T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE-FİNANSMAN BİLİM DALI İMTİYAZLI HİZMET SÖZLEŞMELERİ VE YAP-İŞLET-DEVRET MODELİ MUHASEBE SORUNLARI DOKTORA TEZİ Hazırlayan Gizem ÇOPUR VARDAR Tez Danışmanı Prof. Dr. Hasan KAVAL Ankara - 2013 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE-FİNANSMAN BİLİM DALI İMTİYAZLI HİZMET SÖZLEŞMELERİ VE YAP-İŞLET-DEVRET MODELİ MUHASEBE SORUNLARI DOKTORA TEZİ Hazırlayan Gizem ÇOPUR VARDAR Tez Danışmanı Prof. Dr. Hasan KAVAL Ankara - 2013 i ÖZET ÇOPUR VARDAR, Gizem. İmtiyazlı Hizmet Sözleşmeleri ve Yap-İşlet- Devret Modeli Muhasebe Sorunları, Doktora Tezi, Ankara, 2013. Kamu, özel sektör ile kamu hizmetine ilişkin altyapının finanse edilerek yapılması, işletilmesi ve bakımın yapılması için işbirliği içeren sözleşmeler yapar. Kamu özel sektör ortaklıkları da denilen bu sözleşmelerden özelikle büyük altyapı projelerinin gerçekleştirilmesinde sıklıkla kullanılan model Yap- İşlet-Devret modelidir. Kamu hizmeti imtiyazı içeren bu tür sözleşmelerin kullanımı arttıkça muhasebeleştirilmesi ile ilgili sorunlar gün yüzüne çıkmıştır. Yap-İşlet-Devret ve benzeri sözleşmeler kapsamında inşa edilen/geliştirilen varlığın, sözleşmenin özel sektöre verdiği hakların ve getirdiği yükümlülüklerin nasıl muhasebeleştirileceği sorgulanmaya başlamıştır. Bu tez çalışmasında, öncelikle kamu-özel sektör ortaklıkları kavramı tanıtılmış, sonra tezde ele alınan Yap-İşlet-Devret kavramı ve modelin işleyişi ortaya konulmuştur. Kamu hizmeti imtiyazı içeren sözleşmelerin özel sektör tarafından muhasebeleştirilmesini ele alan TFRS Yorum 12 kapsamında Yap-İşlet-Devret Modeli ele alınmıştır. Ardından muhasebe uygulamaları açısından yapım ve işletme aşamasında ortaya çıkan özellikli ekonomik olaylar ve muhasebeleştirme esasları; finansal varlık, maddi olmayan duran varlık ve karma model kapsamında teorik olarak ayrıntılarıyla ele alınmıştır. Tezin uygulama kısmında, özellikli ekonomik olaylarla ilgili koşullar dikkate alınarak kapsamı kısıtlanan bir Yap-İşlet-Devret sözleşmesinin finansal varlık, maddi olmayan duran varlık ve karma model olarak muhasebeleştirme uygulaması yapılmıştır. Bir Yap-İşlet-Devret sözleşmesi; finansal varlık, maddi olmayan duran varlık ve karma modellerden sadece biri kapsamında olabileceğinden, diğer koşulları aynı kalmak şartıyla sadece sözleşmenin muhasebeleştirme modelini değiştirecek koşul farklılaştırılarak uygulama yapılmıştır. Yap-İşlet-Devret sözleşmelerinde özel sektör tarafından varlık olarak bilançoya alınacak unsurun kamu hizmetine ilişkin talep riskini üstelenen ii tarafa göre değiştiği sonucuna varılmıştır. Sözleşmenin temsil ettiği varlığın türünü belirleyen ekonomik fayda akışı, sözleşmede kamu hizmetine ilişkin talep riskinin kimin üstelendiği ile ilgidir. Talep riskinin imtiyazı tanıyan tarafından üstlenilmesi durumunda Yap-İşlet-Devret sözleşmesi işletmeciye koşulsuz olarak nakit alma hakkı verdiğinden finansal bir yatırım olarak değerlendirilmektedir. Talep riskinin işletmeci tarafından üstlenilmesi durumunda ise, sözleşme işletmeciye imtiyazlı hizmet varlığını işletme hakkı veren bir lisans gibi maddi olmayan duran varlık olmaktadır. Talep riskinin imtiyazı tanıyan ve işletmeci arasında paylaşıldığı Yap-İşlet-Devret sözleşmeleri ise, kısmen finansal varlık kısmen de maddi olmayan duran varlık olarak muhasebeleştirilmelidir. Bu yaklaşım, Yap-İşlet-Devret sözleşmelerine bakış açısını