Yrd. Doç. Dr. Mustafa YÜCE | 111 İNANÇ-AHLAK İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA İMAN, İSLÂM VE İHSAN KAVRAMLARI  Mustafa YÜCE Özet Müslümanın, dünya ve ahiret mutluluğuna ulaşmasında en önemli husus ‚iman‛dır. Bireyin imanı hem iç hem de dış dünyasında özümseyip onunla bütünleşmesi, imanın keyfiyetini doğru bir şekilde kavramasıyla mümkündür. Bu da, iman, islam ve ihsan kavramlarının bir bütün olarak ele alınmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Söz konusu kavramlar arasındaki ilişkileri doğru olarak tespit edebilmek için bu üç kavramın mahiyetini irdelemek gerekir. Böylelikle dinin doğru bir şekilde anlaşılmasına ve inanç-ahlak irtibatının kurulmasına katkı sağlanmış olacaktır. Anahtar Kelimeler: Kur’ân, İman, İslam, İhsan, Ahlak, İlişki. *** In the Context of Belief-Moral Relation, Concepts of Faith, Islam and Ihsan Abstract For a Muslim, it is possible to reach to the happiness of the world and hereafter by means of ‚faith‛. An individual’s consolidation and internalization of the faith both in his interior and external worlds is related to his proper grasp of the quality of the faith. Therefore, this makes it inevitable to approach the concepts of faith (iman), Islam and  Yrd. Doç. Dr., Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Kelam Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- 112 | İnanç-Ahlak İlişkisi Bağlamında İman, İslâm ve İhsan Kavramları ihsan as a whole. Determining the system of the relationship between these mentioned concepts properly is possible by scrutinizing the essence of these three concepts. Thus, this will be a contribution to the proper understanding of the religion and grasping the relationship between the faith-moral. Key Words: Qur’an, Faith, Islam, Ihsan, Morals, Relationship. GİRİŞ Kur’ân’da yer alan kavramların bir bütünlük içerisinde işlenmesi, dinin doğru bir şekilde anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Tarihi süreç içerisinde kavramların birbirinden bağımsız olarak ele alınması, iman ve islam odaklı bazı önemli tartışmaları beraberinde getirmiştir. Bu da ahlakın göz ardı edildiği bir din anlayışının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İman konusu, kelam ve akâid kitaplarında yer almış, Müslümanın hangi durum ve şartlarda mü’min sayılacağı veya imandan çıkacağı ele alınmıştır. Konu, meseleyi tahlil etmekle birlikte daha çok netice cümleleri ile incelenmiş, bazı eserlerde ise kısmen fetva şeklinde ele alınmıştır. Bu durum, ihsan’ın dikkate alınmadığı bir iman anlayışını beraberinde getirmiştir. Mü’min için ideal olan ve arzulanan hayat, dinin inanç ve amelî yönünü kaynaştıran, onları bir bütünün birbirinden ayrılmaz iki parçası olarak gören bir yaşamdır. İman, insanın bütün yönleriyle ilişkilidir. İmanın kâmil manada kendinden bekleneni yerine getirmesi, onun ilişkili olduğu hakikatlerin gerçek anlamda yaşanmasına bağlıdır. Diğer bir ifade ile imanın sadece bir kalp ameli olarak kalmaması, beden ve dil ile de ilgili olan hakiki fonksiyonunu eda etmesi, bütün