T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI İMAM MÂTURÎDÎ VE NÜBÜVVET ANLAYIŞI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMANI HAZIRLAYAN Doç. Dr. Selim ÖZARSLAN Kenan GİLGİL ELAZIĞ 2008 T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI İMAM MÂTURÎDÎ VE NÜBÜVVET ANLAYIŞI YÜKSEK LİSANS TEZİ Bu tez / / tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile kabul edilmiştir. Danışman Üye Üye Doç. Dr. Selim ÖZARSLAN Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nu n ....... / ....... / ....... tarih ve ......................... sayılı kararıyla onaylanmıştır. ENSTİTÜ MÜDÜRÜ Doç. Dr. Ahmet AKSIN I İÇİNDEKİLER KISALTMALAR...........................................................................................IV ÖZET..............................................................................................................V SUMMARY....................................................................................................VI ÖNSÖZ.........................................................................................................VII GİRİŞ I. Araştırmanın Konusu ..................................................................................1 II. Araştırmanın Amacı...................................................................................1 III. Araştırmanın Yöntemi ..............................................................................1 IV. İmam Mâturîdî’nin Kelâmi Yönü.............................................................2 V. İslam’da Nübüvvet......................................................................................3 BİRİNCİ BÖLÜM İMAM MÂTURÎDÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ .....................................5 1.1. Mâturîdî’nin Hayatı..................................................................................5 1.1.1. Mâturîdî Kimdir ................................................................................5 1.1.2. Mâturîdî’nin Yetiştiği Coğrafi ve Siyasi Ortam .................................7 1.1.3. Mâturîdî’nin Yaşadığı Çağda Dini ve Fikri Akımlar ..........................9 1.1.3.1. Selefiyye...................................................................................9 1.1.3.2. Mutezile .................................................................................11 1.1.3.3. Eşariyye..................................................................................13 1.2. Mâturîdî’nin Eserleri..............................................................................15 1.2.1. Kelam ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Eserleri...................................15 1.2.1.1. Kitâbü’t-Tevhîd......................................................................15 1.2.1.2. Kitâbü’l-Makalât....................................................................15 1.2.1.3. er-Red ale’l-Karâmita.............................................................15 1.2.1.4. Kelam ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Diğer Eserleri .................16 1.2.2. Fıkıh ve Usûlü Fıkıh ile İlgili Eserleri..............................................16 1.2.3. Tefsir ve Kıraat ile İlgili Eserleri .....................................................16 1.2.3.1. Te’vilâtu’l-Kur’ân ..................................................................16 1.2.3.2. Risâle fi mâ lâ yecûzu’l-vakfu aleyhi fi’l-Kur’ân....................17 II İKİNCİ BÖLÜM NÜBÜVVET KAVRAMI ..............................................................................18 2.1. Nübüvvet Kavramının Tanımı ...............................................................18 2.1.1. Nebi ve Resul Kavramlarının Sözlük Anlamları ..............................18 2.1.2. Nebi ve Resul Kavramlarının Terim Anlamları................................19 2.2. Kur’ân-ı Kerim’de Nübüvvet Kavramı .................................................21 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İMAM MÂTURÎDÎ’NİN NÜBÜVVET ANLAYIŞI.....................................24 3.1. Nübüvvet Anlayışı...................................................................................24 3.1.1. Nübüvvetin ispatı ............................................................................24 3.1.2. Nübüvvetin Gerekliliği ....................................................................28 3.1.2.1. Nübüvvetin Aklen Gerekliliği.................................................28 3.1.2.2. Nübüvvetin Naklen Gerekliliği ...............................................31 3.1.3. Nübüvvet ve Vahiy..........................................................................31 3.1.3.1. Vahiy Kavramı .......................................................................32 3.1.3.2. Allah-Peygamber Diyalogu.....................................................32 3.1.3.3. Peygamberlerin Haberi ...........................................................36 3.1.4. Nübüvvet ve Akıl............................................................................38 3.1.5. Nübüvvet ve Mucize........................................................................41 3.1.5.1. Mucizenin Sözlük ve Terim Anlamı........................................43 3.1.5.2. Mucizenin Nübüvvete Delaleti................................................46 3.1.5.3. Mucize Çeşitleri......................................................................47 3.1.5.3.1. Akli Mucizeler ...............................................................48 3.1.5.3.2. Hissi Mucizeler ..............................................................49 3.1.5.4. Diğer Peygamberlerin Mucizeleri ...........................................52 3.2. Peygamberlerin Ortak Görevleri ...........................................................54 3.2.1. Tevhide Çağrı..................................................................................54 3.2.2. İnsanlara Örnek Olmak....................................................................57 3.3. Peygamberlerin Sıfatları.........................................................................59 3.3.1. Sıdk.................................................................................................59 3.3.2. Emanet............................................................................................60 3.3.3. İsmet...............................................................................................62 3.3.4. Tebliğ..............................................................................................66 III 3.3.5. Fetanet............................................................................................72 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İMAM MÂTURÎDÎ’DE NÜBÜVVETİN NİTELİKLERİ ..........................74 4.1. Nübüvvetin Temel Özellikleri.................................................................74 4.1.1. Nübüvvetin Vehbi Olması ...............................................................74 4.1.2. Nübüvvetin İnsanlar Arasından Birisine Verilmesi ..........................77 4.1.3. Nübüvvetin Mesajlarının Evrensel Olması.......................................86 4.2. Toplumların Nübüvvete Olan İhtiyacı ...................................................88 SONUÇ...........................................................................................................91 BİBLİYOGRAFYA.......................................................................................93 ÖZGEÇMİŞ...................................................................................................99 IV KISALTMALAR a. g. e : adı geçen eser a. s : aleyhisselam AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi b. : bin bkz. : bakınız c. : cilt çev. : çeviren DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı h. : hicri haz. : hazırlayan Hz. : Hazreti krş. : karşılaştır mad. : maddesi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı nşr. : neşr eden ö. : ölümü s. : sayfa S. A. V. : Sallallahu Aleyhi Vessellem say. : sayı thk. : tahkik eden trc. : tercüme eden ty. : tarih yok v.b. : ve benzeri vr. : varak yay. : yayınları V ÖZET Yüksek Lisans Tezi İmam Mâturîdî ve Nübüvvet Anlayışı Kenan GİLGİL Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Kelam Bilim Dalı 2008, Sayfa: X+ 99 İslam’da nübüvvet konusu, Allah’ın varlığı ve birliği ve ahiret inancından sonra üçüncü önemli konudur. Çünkü bütün ilâhi emirler ve yasaklar bu kurum aracılığıyla insanlığa bildirilmektedir. Zaman içinde insanların peygamberler hakkındaki merakları, mevcut bilgilere nesiller boyu yeni ilaveler getirmiştir. Bu ilaveler kutsal kitaplara ve onların yorumlarına da yansımıştır. Bu bilgilerin önemli bir kısmı peygamberler hakkında gerçekleri aksettirmediği gibi çoğunluğu menkıbe görüntüsündedir. İşte bu yanlış anlayışların, Kur’ân doğrultusunda düzeltilmesine katkıda bulunur düşüncesiyle İmam Mâturîdî’nin nübüvvet anlayışının incelenmesi gerektiğini düşündük. Anahtar Kelimeler: Akıl, İslam, Kelâm, Maturidiyye, Mezheb, Mucize, Nübüvvet, Tevhid, Vahiy VI