tamamen değiştirmektedir. Türkiye’deki mevcut uygulamalardan kiralama sözleşmesi olarak ele alınan Yap-İşlet-Devret sözleşmelerinin ekonomik özünü daha iyi yansıtan bu bakış açısı, finansal tabloların kullanıcılar açısından daha faydalı olmasını sağlamaktadır. Diğer taraftan, finansal tablolara yansıyan tutarların bu yaklaşımda çok daha fazla tahmine dayanıyor olması uygulama açısından bazı problemlere neden olabilecektir. Finansal tablo kullanıcılarının tahmine dayalı tutarlara nasıl ulaşıldığı konusunda dipnotlar aracılığıyla bilgilendirilmesi önem arz etmektedir. YİD sözleşmelerinin mevcut muhasebe standartları kapsamında muhasebeleştirmesi, muhasebeleştirmede ortaya çıkabilecek sorunların ortaya konulması ve çözüm önerisi sunulması tezin amacını oluşturmaktır. Anahtar Sözcükler 1. Kamu-Özel Sektör Ortaklıklar 2. İmtiyazlı Hizmet Sözleşmeleri 3. Yap-İşlet-Devret Modeli 4. Finansal Varlık 5. Maddi Olmayan Duran Varlık iii ABSTRACT ÇOPUR VARDAR, Gizem. Service Concession Arrangements ve Build- Operate-Transfer Model Accounting Issues, Ph.D. Thesis, Ankara, 2013. Governments make contracts included partnership with private sector to finance, operate and maintain an infrastructure. The most frequently used model is Build-Operate-Transfer among these agreements that are called public-private-partnership, especially to run projects that require large investment. Accounting issues for such contracts that include service concession became apparent by the increased use of these contracts. It was began to inquired how the asset constructed/developed also the right and obligations of private sector under a BOT and similar contracts must be recognized. In this thesis, first the concept of public private partnership is explained thereafter Build-Operate-Transfer model discussed and the course of proceeding of the model is presented. In the scope of IFRIC 12, deal with accounting for service concession arrangements, Build-Operate-Transfers examined. Afterwards the details of accounting principles for building phase and operating phase revealed for the specific transactions with in the concept of financial asset, intangible asset and bifurcated model. A Build-Operate-Transfer contract that is limited by the specific economic transactions is recognized as a financial asset, an intangible asset or both financial and intangible asset. Because of a Build-Operate and Transfer contract can only be a financial asset, intangible asset or both of them, accounting application made by changing the term of the contract which differentiate model while the other terms are ceteris paribus. It is concluded that the kind of the asset recognize by the private sector is differentiated according to the party who bears the demand risk of the public service because of being party to an Build-Operate-Transfer contract. Cash flow of the contract is also related to the party who bears the demand risk and what kind of asset the contract is represent. If the party who iv bears the demand risk is grantor, Build-Operate-Transfer contract is represent a financial investment for the private party because of unconditional contractual right to receive cash or other financial asset from grantor. On the contrary, if the demand risk is bore by the private sector, the contract grants the private party operating the infrastructure like a license and recognized as an intangible asset. When the