inceliklerinin değerlendirilmesi ile mümkün olur. Bundan dolayı iman, islam ve ihsan kavramlarının bir bütün olarak ele alınması ve inanç ile ahlak arasındaki irtibatın ortaya konulması gerekmektedir. Tarihi süreç içerisinde Kur’ân’daki bazı kelime ve kavramların Müslümanlar tarafından özüne uygun olmayacak bir şekilde algılandığı görülmüştür. Kur’ân’daki kavramsal yapının yaşayan dile -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- Yrd. Doç. Dr. Mustafa YÜCE | 113 intikal ettirilememesi, zaman içinde değiştirilmesi, basitleştirme ve ihmaller yoluyla bozulması İslam medeniyetinin gerilemesinde etkili olmuştur.1 Bu çelişkileri ortadan kaldırmak için Kur’ân’da ifadesini bulan temel kavram sistemini anlamak, gerçekliğe bu kavramlar sisteminin kazandırdığı açıdan yeniden bakmak ve onu olduğu gibi görmeye çalışmak gerekir.2 Kavramlar, zaman içerisinde anlam değişimine uğramadan veya ekollerin mezhepsel fikri süreçlerinin sistematiği içerisinde anlam genişlemesi veya daralmasına maruz kalmadan ya da psikolojik ve sosyal olaylar ile milletlerin kurdukları medeniyetlere bağlı olarak ortaya çıkan çeşitli faktörlerin etkisiyle muhteva değişimine uğramadan önceki semantik anlamlarını yansıtabilirler.3 İslâmî gelenekte tarihi süreç içerisinde bazı kavramlarda semantik kaymalar veya anlam değişmeleri olmuştur.4 Bu anlam kaymaları, ayetlerdeki anlam çerçevesinden uzaklaşma olabilir. Bu durumda meydana gelen değişmenin tespit edilmesi ve Kur’ân’a isnat edilmemesi gerekir. Mesela bir Kur’ân kavramı olan ‚fâsık‛, 1 Abdurrahman Kasapoğlu, ‚Kur’ân’ı Anlamada Semantik Yöntem‛, Hikmet Yurdu, Yıl. 6, c. 6, s. 11, Ocak-Haziran 2013/1, s. 113. 2 Şakir Kocabaş, İslam’da Bilginin Temelleri, İz Yayınclık, İstanbul 1997, ss. 9-11. 3 Semantiğin (ilmü meâni’l-elfâz) özellikle yöntem açısından iki türü vardır. Birincisi artzamanlı semantik, diğeri de eş zamanlı semantiktir. Artzamanlı semantiğe, geleneksel, gelişmeli, tarihi ve diachronic semantik isimleri de verilmektedir. Tarihi süreç göz önünde bulundurularak kelimenin anlam değişmelerini ve gelişmelerini tespit etmeye art zamanlı semantik denir. (Bkz.: Enis, İbrahim, Delaletü’l-elfâz, Kahire 1992, s.7; Doğan Aksan, Anlambilim ve Türk Anlambilimi, Ankara 1978, ss. 27-44.) XX. Yüzyılın başlarında semantik denilince artzamanlı semantik anlaşılmaktaydı. F. De Saussure artzamanlı ve eşzamanlı semantik ayrımını yapmış (Bkz.: Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), Ankara 1998, III, 142; Mücâhid, Abdülkerim, ed-Delâletü’l-luğaviyye, Amman ts, ss. 14-15.) ve O’nunla beraber eşzamanlı semantik önem kazanmıştır. Eş zamanlı semantiğe synchronic ve modern semantik ismi de verilir. Eşzamanlı semantik, anlamın, hâlihazırda, belirli bir zaman diliminde veya belirli bir bölgeyi kapsayacak şekilde araştırılması demektir. (Bkz.: Toshihiko Izutsu, Kur’ân’da Allah ve İnsan (trc.: Süleyman Ateş), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ts., ss. 48-49.) 4 Ebû Ûde, Ûde Halil, et-Tatavvuru’d-delâlî beyne luğati’ş-Şi’ri ve luğati’l-Kur’ân, Ürdün 1985, s. 45; Doğan Aksan, Anlambilimi ve Türk Anlambilimi, Ankara 1978, s.118. