Hoogbouw in Amsterdam Hoogbouw in Amsterdam Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 Hoofdstuk 1 Visie en beleid 8 Hoogbouw en de waardering in historisch perspectief 8 Wat is hoogbouw? 13 De grote bewegingen 14 Hoofdstuk 2 Instrumentarium 24 Gebieden waar hoogbouw wordt gestimuleerd 26 Gebieden waar hoogbouw terughoudend wordt toegepast 28 Procedure 32 De Hoogbouweffectrapportage (HER) 33 Hoofdstuk 3 Gebieden van bijzondere cultuurhistorische waarden 40 De context van hoogbouw: 10 ruimtelijke systemen 40 Gebieden van bijzondere waarden 41 Typering van de stedenbouwkundige systemen 43 Hoofdstuk 4 Hoe landt de hoogbouw in de stad? 58 Tot slot 67 Conclusie en aanbevelingen 67 Colofon 70 Voorwoord In 2040 tekent zich een silhouet af van een dicht bebouwde metropool Am- sterdam, omringd door een open en waterrijk landschap. Rond belangrijke knooppunten van regionaal en stedelijk verkeer zijn clusters hoge gebouwen te vinden. Vanuit het landschap dat via groene scheggen diep in de stad kan doordringen markeert hoogbouw belangrijke plekken in de stad en zorgt zij voor herkenning van de verschillende gebieden. In de binnenstad brengen de kerktorens als vanouds accenten aan in het stadslandschap; de echt hoge gebouwen houden gepast afstand van de binnenstad met haar eeuwenoude, kleinschalige stadsstructuur. Langs het IJ markeren enkele hoge gebouwen de waterpleinen in een doorlopende stroom van deze eeuwenoude waterloop. Hoogbouw is zorgvuldig geplaatst, solitair of in clusters, zodat een prachtig silhouet is ontstaan voor wie de stad vanuit het ommeland nadert of vanuit een willekeurige plek binnen de stadsgrenzen waarneemt. Met dit silhouet voor ogen is de hoogbouwvisie als onderdeel van de struc- tuurvisie 2040 opgesteld. De structuurvisie gaat uit van verdichten van het binnenstedelijk gebied en het open houden van het metropolitane landschap. Hoogbouw kan een belangrijk middel zijn bij de verdichting van de stad. De hoogbouwvisie is erop gericht om rekenschap te geven van de cultuurhisto- rische kenmerken van de binnenstad en de gebieden daarbuiten, waardoor hoogbouw een bijdrage kan leveren aan de kwaliteit van het stadssilhouet. Als een nadere uitwerking van deze hoogbouwvisie omvat dit boekje een uitvoerige versie van de hoogbouwvisie en aanvullende informatie over de inpassing van hoogbouw in het stadslandschap. De gemeente Amsterdam hoopt zo een compacte, heldere handreiking te bieden voor wie hoogbouwi- nitiatieven ontplooit of een beleid wil ontwikkelen voor het eigen stadsdeel. Maarten van Poelgeest Wethouder Ruimtelijke Ordening Carolien Gehrels Wethouder Monumenten Hoogbouw in Amsterdam 5 Inleiding In de structuurvisie Amsterdam 2040 wordt, onder andere, het beleid van de gemeente Amsterdam ten aanzien van hoogbouw op hoofdlijnen beschreven. B&W gaf Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) en de Dienst Ruimte- lijke Ordening (DRO) opdracht om gezamenlijk een nota over hoogbouw op te stellen waarin het beleid uit de structuurvisie ten aanzien van hoogbouw apart wordt toegelicht en aangevuld met adviezen voor de inpassing van hoogbouw in de stad. In de nota vindt u het toetsingskader uit de structuurvisie voor hoogbouw. Uit dat toetsingskade kunt u afleiden wanneer, voor een hoogbouwplan, advies van de Dienst Ruimtelijke Ordening en Bureau Monumenten en Archeologie nodig is. Zolang een hoogbouwplan niet afwijkt van het toetsingskader uit de structuurvisie is geen advies nodig. Alleen wanneer van het toetsingskader wordt afgeweken dient door het betreffende stadsdeel een onderdeel van de HoogbouwEffectrapportage (HER), de zgn. landschap- pelijke inpassing. te worden opgesteld. In de nota wordt een overzicht gegeven voor welke gevallen dat geldt. Op basis van de rapportage over de landschappelijke inpassing zullen de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) en Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) het hoogbouwinitiatief toetsen en advies uitbrengen aan B&W. Mocht DRO/BMA hierop negatief adviseren, dan is B&W bevoegd om het betreffende Stadsdeel te verzoeken het bestemmingsplan of projectbesluit waarin het hoogbouwinitiatief is opgenomen conform het advies aan te passen. In deel 3 Instrumentarium van de structuurvisie Amsterdam 2040 wordt deze procedure beschreven. De wijze waarop hoogbouw in het stadslandschap van Amsterdam ervaren wordt, heeft alles te maken met de locatie en met het karakter van de omlig- gende bebouwing. Bij het ontwikkelen van een initiatief tot hoogbouw, komt het er dus op aan goed rekening te houden met de impact die dit kan hebben op de directe omgeving en het silhouet van de stad als geheel. Hoogbouw langs de Ringweg in Noord zal het landschap tot in de wijde omgeving beïnvloeden, terwijl diezelfde hoogbouw op de Zuidas onderdeel wordt van een al bestaand hoogbouwsilhouet. 