İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji AnaBilim Dalı Parçalanmış Aile Modelindeki Öğrencilerin Eğitimdeki Başarı Durumları (Trabzon Örneği) Ersoy Özmen ALKAN Doç. Dr. Ünal ŞENTÜRK Yüksek Lisans Tezi Malatya 2014 Parçalanmış Aile Modelindeki Öğrencilerin Eğitimdeki Başarı Durumları (Trabzon Örneği) Ersoy Özmen ALKAN İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüSosyoloji AnaBilim Dalı Doç. Dr. Ünal ŞENTÜRK Yüksek Lisans Tezi Malatya 2014 KABUL VE ONAY Ersoy Özmen Alkan tarafından hazırlanan “Parçalanmış Aile Modelindeki Öğrencilerin Eğitimdeki Başarı Durumları (Trabzon Örneği)” başlıklı bu çalışma, 22/01/2014 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı bulunarak jürimiz tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. [ İ mza ] Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ (Başkan) [ İ mza ] Prof. Dr. Hüsniye CANBAY TATAR [ İ mza ] Doç. Dr. Ünal ŞENTÜRK (Danışman) Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Onur Sözü Doç. Dr. Ünal ŞENTÜRK’ün danışmanlığında yüksek lisans tezi olarak hazırladığım PARÇALANMIŞ AİLE MODELİNDEKİ ÖĞRENCİLERİN EĞİTİMDEKİ BAŞARI DURUMLARI (TRABZON ÖRNEĞİ) başlıklı bu çalışmanın, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın tarafımdan yazıldığını ve yararlandığım bütün yapıtların hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine uygun biçimde gösterilenlerden oluştuğunu belirtir, bunu onurumla doğrularım. Ersoy Özmen ALKAN V Önsöz Aile, eşlerin evlilik akdiyle oluşturdukları müessesedir. Ailenin temelinde sevgi, saygı, hoşgörü, birliktelik, paylaşım ve fedakârlık vardır. Bu bakımdan aile insanların yaşamdaki tüm kötülüklerinden korunduğu ve yalnızlıkların paylaşılarak mutluluk tablosunun resmedildiği yerdir. Şüphesiz çocuklar bu tablodaki en canlı renklerin sahipleridir. Ancak günümüzde yaşanan hızlı toplumsal değişmeler bu mutluluk tablosunu tehdit etmekte ve bozmaktadır. Nitekim günümüzde sürekli artış gösteren aile parçalanma oranları bunun en önemli göstergelerindendir. Aile parçalanması ebeveynleri yalnızlaştırarak mutsuz ederken, çocuklarda da çeşitli sosyal ve psikolojik sıkıntılara yol açmaktadır. Başka bir ifadeyle aile parçalanması mutluluk tablosundaki renklerin yitimine yol açarak o tablonun bozulmasına neden olmaktadır. Bu durum çocukların hem sosyal yaşantısında hem de akademik hayatında başarısızlıklara sebep olmaktadır. Sonuç olarak günümüzde yaşanan modernleşme ve kentleşmeyle birlikte yaşanan geleneksel değerlerden kopuş özellikle boşanmaya bağlı aile parçalanmalarında artışa neden olmaktadır. Bu da toplumda patolojik bir durum meydana getirerek toplumun güçlü yapısında sarsıntılara yol açmaktadır. Nitekim söz konusu araştırma, aile parçalanması ile çocuğun eğitimdeki başarısı arasında ilişki kurarak aile parçalanmasının birey ve topluma yansıyan olumsuz etkileri üzerinde farkındalık yaratmaya çalışmaktadır. Çalışmayı tamamlamama yardımcı olan ve desteğini hiçbir zaman esirgemeyen danışmanım Doç. Dr. Ünal ŞENTÜRK başta olmak üzere, Yüksek Lisans eğitimim boyunca ilgisini ve bilgisini bizden esirgemeyen Bölüm Başkanımız Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ’a ve bugünlere gelmemde büyük emekleri olan ilkokul öğretmenim ve bölüm başkanımızın muhterem eşi olan Süheyla KORKMAZ’a ve tüm bölüm hocalarıma içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca araştırmanın uygulama alanındaki okulların müdürleri, müdür yardımcıları ve rehber öğretmenlerine çok teşekkür ederim. Hayatımın her alanında olduğu gibi, bu çalışmanın başından beri beni destekleyen aileme sonsuz teşekkür ederim. VI Özet: Şüphesiz aile toplumun en küçük yapı taşı ve en önemli kurumlarından biridir. Ailenin bir kurum olarak, toplum içinde pek çok işlevi vardır. Bu işlevleri arasında en önemlisi toplumun devamlılığını sağlamasıdır. Aile, yeni doğmuş üyelerini, eğitme ve sosyalleştirme işlevleriyle ait olduğu toplumun değerlerini, normlarını ve inançlarını aktararak o toplumun