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- 114 | İnanç-Ahlak İlişkisi Bağlamında İman, İslâm ve İhsan Kavramları başlangıçta sadece kâfirler ve münafıklar hakkında kullanılırken, zaman içerisinde özellikle kelâmî tartışmaların etkisiyle, günah işleyen Müslümanlar için de bir sıfat olmuştur.5 Benzer bir durum, iman, İslam ve ihsan kavramları için de söz konusudur. Kur’ân’daki bir kavramın tefsiri ve semantik tahlili için öncelikle, söz konusu kelimenin gerek Kur’ân’ın nuzûlü öncesi gerekse nuzûlü sırasında taşıdığı ve delâlet etmiş olduğu manaların tespit edilmesi gerekmektedir. Daha sonra, Kur’ân’ın bütününde kelimeye yüklenen anlam ve yapılan katkıların belirlenmesi suretiyle anlam çerçevesinin tayin edilmesi gerekir.6 Kur’ân’ın evrene bakışı temelde Tanrı merkezlidir. Kur’ân’da hiçbir şeyin Allah’tan bağımsız olmadığı ve olamayacağı vurgulanır.7 Bu hususiyetin benzeri, Kur’ân’ın anlam örgüsü için de söz konusudur. Kur’ân’daki her bir temel kavramın Allah kavramıyla bir ilişkisi vardır.8 Allah-âlem ilişkisi bağlamında insanın çok önemli bir yeri vardır. Kur’ân ve Sünnet, daha sonra İslam bilginleri tarafından geliştirilen ahlak anlayışlarının temelini oluşturur.9 Kur’an’ın belirttiğine göre Allah insanı en mükemmel şekilde yaratmıştır. Allah yeryüzündeki her şeyi insanın hizmetine sunmuştur. Allah insanı yeryüzündeki halifesi kıldığından, dünyaya Allah’ın görevlendirmesi ile gelmiştir.10 İnsanlar ahlakla dini bir arada düşünürler ve ikisi arasında sıkı bir bağın olduğunu varsayarlar. Bundan dolayı dindar 5 Metin Özdemir, ‚Anlam Kaymasına Uğrayan Kur’ânî Bir Kavram: Fâsık‛, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.2, 1998, ss. 499-521. 6 Nesefî, Ebu’l Muîn, Tabsıratü’l-Edille-2, (thk.: Hüseyin Atay- Şaban Ali Düzgün), DİB Yay., Ankara 2003, II, 406-407; Muhammed Reşit Rıza, Tefsiru’l-Menâr, Beyrut ts., I, 22. 7 Bkz.: En’âm, 6/59; Şûrâ, 42/10-12. 8 Toshihiko Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, (trc.: Selahaddin Ayaz), Pınar Yayıncılık, İstanbul 1994, s. 38. 9 Ahmet Hamdi Akseki, Ahlak İlmî ve İslam Ahlakı (sad.: Ali Arslan Aydın), İstanbul 2006, Sistem Matbaacılık, ss. 9-10; Mustafa Çağrıcı, ‚Ahlak‛, DİA, İstanbul 1989, II, ss. 1-2 10 Bakara, 2/30. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- Yrd. Doç. Dr. Mustafa YÜCE | 115 olarak ifade ettikleri kimselerin herkesten daha çok ahlaklı olmalarını beklerler. Bundan dolayı dindar olarak nitelendirdikleri kimselerin ahlaki değerlerde gösterdikleri gevşeklik fazlasıyla insanların dikkatini çeker. Bu nedenle teist olanların en çok eleştiri aldıkları hususlardan birisinin inançlarıyla davranışları arasındaki çelişki olduğunu söylemek mümkündür. Aynı durumlar dindar olmayan kimselerde bulunması ise fazla yadırganmaz. Bütün bunlar inanç ile ahlak arasındaki sıkı irtibatı göstermesi açısından önemlidir.11 Bu yönüyle bireyin ahlâkı içselleştirmesinde dinin ve inancın çok önemli bir yeri vardır. İmânî ve vicdânî destekten