etiologie 311 14.3 Stoornissen in de water-, natrium- en 10.2 Structuur en biologisch gedrag 313 kaliumhuishouding 403 10.3 Screening 313 14.4 Acute en chronische nierinsufficiëntie 403 10.4 Diagnostiek en stagering 314 14.5 Nefrogene hypertensie 415 10.5 Therapie 316 14.6 Glomerulaire aandoeningen 417 Inhoud 7 14.7 Tubulo-interstitiële nefritis en 17.7 A andoeningen van de dikke darm 666 urineweginfecties 431 17.8 C hronische darmontstekingen 679 14.8 Nierstenen 436 17.9 Diarree 686 14.9 Tubulusaandoeningen 438 17.10 Aandoeningen van anus en rectum 690 14.10 Misvormingen en tumoren 440 17.11 B loedingen in het maag-darmkanaal 693 14.11 Vervanging van de nierfunctie 442 17.12 I schemie van de darm 695 14.12 Geneesmiddelen en de nier 448 17.13 Aandoeningen van het pancreas 698 Literatuur 451 17.14 Hormoonproducerende tumoren 704 17.15 Aandoeningen van peritoneum en 15 Hartziekten 453 mesenterium 705 Inleiding 453 17.16 Enterale en parenterale voeding 707 15.1 Anamnese 453 Literatuur 715 15.2 Lichamelijk onderzoek 458 15.3 Specieel cardiologisch onderzoek 465 18 Ziekten van lever en galwegen 717 15.4 Hartfalen 475 Inleiding 717 15.5 Hartritme- en geleidingsstoornissen 487 18.1 A natomie en fysiologie 717 15.6 Coronairlijden 493 18.2 O nderzoek 721 15.7 Klepafwijkingen 507 18.3 P athofysiologische syndromen 727 15.8 Z iekten van het endocard 517 18.4 Algemene therapeutische aspecten 731 15.9 Ziekten van het myocard 520 18.5 P ortale hypertensie 733 15.10 Ziekten van het pericard 522 18.6 Virale hepatitis 739 15.11 Aangeboren hartafwijkingen 524 18.7 B acteriële en andere infecties van de 15.12 Het hart en algemene chirurgische lever 747 ingrepen 526 18.8 A lcoholische leverziekte 748 15.13 Het hart en zwangerschap 526 18.9 Niet-alcoholische steatohepatitis 750 Literatuur 527 18.10 Toxische hepatitis 752 18.11 A uto-immune leverziekten 753 16 Longziekten 529 18.12 G alstenen en cholangitis 756 Inleiding 529 18.13 Z iekten van de bloedvaten 758 16.1 Structuur en functie 529 18.14 Stofwisselingsziekten 760 16.2 Onderzoek 533 18.15 B enigne tumoren 762 16.3 Astma en COPD 547 18.16 Maligne tumoren 765 16.4 Longtumoren 571 18.17 T rauma 766 16.5 Diffuse interstitiële longafwijkingen (ILD of 18.18 L evertransplantatie 767 interstitial lung disease) 579 Literatuur 768 16.6 Sarcoïdose 584 16.7 Eosinofiele longziekten 587 19 Endocrinologie 769 16.8 Zeldzame longparenchymafwijkingen 587 Inleiding 769 16.9 Alveolaire aandoeningen 588 19.1 Algemene begrippen 769 16.10 Longembolie 588 19.2 Aandoeningen van de hypofyse 773 16.11 Infecties van de luchtwegen en 19.3 Aandoeningen van de schildklier 781 tuberculose 593 19.4 Aandoeningen van de bijnierschors 798 16.12 Cystische fibrose 613 19.5 Aandoeningen van het bijniermerg 809 16.13 Hypo- en hyperventilatie 616 19.6 Lengtegroei en puberteit 810 16.14 Aandoeningen van de pleura 618 19.7 Aandoeningen van de gonaden 813 16.15 Longtransplantatie 621 19.8 Aandoeningen van calcium- en Literatuur 621 botstofwisseling 818 19.9 Polyglandulaire endocriene syndromen 830 17 Ziekten van maag, darm en pancreas 623 19.10 Darmhormonen 832 Inleiding 623 19.11 Ectopische hormoonproductie 832 17.1 S tructuur en functie 623 Literatuur 833 17.2 O nderzoek 630 17.3 Aandoeningen van mondholte en farynx 636 20 Diabetes mellitus 835 17.4 Aandoeningen van de slokdarm 638 Inleiding 835 17.5 Aandoeningen van maag en duodenum 650 20.1 Pathofysiologie 836 17.6 Aandoeningen van de dunne darm 658 20.2 Classificatie en diagnostiek 839 8 Interne geneeskunde 20.3 Pathogenese 