üyesi haline getirir. Nitekim anne ve babanın varlığı, onların çocuklarıyla sağlıklı bir iletişimde oluşları ve gereksinimlerini yeterince karşılamaları çocukların geleceği için önemlidir. Aynı şekilde ebeveynlerin çocuğa rehber olmaları ve onu eğitim başarısında motive edici tutum sergilemeleri de onun ileriki yaşantısında başarılı bir birey olmasını sağlamaktadır. Ancak günümüzde giderek artan aile parçalanmaları, ailenin bu işlevlerini yerine getirmesini zorlaştırmaktadır. Bu da çocuğun sosyal, psikolojik ve akademik hayatında bir takım tahribatlara yol açarak çocuğun gelecekteki yaşantısında bir takım problemler yaşamasına neden olmaktadır. Çocuğun eğitim başarısı da bu problemlerin içindedir. Bu çalışmada da aile parçalanmasının; çocuğun eğitim hayatına yansıyan olumsuz iz düşümlerinin incelenmesi ve bunların oluşum süreçlerindeki nedenlerin neler olduğunun tespit edilmesi amaçlanmıştır. Evren olarak Trabzon Merkez’e bağlı ortaokul 8. sınıf ve lise 12.sınıfların belirlendiği bu çalışmada 283 parçalanmış, 283 bütün aileye sahip olmak üzere toplamda 566 öğrenci üzerinde anket çalışması yapılmıştır. AnahtarKelimeler: Aile, Aile Parçalanması, Aile Fonksiyonları, Okul başarısı VII Abstract The family, undoubtedly, is the smallest corner stone and the most important institution of the society. The family as an institution has many functions. The most considerable function of the family is to produce and reproduce new members of the society. The family through its educational and socializing functions makes the new born individuals members of the society to which they belong by transferring the norms, beliefs and values of the society to them. Presence of father and mother, their healthy connections with their children and providing children’s needs sufficiently are important for the future of children. In the same way, the guidance of the parents and their efforts for the child’s educational success helps the child to be a successful individual in the rest of his/her life. But, today, the increasing rate of breakup family units obstructs the family to perform these functions. This has negative effects on child’s educational success by doing harm in his/her social, psychological and academic life. In this study it is aimed to observe the negative reflections of breakup family units on child’s educational life and to determine the reasons of this progress. The last grade students of secondary schools and high schools in Trabzon centre are the universe of the study. An opinion poll was carried out on 283 students from broken families and 283 students from united families, at total on 566 students for the study. Key Words:Family, Family Break Up, Functions Of Family, School Success VIII Parçalanmış Aile Modelindeki Öğrencilerin Eğitimdeki Başarı Durumları (Trabzon Örneği) Ersoy Özmen ALKAN İÇİNDEKİLER Önsöz……………………………………………………………………………….V Özet…………………………………………………………………………………VI Abstract……………………………………………………………………………VII İçindekiler………………………………………………………………………..VIII Tablolar Dizelgesi…………………………………………………………………XI Grafikler Dizelgesi…………………………………………………………..…..XIV Giriş…………………………………………………………………………………1 1. Araştırmanın Önemi……………………………………………………4 2. Araştırmanın Konusu ve Amacı………………………………………..4 3. Araştırmanın Varsayımları……………………………………………..5 4. Araştırmanın Yöntemi………………………………………………….6 4.1Araştırmanın Evreni……………………………………………………….7 4.2Araştırmanın Örneklemi…………………………………………………..7 4.2.1 Örnekleme Katılan Öğrencilerin Demografik Bilgileri………………..9 5. Araştırmanın “Bilgi Toplama” Yöntemleri ile Ölçme Araçlarının Hazırlanması, Geliştirilmesi ve Uygulanması…………………………15 6. Araştırmanın “Bilgi İşleme” Araçları ve Verilerin Analizleri…………17 7. Araştırma Alanı Hakkında Genel Bilgiler……………………………...18 BİRİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMANIN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ 1.1 Ailenin Tanımı…………………………………………………………….21 1.2 Tarihsel Açıdan Aile………………………………………………………23 