yoksun bir ahlakî prensip, duygu planında yeterince temellenemez. Bir davranış biçiminin iyi olduğunun akla dayalı olarak bilinip fikren benimsenmesi, onun içselleştirilmesi ve davranış haline gelmesi için yeterli değildir.12 Din, insanı içten ve dıştan kuşatan, onu duygularıyla, sezgileriyle, inançlarıyla, düşünceleriyle bir bütün halinde içten kavrayan ve yönlendiren bir kurum olarak en sıkı nizam ve kanunlardan daha etkili bir kontrol sağlar.13 Ahlakı içermeyen ve ahlaklı davranış ile dine bağlanmayı bir arada değerlendirmeyen bir din neredeyse yoktur.14 İslamî kavramların bazılarının kelâmî bir kimliğe büründükleri ilk dönemlerden itibaren, İslam, iman ve ihsan kavramlarının ihtiva ettiği anlamlar ile bu kavramların birbirlerini kapsayıp-kapsamadığı hususu itikadî mezhepler arasında tartışılan konuların başında gelmiştir. Buna bağlı olarak iman, marifet, ikrar ve amel kavramları, imanın artma ve eksilmesi, imanda istisna, mukallidin imanı ve büyük günah işleyenin durumu da tartışılmaya başlanmıştır. 11 Enbiya Yıldırım, ‚Hz. Peygamber Örnekliğinde İnanç-Ahlak Bütünlüğü‛, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu 20-22 Nisan 2007, İslami İlimler Dergisi Yayınları, Ankara 2007, ss. 100-102. 12 Recep Kılıç, Ahlakın Dinî Temeli, Ankara 1992, ss. 49-51, 157-163. 13 Bkz.: Günay Tümer, ‚Din‛, DİA, IX, 317. 14 Yasin Ceylan, ‚Din ve Ahlak‛, Doğu Batı, Felsefe Sanat ve Kültür Derneği Yayını, Yıl. 1, s. 4, Ağustos-Ekim 1998, s. 107. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- 116 | İnanç-Ahlak İlişkisi Bağlamında İman, İslâm ve İhsan Kavramları Söz konusu bu kavramların sahip oldukları literal anlamlarda mezhepler arasında ihtilaf bulunmazken, kavramlarla ifade edilen mananın aynı olup-olmadığı, birbirlerini kapsayıp kapsamadığı ve aralarındaki ilişki tartışma konusu olmuştur. İman ve islam kavramlarının özdeşliğini veya farklılığını savunanların düşüncelerini, imanın tanımındaki amele yer verip-vermemeleri belirlemiştir.15 Bir din olarak İslam’ın yerleştirmek istediği temel esaslardan birisinin teorik ve teolojik amaç ile pratik ve ahlakî amacı birleştirmek olduğunu söyleyebiliriz. İslam’da ‚iman-objeleri‛, yani inanılacak şeyler, üzerinde tartışmaya gerek olmayacak derecede açıktır. Öyle ki önemli olan, onlar hakkında tartışmak değil, onlar karşısında ‚ne yapılacağı‛ ve ‚nasıl inanılacağı‛dır.16 Öyle anlaşılıyor ki İslam, teorik çerçeveye ait konularda bile, aynı zamanda pratik bir amaca da dikkat çekmektedir. Örneğin, İslam’ın teorisine ait bir esas olarak ‚Allah’a inanmak‛ ifadesi, salt nazarî bir hususa işaret etmenin yanında amelî bildirimleri de olan bir ifadedir. Yani bu dinin Rabbi, sair tanrı inançlarından oldukça farklı olarak, sözgelimi Deist’lerin varlığını kabul ettikleri, ama âleme ve içindekilere karıştırmadıkları ilkesel bir tanrı değildir. İslam’da bu ifadeden anlaşılan anlam, her şeyi yaratan ve yöneten, dolayısıyla her şeyi yarattığı gibi onları öylece muhafaza eden ve ayakta tutan, insanın yaptıklarıyla beraber aklından geçenleri de bilen, insanın vicdanî sorumluluğunun kendisine bağlı olarak anlam kazandığı etkin bir varlığa inanmaktır. Görüldüğü gibi, İslam dininde teoriye ait olan bir hususta, çoğunlukla aynı zamanda pratik bir veçhe de dikkat çekmektedir. İşte teori ile pratiği bir arada bulunduran, teoriye işaret ederken pratik amaca, yani ahlakî hedefe vurgu yapan bir mesele olarak meşhur Cibril hadisini anmak mümkündür. 