841 24 Intensivecaregeneeskunde 959 20.4 Klinische verschijnselen 844 Inleiding 959 20.5 Behandeling van type 1-diabetes mellitus 845 24.1 Respiratie 960 20.6 Behandeling van type 2-diabetes mellitus 853 24.2 Circulatie 963 20.7 Acute ontregelingen 857 24.3 Centraal zenuwstelsel 967 20.8 Late complicaties 860 24.4 Toxicologie 970 20.9 Zwangerschap en diabetes mellitus 864 24.5 Ethiek 972 20.10 Intercurrente ziekten 864 Literatuur 974 20.11 Slotopmerkingen 865 Literatuur 865 25 Differentiële diagnostiek in de interne geneeskunde 975 21 Stofwisselingsstoornissen 867 Inleiding 975 Inleiding 867 25.1 Bewustzijnsstoornissen 976 21.1 Vetstofwisselingsstoornissen 867 25.2 Aanvalsgewijze klachten 977 21.2 Zeldzame koolhydraatstofwisselings- 25.3 Gewichtsverlies 977 stoornissen 880 25.4 Gewichtstoename 978 21.3 Stoornissen in de aminozuurstofwisseling 881 25.5 Vermoeidheid 979 21.4 Lysosomale ziekten 882 25.6 Koorts en hyperthermie 980 21.5 Porfyrie 883 25.7 Hypothermie 982 21.6 Anorexia nervosa en boulimia 885 25.8 D orst en polyurie 983 21.7 V etzucht 885 25.9 Lymfomen 985 Literatuur 888 25.10 Dyspnoe 986 25.11 Cyanose 989 22 Reumatische ziekten 889 25.12 Pijn op de borst 989 Inleiding 889 25.13 Hartkloppingen 991 22.1 Structuur en functie van het houdings- en 25.14 Hoesten en hemoptoë 991 bewegingsapparaat 889 25.15 Slikstoornissen/dysfagie en 22.2 Het immuunsysteem en ontsteking 893 voedselpassagestoornissen 992 22.3 De klinische benadering in de 25.16 Misselijkheid en braken 993 reumatologie 894 25.17 Buikpijn 994 22.4 Behandeling van reumatische 25.18 D iarree 995 aandoeningen 903 25.19 Geelzucht 996 22.5 Systemische auto-immuun- 25.20 Pijn in de benen 998 aandoeningen 907 25.21 Dikke voeten en onderbenen 998 22.6 Spondylartritis 923 Literatuur 999 22.7 G ewrichtsziekten en -infecties 927 22.8 A rtrose 930 Lijst van afkortingen 1001 22.9 Metabole gewrichtsaandoeningen 931 22.10 Botaandoeningen 936 Register 1009 22.11 W ekedelenreuma 938 Literatuur 939 23 Geriatrie 941 Inleiding 941 23.1 Kenmerken van de geriatrische patiënt 945 23.2 Onderzoek en diagnostiek 950 23.3 Behandeling van de geriatrische patiënt 953 23.4 Conclusies 957 Literatuur 958 Redactie en auteurs Redactie Dr. O.M. van Delden Academisch Medisch Centrum, Afdeling Radiologie, Prof. dr. C.D.A. Stehouwer Amsterdam Maastricht Universitair Medisch Centrum, Afdeling Interne Geneeskunde, Maastricht Dr. J.A. Gevers Leuven Arts, Voorschoten Prof. dr. R-P. Koopmans Maastricht Universitair Medisch Centrum, Prof. dr. J.A. Gietema Afdeling Interne Geneeskunde, Maastricht Universitair Medisch Centrum Groningen, Afdeling Medische Oncologie, Groningen Prof. dr. J. van der Meer Emeritus hoogleraar Interne Geneeskunde, Prof. dr. H.J.M. Groen Nes a/d Amstel Universitair Medisch Centrum Groningen, Afdeling Longziekten en Tuberculose, Groningen Auteurs Prof. dr. C.E. Hack Universitair Medisch Centrum Utrecht, Divisie Interne Prof. dr. R.J.M. ten Berge Geneeskunde en Dermatologie, Utrecht Academisch Medisch Centrum, Afdeling Inwendige Geneeskunde, Amsterdam Prof. dr. A. Hagenbeek Academisch Medisch Centrum, Afdeling Hematologie, Dr. R.A. de Boer Amsterdam Universitair Medisch Centrum Groningen, Afdeling Cardiologie, Groningen Dr. D. Hamann Sanquin Diagnostiek, Afdeling Auto-immuunziekten Prof. dr. M.H. Breuning Diagnostiek, Amsterdam Leids Universitair Medisch Centrum, Centrum voor Humane en Klinische Genetica, Afdeling Klinische Dr. F.J. Hes Genetica, Leiden Leids Universitair Medisch Centrum, Centrum voor Humane en Klinische