SUMMARY Masters Thesis İmam Mâturîdî and Understanding Prophety Kenan GİLGİL University of Fırat The Institute of Social Sciences The Departmant of Basic Islamic Sciences Utterance Sciences 2008, Page: X+ 99 The theme prophety in İslam is the third most important them after the existence and oneness of Allah. Because all divine commands and prohibitions are being informed to people by this soot mediation. From time to time the great interest of people about prophets and drom generation to the existenced information. These additions were reflected not only to the holy books, but also to their comment. The most important part these informations is as they didn’t reflect the truth about prophets most of them are look like a legend. Now, in the thought correction these incorrect Koran we thought that there is a need in studying the mentality of prophety by İmam-ı Mâturîdî. Key Words: İntelligence, Islam, Utterance, Mâturîdîyya, Sect, Miracle, Prophet, Unite, İnspiration VII ÖNSÖZ Ebu Mansur Muhammed Mâturîdî, İslam düşüncesinin teşekkül ettiği ilk dönem İslam âlimlerinden biridir. O, Orta Asya bölgesine hâkim olan ve Mâturîdîyye adıyla bilinen büyük bir Kelâm okulunun kurucusu olarak da Müslü manlar arasında bilinmektedir. Muhtelif din ve düşünce akımlarına karşı, mensup olduğu dinin inanç sistemini ortaya koyup savunmuş, bu misyonundan ötürü daha sonraları Ehl -i Sünnet olarak anılan Mâturîdîyye mezhebinin imamı olarak saygı ve kabul görmüştür. Kelâm ilminde aklî düşünceyi temsil eden Mâturîdîyye’nin, Ehl -i Sünnet’in çok önemli bir ekolü olduğu, bu ilim dalı ile uğraşan uzmanlarca kabul edilen bir gerçektir. Ebu Hanife ile başlayıp, Ebu Mansur el- Mâturîdî ile şekillenen bu ekol, itikadi sahadaki problemlere hem aklî hem de naklî yaklaşımlar getirmesi açısından gerçekten üzerinde durulmaya ve incelenmeye değer bir sistemdir. İslam’da nübüvvet meselesi önemli bir yere sahiptir. Çünkü bütün ilahi emirler ve yasaklar bu kurum aracılığıyla insanlığa bildirilmektedir. Peygamberlik, insanın tarihi ile başlar. Zira ilk insan aynı zamanda ilk peygamberdir. Peygamberlerin insanlara ulaştırdığı ilahi mesajların tartışıldığı bir ortamda nübüvvet meselesi daha da önem kazanmaktadır. İsrailiyatın tesiri altında kalındığından dolayı zaman içinde Müslümanların nübüvvet anlayışı ile Kur’ân-ı Kerim’deki nübüvvet anlayışı birbirine uymamaktadır. Maalesef Ehl-i Kitap kültürünün tesiriyle Müslümanlar, peygamberlere bir takım insanüstü vasıflar vermeye başlamışlardır. İslam peygamberi Hz. Muhammed (s. a. v.) ve onun tebliğ etmiş olduğu Kur’ân-ı Kerim’in ise nübüvvet hakkında verdiği bilgiler genelde kısa ve özdür. Dolaysıyla bu yanlış anlayışların Kur’ân-ı Kerim doğrultusunda düzeltilmesi gerekmektedir. Bizde nübüvvet hakkındaki bu yanlış düşüncelerin düzeltilmesine katkıda bulunur amacıyla İmam-ı Mâturîdî’nin nübüvvet anlayışını incelemeyi gerekli gördük. Bu tezde dipnot ve bibliyografya Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün tez ve seminer yazım kuralları doğrultusunda düzenlenmiştir. Kaynaklara atıfta bulunurken ilk defa kullandığımız yazarın ve eserin tam ismini, basıldığı yer ve tarihini zikrettik. Aynı kaynağa yapılan daha sonraki atıflarda ise, sadece yazarın adını VIII zikretmekle yetindik. Aynı yazarın birden fazla eserini kullandığımızda, karışıklığa sebep olmaması için atıfta bulunduğumuz eserin ismini zikrettik. Bu çalışma bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın giriş kısmında tezin konusu, amacı, yöntemi, İmam Mâturîdî’nin kelâmi yönü ve İslam da nübüvvet konusuna değindik. Birinci bölümde, İmam Mâturîdî’nin hayatını ve eserlerinini irdelemeye çalıştık. İkinci bölümde, nebi ve resul kavramlarının sözlük ve terim anlamlarını belirttikten sonra aralarındaki farkı açıklayarak Kur’ân-ı Kerimin nübüvvetle ilgili açıklamalarını ortaya koymaya çalıştık. Üçüncü bölümde ise tezin ana konusunu teşkil eden Mâturîdî’nin nübüvvet anlayışını, peygamberlerin ortak görevlerini ve peygamberlerin sıfatlarını belirtmeye çalıştık. Dördüncü bölümde, yine Mâturîdî’nin görüşleri doğrultusunda nübüvvetin temel özelliklerini ve toplumların nübüvvete olan ihtiyacını açıklamaya gayret ettik. Öncelikle danışmanlığımı yapan ve çalışmam boyunca özgün fikirleriyle bana yardımcı olan değerli hocam Sayın Doç. Dr. Selim ÖZARSLAN Bey’e, kaynak temin etmemde ve zorlandığım bazı kaynakları okumamda bana yardımcı olan değerli hocalarıma ve arkadaşlarıma teşekkür etmeyi kendime bir borç bilirim. ELAZIĞ- 2008 KENAN GİLGİL