15 Ayrıntılı bilgi için bkz.: Hilmi Karaağaç, ‚İtikadî Mezheplerde İman-İslam İlişkisi‛, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, c. II, S. 2, ss. 103- 120. 16 Hanifi Özcan, ‚Mâtürîdî'ye Göre ‚İman-İslam-İhsan‛ ve ‚Küfür‛ İlişkisi‛, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1994, S.8, s. 179. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- Yrd. Doç. Dr. Mustafa YÜCE | 117 İslam dinine müntesip bireylerin adeta inançsal profilini çizen Cibril hadisi, bu üç kavramı aynı anda ve farklı yönleriyle ihtiva ettiğinden, bu üç kavramın birbirleriyle olan münasebetini anlama noktasında önemli bir yere sahiptir. Abdullah b. Ömer’in, babası Ömer ibnü’l-Hattâb’tan bildirdiğine göre o şöyle demiştir: Bir gün Resûlullah’ın (sas) yanında bulunduğumuz bir sırada aniden yanımıza, elbisesi bembeyaz, saçı simsiyah bir zât çıkageldi. Üzerinde yolculuk eseri görülmüyor; bizden de kendisini kimse tanımıyordu. Doğruca Peygamber’in (sas) yanına oturdu ve dizlerini onun dizlerine dayadı. Ellerini de uylukları üzerine koydu. Ve: ‚Yâ Muhammed! Bana İslâm’ın ne olduğunu haber ver!‛ dedi. Resulullah (sas), ‚İslâm: Allah’tan başka ilâh olmadığına, Muhammed’in de Allah’ın Resulü olduğuna şehâdet etmen; namazı dosdoğru kılman, zekâtı vermen, Ramazan orucunu tutman ve yol (külfetleri) cihetine gücün yeterse Beyt’i hacc etmendir.‛ buyurdu. O zât, ‚Doğru söyledin.‛ dedi. Babam dedi ki: ‚Biz buna hayret ettik. (Zira) hem soruyor hem de tasdik ediyordu. ‚Bana imandan haber ver!‛ dedi. Resûlullah (sas), ‚Allah’a, Allah’ın Meleklerine, kitaplarına, Peygamberlerine ve âhiret gününe inanman, bir de kadere; hayrına şerrine inanmandır.‛ buyurdu. O zât (yine): ‚Doğru söyledin.‛ dedi. (Bu sefer): ‚Bana ihsandan haber ver!‛ dedi. Resûlullah (sas): ‚Allah’a: Onu görüyormuşsun gibi ibâdet etmendir. Çünkü her ne kadar sen Onu görmüyorsan da O seni muhakkak görür.‛ buyurdu. O zât: ‚Bana kıyametten haber ver!‛ dedi. Resûlullah (sas), ‚Bu mes’elede sorulan, sorandan daha âlim değildir.‛ buyurdular. ‚O halde bana onun alâmetlerinden bari haber ver!‛ dedi. Peygamber (sas): ‚Cariyenin kendi sahibesini doğurması ve yalın ayak, -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- 118 | İnanç-Ahlak İlişkisi Bağlamında İman, İslâm ve İhsan Kavramları çıplak, yoksul koyun çobanlarının bina yapmakta birbirleriyle yarış ettiklerini görmendir.‛ buyurdu. Babam dedi ki: Bundan sonra o zât gitti. Ben hayli bir müddet (bekledim) durdum. Nihayet Resûlullah (sas) bana: ‚Yâ Ömer! O sual soran zâtın kim olduğunu biliyor musun?‛ dedi. ‚Allah ve Resulü bilir.‛ dedim. ‚Gerçekten o Cibril’di. Size dininizi öğretmeğe gelmiş.