Genetica, Afdeling Klinische Dr. H. Burger Genetica, Leiden Universitair Medisch Centrum Groningen, Afdeling Epidemiologie en Afdeling Psychiatrie, Groningen Prof. dr. J.G. van der Hoeven Universitair Medisch Centrum St Radboud, Dr. H.R. van Buuren Afdeling Intensieve Zorg, Nijmegen Erasmus Medisch Centrum, Afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Prof. dr. A. Hofman Erasmus Medisch Centrum, Afdeling Epidemiologie en Prof. dr. R.A. Coutinho Biostatistiek, Rotterdam RIVM, Centrum Infectieziektebestrijding, Bilthoven, en Academisch Medisch Centrum, Afdeling Inwendige Prof. dr. P.C. Huijgens Geneeskunde, Amsterdam VU medisch centrum, Afdeling Hematologie, Amsterdam 10 Interne geneeskunde Prof. dr. H.L.A. Janssen Prof. dr. M.H.J. van Oers Erasmus Medisch Centrum, Afdeling Maag-, Darm- en Academisch Medisch Centrum, Afdeling Klinische Leverziekten, Rotterdam Hematologie, Amsterdam Dr. M.C.H. Janssen Prof. dr. S.E. Papapoulos Universitair Medisch Centrum St Radboud, Leids Universitair Medisch Centrum, Afdeling Algemeen Interne Geneeskunde, Nijmegen Afdeling Endocrinologie, Leiden Prof. dr. H.A.M. Kerstjens Prof. dr. D.S. Postma Universitair Medisch Centrum Groningen, Universitair Medisch Centrum Groningen, Afdeling Longziekten en Tuberculose, Groningen Afdeling Longziekten en Tuberculose, Groningen Dr. M. Keuter Prof. dr. T.J. Rabelink Universitair Medisch Centrum St Radboud, Leids Universitair Medisch Centrum, Afdeling Algemeen Interne Geneeskunde, Nijmegen Afdeling Nierziekten, Leiden Prof. dr. G.H. Koëter Dr. A.K.L. Reyners Universitair Medisch Centrum Groningen, Universitair Medisch Centrum Groningen, Afdeling Longziekten en Tuberculose, Groningen Afdeling Medische Oncologie, Groningen Prof. dr. R-P. Koopmans Prof. dr. J.A. Romijn Maastricht Universitair Medisch Centrum, Academisch Medisch Centrum, Afdeling Inwendige Afdeling Inwendige Geneeskunde, Maastricht Geneeskunde, Amsterdam Prof. dr. M.A.F.J. van de Laar Dr. C.P. Schröder Medisch Spectrum Twente en Universiteit Twente, Universitair Medisch Centrum Groningen, Afdeling Reumatologie en Klinische Immunologie, Afdeling Medische Oncologie, Groningen Enschede Prof. dr. P.D. Siersema Prof. dr. J.S. Laméris Universitair Medisch Centrum Utrecht, Afdeling Maag-, Academisch Medisch Centrum, Afdeling Radiologie, Darm- en Leverziekten, Utrecht Amsterdam Dr. J.W.A. Smit Prof. dr. P.W. de Leeuw Leids Universitair Medisch Centrum, Maastricht Universitair Medisch Centrum, Afdeling Endocrinologie, Leiden Afdeling Interne Geneeskunde, Maastricht Prof. dr. A.J.P.M. Smout Prof. dr. M. Levi Academisch Medisch Centrum, Afdeling Maag-, Darm- en Academisch Medisch Centrum, Afdeling Inwendige Leverziekten, Amsterdam Geneeskunde, Amsterdam Prof. dr. A.F.H. Stalenhoef Prof. dr. G.J. Ligthart Universitair Medisch Centrum St Radboud, Ligthart Praktijk Seniorengeneeskunde, Leiden Afdeling Algemeen Interne Geneeskunde, Nijmegen Dr. M. Maas Prof. dr. C.D.A. Stehouwer Academisch Medisch Centrum, Afdeling Radiologie, Maastricht Universitair Medisch Centrum, Amsterdam Afdeling Interne Geneeskunde, Maastricht Prof. dr. J.W.M. van der Meer Prof. dr. C.J.J. Tack Universitair Medisch Centrum St Radboud, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Afdeling Algemeen Interne Geneeskunde, Nijmegen Afdeling Algemeen Interne Geneeskunde, Nijmegen G.D. Nossent Prof. dr. P.P. Tak Universitair Medisch Centrum Groningen, Academisch Medisch Centrum, Afdeling Klinische Afdeling Longziekten en Tuberculose, Groningen immunologie & Reumatologie, Amsterdam