1.2.1 Tarım Öncesi Toplumunda Aile…………………………………………...24 1.2.2 Tarım Toplumunda Aile……………………………………………………28 1.2.3 Sanayi Toplumunda Aile:…………………………………………………..31 1.2.4 Sanayi Sonrası Toplumda Aile:…………………………………………….35 1.2.4.1Ailenin Geleceği ve Yeni Aile Türleri…………………………………......37 IX 1.2.4.2Aileye Alternatif Yaşam Biçimleri…………………………………………39 1.3 Aile Tipleri………………………………………………………………….42 1.3.1 Geleneksel Geniş Aile………………………………………………………43 1.3.2 Modern Çekirdek Aile………………………………………………………45 1.4 Evlilik ve Evlenme Biçimleri………………………………………………48 1.4.1 Evlilik……………………………………………………………………….49 1.4.2 Evlenme Biçimleri………………………………………………………….49 1.5 Ailenin Fonksiyonları……………………………………………………..51 1.5.1 Ailenin Eğitim ve Sosyalleştirme İşlevi…………………………………...52 1.5.2 Ailenin Ekonomik İşlevi…………………………………………………...55 1.5.3 Ailenin Sosyal Psikolojik İşlevi …………………………………………...56 1.5.4 Ailenin Biyolojik İşlevi…………………………………………………….58 1.6 Aileye Kuramsal Bakış…………………………………………………….59 1.6.1 Sembolik Etkileşim Yaklaşımı……………………………………………..60 1.6.2 Çatışma Yaklaşımı………………………………………………………….62 1.6.3 Toplumsal Alışveriş Yaklaşımı…………………………………………....63 1.6.4 Yapısal-İşlevselci Yaklaşım……………………………………………….65 1.7 Ailede Parçalanma ve Parçalanma Şekilleri…………………………….68 1.7.1 Ölüm…..……………………………………………………………………68 1.7.2 Ayrılma…………………………………………………………………….69 1.7.3 Boşanma…………………………………………………………………...69 1.7.3.1Dünyada Boşanma………………………………………………………...71 1.7.3.2Türkiye’de Boşanma……………………………………………………....74 1.7.3.3Trabzon’da Boşanma……………………………………………………...80 İKİNCİ BÖLÜM AİLE PARÇALANMASININ ÇOCUĞUN OKUL BAŞARISI ÜZERİNE ETKİSİ 2.1Eğitimin Tanımı………………………………………………………………..82 2.2Sosyolojik Açıdan Eğitimin Önemi ve Eğitimin Toplumdaki Yeri………..84 2.3Gelişim ve Gelişim Dönemleri………………………………………………..87 2.3.1 Gelişimin Tanımı…………………………………………………………..87 2.3.2 Gelişim İlkeleri…………………………………………………………….88 2.3.3 Gelişim Dönemleri………………………………………………………...89 2.3.3.1Çocuk Gelişimi ve Gelişim Dönemleri……………………………………89 2.3.3.2Ergenlik Dönemi ve Gelişim Özellikleri…………………………………..90 2.3.3.2.1 Bedensel (Fiziksel, Biyolojik) Gelişim………………………………..92 2.3.3.2.2 Bilişsel (Zihinsel) Gelişim …………………………………………….93 2.3.3.2.3 Kimlik ve Kişilik Gelişimi…………………………………………….95 2.3.3.2.4 Ahlak Gelişimi…………………………………………………………98 X 2.4Aile Parçalanması ve Okul Başarısı…………………………………………101 2.4.1 Okul Başarısı (Akademik Başarı)…………………………………………101 2.4.2 Okul Başarısını Etkileyen Etmenler………………………………………101 2.4.2.1Öğrenenle İlgili Etmenler (Kişisel Etmenler)…………………………….102 2.4.2.2Eğitim Çevresi İle İlgili Etmenler…………………………………………104 2.4.2.3Ailesel Etmenler…………………………………………………………...106 2.5Aile Parçalanmasının Okul Başarısına Etkisi………………………………109 2.6Aile Parçalanmasının Okul Başarısını Etkileme Nedenleri…………….....117 2.6.1 Ebeveyn Yoksunluğu……………………………………………………...118 2.6.2 Anne Baba ve Çocuk İlişkisi……………………………………………....123 2.6.2.1Sağlıklı İletişim…………………………………………………………….123 2.6.2.2Destekleyici Ebeveyn Tutumu…………………………………………….126 2.6.2.3Mutlu Ev Ortamının Varlığı………………………………………………..129 2.6.2.4Anne ve Babanın Örnek Rol Model Olması……………………………….133 2.6.2.5Ebeveynlerin Öz ve Üveylik Durumu……………………………………..135 2.6.2.6Niteliksiz Boş Zaman Değerlendirmesi……………………………………138 2.6.3 Okul –Aile İşbirliği………………………………………………………..140 2.6.4 Yoksulluk veYoksunluk (Ekonomik Sıkıntılar)………………………….145 2.6.5 Çeşitli Davranış Bozuklukları ve Ruhsal Bozukluklar……………………151 2.6.5.1Depresyon………………………………………………………………….152 2.6.5.2Saldırganlık ve Şiddet Yanlılığı……………………………………………157 2.6.5.3Gelecek Kaygısı……………………………………………………………160 2.6.5.4Düşük Sorumluluk Gelişimi……………………………………………....163 2.6.5.5Özgüven Kaybı…………………………………………………………….166 2.6.5.6İntihar Eğilimi……………………………………………………………...171 2.6.5.7Kendini Suçlama (Suçluluk Duygusu)……………………………………173 Sonuç………………………………………………………………………………176 Ek-1 Anket Soruları…………………………………………………………...…191 Ek-2 Uygulama İzni………………………………………………………………197 Kaynakça………………………………………………………………………….198