‛ buyurdular.17 Bu hadiste iman, islâm ve ihsan kavramlarına açıklık getirilmektedir. Bu üç kavram, bu hadisten de yararlanılarak pek çok değişik açıdan ele alınmıştır.18 Bu noktada biz ihsan kavramına, imanın dış dünyadaki, birey ve toplum hayatındaki tezahürü; hayata ve topluma yansıması, insanı davranış güzelliğine güdülemesi olarak yaklaşacağız. Fakat ihsanın bu boyutu, kelamcılar tarafından teorik olarak büyük oranla merkeze alınmadığından dolayı, tarihi süreç içerisinde bu kavram diğer iki kavramın gölgesinde kalmış ve inancın teorik ve pratik boyutunun yansıması olan ihsandan yoksun salt bir iman-islam polemiği tartışıla gelmiştir. Bundan dolayı bu temel kavramlar arasındaki ilişkinin tespit edilmesi ve ahlakla olan irtibatının incelenmesi gerekmektedir. 1.İMAN KAVRAMI 1.1. İman Kavramının Etimolojik Anlamı İman kelimesi ‚ نمَِأ‛ kökünden türemiştir. ‚نمَأ‛ kelimesi, nefsin َ ْ sükûneti, huzuru, itminanı ve güven içinde olması anlamlarını taşır. 17 Bkz. Buharî, İman, 37; Müslim, İman, 1, 5; Nesâî, İman, 6; Ebû Dâvûd, Sünnet, 17; Tirmizî, İman, 4. 18 Bekir Tatlı, Hadis Tekniği Açısından Cibril Hadisi ve İslam Düşüncesine Yansımaları, Basılmamış Doktora Tezi (AÜSBE), Ankara 2005; Bekir Tatlı, ‚Buhârî (v. 256) Öncesi Dönemde Cibrîl Hadîsi ve Metin Tahlilleri‛, Dinî Araştırmalar‛, 2005, cilt: VIII, sayı: 22, s. 205-238; Fuat Karabulut, ‚Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri‛, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, cilt: XVI, sayı: 1, s. 427-451. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- Yrd. Doç. Dr. Mustafa YÜCE | 119 Emniyet ve asude olmanın yanında başkasına güvenme ve kişiye tevdi edilen emanet anlamlarına da gelmektedir.19 İman, ‚sağlamlaştırmak, kesin karar vermek, tasdik etmek‛ manasındaki i’tikad kelimesiyle aynı anlamda da kullanılmaktadır.20 Terim olarak iman genellikle ‚Allah’tan alıp din adına tebliğ ettiği kesinlik kazanan hususlarda peygamberleri tasdik etmek ve onlara inanmak‛ diye tanımlanır.21 Araplar arasında, mal ve mülkün en kalitelisine, sahibinin yanında en kıymetli olanına ‚ ؿٍام نمآ‛ denilir.22 Müminin, çevresine َ ُ َ güven veren manasına gelen bir kelime ile isimlendirilmesi dikkat çekicidir. Evrensel bir değer olarak güvenilirlik, Allah, âlem ve insan ilişkilerinde de çok önemlidir. ‚Âmene‛ fiili sayrûret için kullanıldığında, emin ve güvenilir olmak, yalanlanma korkusu taşımamak; teaddî olarak kullanıldığında ise, emniyet veya güven vermek, yalanlamadan uzak kılmak anlamlarına gelir. Yine ‚bâ‛ harf-i cerriyle, müteaddî olduğunda ‚ikrâr ve i’tirâf‛ manasını, ‚lâm‛ harf-i cerriyle ise, ‚iz’ân ve kabul‛ anlamını taşır.23 İslam âlimlerinin çoğunun belirttiği üzere ‚iman‛ kelimesi, luğavî açıdan tasdik anlamına gelir. Tasdik ise, bir kişiyi 19 İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriyya, Mu’cemu Mekâyisü’l-luğa, ‚e-m-n‛ mad., Mısır 1969, I, 135; Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, Esâsü’l-Belağa, s. 20; İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, Beyrut 1990, XII, 21. Zikredilen luğavî anlamların Kur’ân’da kullanımı için bkz. Âl-i İmrân, 3/97; Bakara, 2/125; Fetih, 48/27; Enfâl, 8/27. 