demand risk is shared between parties, Build-Operate-Transfer contract is recognized partly as a financial asset and an intangible asset. This approach completely changes the point of view for Build-Operate- Transfer contracts in Turkey. Contracts are recognized as an leasing contracts in Turkey. Viewpoint of the IFRIC 12 is more suitable than the applications in Turkey according to the economic substance of the transactions for Build-Operate-Transfer contracts. It is also provide more faithful representation for user of financial statements. On the other hand, sometimes the use of estimations may be a problem for application of the approach. For the reason it is important disclosure the assumptions to the user of financial statements by the way of notes. The aim of the thesis is to reveal how to account Build-Operate-Transfer contracts according to the existing accounting standards and offer solutions for the probable problems to be occurred in the accounting process. . Key Words: 1. Public-Private Partnership 2. Service Concession Arrangements 3. Built-Operate-Transfer Model 4. Financial Asset 5. Intangible Asset ÖNSÖZ Kamu hizmetinin yerine getirilmesinde özel sektörün yer alması günümüzde çok sık rastlanan bir durumdur. Dünya genelinde birçok devlet, kamunun kısıtlı kaynakları ile artan altyapı ve tesis ihtiyaçlarını karşılama problemine çözüm bulabilmek için özel sektör ile işbirliği kurarak çözüm bulmuşlardır. Kamu ile özel sektör arasında kamu hizmetini sağlamak için kurulan işbirliğine dayalı sözleşmelere kamu-özel sektör ortaklıkları denilmektedir. Bu kavram konusunda her ne kadar görüş birliği olmasa da, temelinde imtiyaz sözleşmelerinin olduğu kamu hizmetinin kurulması, finanse edilmesi ve işletilmesini sağlayacak uzun dönemli modellerin kamu-özel sektör ortaklıkları arasında olduğu konusunda görüş birliği mevcuttur. Kamu-özel sektör ortaklıkları konusunda önemli sorunlardan birisi, imtiyaz içeren uzun dönemli sözleşmelerin finansal tablolara nasıl alınacağı konusundadır. Tezin kapsamını kısıtlamak bakımından, öncelikle sözleşmelerin özel sektör tarafından nasıl muhasebeleştirilmesi gerektiğinin incelenmesine karar verilmiştir. Türkiye’de sayısal bakımdan ve yatırım tutarı olarak en çok uygulanan model Yap-İşlet-Devret modeli olduğundan, ikinci olarak kapsam Yap-İşlet-Devret sözleşmeleri ile sınırlandırılmıştır. Bu çalışmada TFRS Yorum 12 İmtiyazlı Hizmet Sözleşmeleri Kapsamında, Yap-İşlet-Devret sözleşmelerinin nasıl muhasebeleştirilmesi gerektiği ve ortaya çıkan muhasebeleştirme sorunları ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaçla, örnek bir Yap-İşlet-Devret sözleşmesi ele alınarak; TFRS Yorum 12 hükümlerine göre muhasebeleştirilmiştir. Bu çalışma ile ilgili olan yorum, birçok standart ile ilişkili olduğundan uluslararası muhasebe standartlarının özüne inilmesini gerektirmiş bu nedenle sadece imtiyazlı hizmet sözleşmelerinin değil uluslararası muhasebe standartlarının anlaşılması sağlayan uzun dönemli fakat şahsım adına faydalı bir çalışma olmuştur. Bu süreçte, hiçbir konuda desteğini esirgemeyen vi danışmanım Prof. Dr. Hasan KAVAL başta olmak üzere, bugüne gelmemde emeği olan bütün hocalarıma şükranlarımı sunarım. Sonsuz bir sabır ve anlayışla bu süreci kolaylaştıran sevgili eşim Mehmet İzzet VARDAR başta olmak üzere bütün aileme teşekkürü borç bilirim. Ayrıca maddi desteklerinden dolayı TÜBİTAK’a teşekkür ederim.