6 Hoogbouw in Amsterdam De opzet van de hoogbouwnota is als volgt. Na een historische schets van de ontwikkeling van hoogbouw in Amsterdam, volgt de integrale visie op hoogbouw zoals deze is opgenomen in de structuurvisie. Daarop aansluitend wordt het instrumentarium beschreven waarmee bouwinitiatieven worden beoordeeld die hoger gaan dan wat voor het betreffende gebied is aangegeven. In het derde hoofdstuk volgt een typering van de belangrijkste steden- bouwkundige systemen met extra nadruk op de ‘gebieden met bijzondere cultuurhistorische waarden’ die zijn aangemerkt als (potentieel) beschermd stadsgezicht. Hierin wordt ook uiteengezet welke gevolgen de status van beschermd stadsgezicht heeft voor de vormgeving van hoogbouw. Tot slot gaat dit document kort in op de wisselwerking tussen hoogbouw en de directe omgeving op maaiveldniveau. Visie en nota kunnen zo bijdragen aan een hoog kwaliteitsniveau van nieuwe ontwikkelingen, die passen bij de allure en het imago van Amsterdam. DRO en BMA gebruiken de visie en de aanvullende informatie als uitgangspunten voor het gezamenlijk advies dat zij opstellen bij hoogbouwinitaitieven die een Hoogbouw Effectrapportage (HER) behoeven. De nota is verder behulpzaam bij de opstelling van bestemmingsplannen. Uiteindelijk zijn het de stadsdelen die de maximale bouwhoogten vastleggen in hun bestemmingsplannen of in een specifiek op het stadsdeel toegesneden eigen hoogbouwbeleid. Hoogbouw in Amsterdam 7 Hoofdstuk 1 Visie en beleid Hoogbouw en de waardering in historisch perspectief De geschiedenis van de stadsontwikkeling van Amsterdam wordt geken- merkt door een vrij horizontaal hoogtelandschap, doorprikt met accenten. In de 16de en 17de eeuw waren dit de kerktorens, molens op de bolwerken, stadspoorten en met een nieuwe bovenbouw bekroonde middeleeuwse vestingtorens. Die bovenbouw van kerk- en voormalige verdedigingstorens is over het algemeen bescheiden van volume, luchtig en frivool, met kleurige b In de 16de details, carillons of uurwerken. De overige bebouwing was gemiddeld tussen en 17de eeuw de zes en twaalf meter hoog. Voor 1850 symboliseerden de torens het belang waren de van de religie, de economie (in het geval van de beurs) en de aanwezigheid kerktorens de van een publiek bestuur in de stad (het stadhuis en de torens op de stads- hoogbouw poorten) De rijke versiering van de torens was daar een bevestiging van. Het accenten van ging hierbij eerder om symbolische accenten in het stadsbeeld. Ze zijn ook de stad. niet in een zichtlijn geplaatst, maar liggen binnen rooilijnen van blokken. 8 Hoogbouw in Amsterdam In de 19e eeuw vindt in de binnenstad schaalvergroting plaats met naast de bouw van kerken als de Posthoorn en de Krijtberg, omvangrijke, hoge kantoorgebouwen en warenhuizen zoals de Bijenkorf. De bouwhoogte blijft overwegend beperkt tot ongeveer 20 meter, met uitzondering van de Nederlandse Handels Maatschappij (nu: gebouw De Bazel) die 32 meter hoog is. Met de pakhuizen langs het IJ deed een bouwhoogte rond 30 meter haar _ ‘De Bazel’ _ Nieuwezijds Voorburgwal Hoogbouw in Amsterdam 9 intrede. In dezelfde periode gingen ook havenkranen en schoorsteenpijpen meespelen in de skyline. Veel van deze historische, industriële hoge accenten zijn inmiddels weer verdwenen, net als de meeste molens. In de haven- en industriegebieden zoals die langs het IJ, zijn er nieuwe hoge gebouwen en objecten voor in de plaats gekomen die vaak van een nog grotere schaal zijn, zoals de energiecentrale, kranen van containerterminals en windmolens. De uitvinding van de lift leidt in Amsterdam aanvankelijk niet tot een algemene toepassing van hoge woon- en kantoorgebouwen. De 40 (!) meter hoge ‘Wolkenkrabber’ uit 1931 in het Plan Zuid van Berlage is het eerste hoogte accent zonder publieke functie. Het werd zo gebouwd vanuit puur esthetische overwegingen, als eindpunt van de zichtlijn vanaf de Amstel. Aan de bouw ervan ging een heftige discussie vooraf over de vraag of je mensen wel kon huisvesten in een hoog gebouw. De roep om hoogbouw werd voor de oorlog vooral gepropageerd door voorstanders van het Nieuw Bouwen, in navolging van architecten als Le Corbusier en Ludwig Hilbersheimer. Zij b Wolkenkrabber zagen het als symbolen van een nieuwe tijd en het middel bij uitstek om van J. F. Staal velen een uitzicht te bieden op een weidse groene omgeving. 10 Hoogbouw in Amsterdam