20 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, XII, 21. 21 Bekir Topaloğlu & İlyas Çelebi, Kelam Terimleri Sözlüğü, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, s. 154; Mustafa Sinanoğlu, ‚İman‛, DİA, İstanbul 2000, XXII, 213. 22 Zemahşerî, Esâsü’l-belağa, s. 20; Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kub, Kâmusu’l- muhît, Beyrut 1996, s. 1518. 23 İsfehânî, Ragıb, Müfredât, Dımeşk 1992, s. 91; Taftazânî, Şerhu’l-Mekâsıd, (thk.: Abdurrahman Umeyra) Beyrut 1989, V, 176. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013----------- 120 | İnanç-Ahlak İlişkisi Bağlamında İman, İslâm ve İhsan Kavramları verdiği haberde, söylediği sözde doğruluğa nisbet etmek ve söylediğini kabul veya onun doğru söylediğine itikat etmektir.24 Kur’ân-ı Kerim’de iman kavramı 800’den fazla yerde geçer. İbn Kayyım el-Cevziyye (v. 751/1350), ‚kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve uzuvlarla amel‛ şeklinde tanımladığı imanın Kur’ân’da tasdik, ikrar, tevhit, peygamberi onaylama ve namaz beş anlamda kullanıldığını kaydetmektedir.25 İman kavramının odak noktası tasdiktir. Ebû Hanife (v. 150/767), Mâtürîdî (v. 333/944), Nesefî (v. 508/1115) de imanı tanımlarken tasdiki merkeze almışlardır.26 Mâtürîdî’ye göre imanın sözlük anlamı ‚tasdik‛tir. O, imana yaptığı bu tanımın hem dilsel hem de Kur’ân merkezli olduğunu ifade eder. Kur’ân’da geçen ‚iman ettiler‛ sözünün hemen her yerde ‚tasdik ettiler‛ şeklinde açıklandığını, dolayısıyla ‚iman etme‛ ile ‚tasdik etme‛nin aynı anlama geldiğini belirtir.27 Mâtürîdî, imanın anlam çerçevesini bu şekilde çizdikten sonra da dile ve mantığa dayalı bir açıklamayla iman-tasdik bağlantısını izaha çalışmaktadır. İman tasdik olunca zıddı da tekzib olur; imanın zıddı tekzib olunca tekzibin zıddının da tasdik olması gerekir. Buna bağlı olarak denilebilir ki, iman tekzibin zıddı olunca tekzib de tasdikin zıddı olur.28 Bundan dolayı İslam âlimleri dinî anlamdaki tasdik ile luğavî tasdikin aynı şey olmadıklarını ifade etmişlerdir. Çünkü dinî manada tasdik; inâd, inkâr ve istikbârı terk ederek ihtiyar ve kesb ile iz’an ve 24 Vâhidî, Ali b. Ahmed, el-Vasît fî Tefsiri’l-Kur’âni’l-Mecîd, Beyrut 1994, I, 79-80; Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini, Eser Neşr., İstanbul ts., I, 168. 25 İbn Kayyım el-Cevziyye, Medâricu’s-Sâlikîn, (thk.: Muhammed Hamid el-Faki), Beyrut 1972, s. 124. 26Mağnisavi, Ebu’l-Münteha Ahmed b. Muhammed, Şerhu Fikhu’l-Ekber, İstanbul, 2007, s.8; Mâtürîdî, Kitabu’t-Tevhid, (thk.: Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi), İSAM Yay., Ankara 2005, ss. 604-613; Nesefî, Tabsıra-1 (thk.: Hüseyin Atay), DİB Yay., Ankara 1993, I, 38, 46. 27 Mâtürîdî, Ebû Mansur, Te’vilâtu Ehli’s-Sünne (thk.: Mecdî Baslûm), Dâru’l- Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 2005, IX, ss. 338-339. 28 Mâtürîdî, Kitabu’t-Tevhid, ss. 612-613. -----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 2, 2013-----------