HACI FUAD NURULLAH İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI .ﻲﻠﻋ ﻊﻣ ﻥﺁﺮﻘﻟﺍﻭ ﻥﺁﺮﻘﻟﺍ ﻊﻣ ﻲﻠﻋ:(ﻢﻠﺳﻭ ﻪﻟﺁﻭ ﻪﻴﻠﻋ ﷲ ﻰﻠﺻ) ﷲ ﻝﻮﺳﺭ ﻝﺎﻗ Peyğəmbər (s) buyurub: “Əli Quran ilə, Quran da Əli ilədir”. ﻢﻳﺮﻛﺎﻳ ﻢﻬﺑ ﺎﻨﻤﺣﺭﺍﻭ ﻢﻬﺟﺮﻓ ﻞﺠﻋﻭ ﺪﻤﺤﻣ ﻝﺍﻭ ﺪﻤﺤﻣ ﻰﻠﻋ ﻞﺻ ﻢﻬﻠﻟﺍ ﻢﻬﺗﺮﻣﺯ ﻲﻓ ﺎﻧﺮﺸﺣﺍﻭ ﻢﻬﺗﺎﻤﻣ ﺎﻨﺘﻣﺍﻭ ﺪﻤﺤﻣ ﻝِ ﺁﻭ ﺪﻤﺤﻣ ﺓﺎﻴﺣ ﺎﻨﻴﺣﺍ ﻢﻬﻠﻟﺍ .ﻦﻳﺪﻟﺍ ﻡﻮﻳ ﻰﻟﺍ ﻦﻳﺮﺧﻻﺍﻭ ﻦﻴﻟﻭﻻﺍ ﻦﻣ ﻢﻬﺋﺍﺪﻋﺍ ﻦﻌﻠﻟﺍﻭ ﻢﻬﺘﻋﺎﻁﻭ ﻢﻬﺘﻳﻻﻭﻭ ﻢﻬﺒﺣ ﻰﻠﻋ ﺎﻨﺘﺒﺛﻭ ﻢﻬﻠﻟﺍ ﻪﺘﻴﺑ ﻞﻫﺎﺑﻭ ﻪﺑ ﻦﻴﻜﺴﻤﺘﻤﻟﺍ ﻦﻣ ﺎﻨﻠﻌﺟﺍﻭ ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟﺍ ﺮﻴﻣﺍ ﺔﻳﻻﻭ ﺐﺣ ﻰﻠﻋ ﺎﻨﺘﺒﺛﻭ ﻢﻬﻠﻟﺍ ﻪﻴﺋﻻﻮﻟﺍ ﺔﻛﺭﺎﺸﻤﻟﺍ ﻰﻠﻋ ﻢﺘﻨﺴﺣﺍﻭ ﻢﻜﺑ ﷲ ﻙﺭﺎﺑ .ﻡﻼﺴﻟﺍ ﺎﻬﻴﻠﻋ ءﺎﺴﻨﻟﺍ ﺓﺪﻴﺳ ﻢﻜﺘﻋﺭ ﻢﻜﺗﺎﻨﺴﺣ ﻥﺍﺰﻴﻣ ﻲﻓ ﻱﺭﺎﺒﻟﺍ ﺎﻬﻠﻌﺟ Bu kitab Əhli-Beyt aşiqlərinə ithaf olunur. Bu kitab Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin razılığı ilə çap olunmuşdur. (Məktub № DK-605/M, 23.07.2015) Elmi redaktoru: Vasim Məmmədəliyev akademik Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin dekanı, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Elmi-Dini Şurasının sədri Elmi məsləhətçilər: İbrahim Quliyev Bakı İslam Universitetinin hədis müəllimi Şahlar Şərifov ilahiyyat elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı İslam Universitetinin İslam tarixi müəllimi Hacı Qabil Məşhədi Hüseyn oğlu Məcidov Əhli-beyt aşiqi Bədii redaktoru: Əhliman Rüstəmov ilahiyyat üzrə araşdırmaçı, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin İctimaiyyətlə əlaqələr və ailə məsələləri şöbəsinin aparıcı mütəxəssisi Hacı Fuad Nurullah. İmam Əli (ə): İnsanlıq məktəbinin ustadı. Bakı, «NURLAR» Nəşriyyat-Poliqrafiya Мərkəzi, 2015, 544 s. ISBN: 978 – 9952 – 490 – 22 – 0 ©, F.Nurullah, 2015 MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ .............................................................................................................................6 GİRİŞ .................................................................................................................................8 I FƏSİL. İMAM ƏLİNİN (Ə) HƏYATI VƏ FƏALİYYƏTİ .......................................13 1.1. HƏZRƏT ƏLİNİN (Ə) HƏYATI VƏ NƏSİL ŞƏCƏRƏSİ ....................................14 1.2. HƏZRƏT ƏLİ (Ə) MƏKKƏ DÖVRÜNDƏ ..........................................................30 1.3. HƏZRƏT ƏLİ (Ə) MƏDİNƏ DÖVRÜNDƏ .........................................................39 1.4. HƏZRƏT ƏLİ (Ə) DÖYÜŞ MEYDANLARINDA ...............................................47 1.4.1. Həzrət Əli (ə) Bədr döyüşündə .....................................................................48 1.4.2. Həzrət Əli (ə) Təbuk döyüşündə ...................................................................51 1.4.3. Həzrət Əli (ə) Ühüd döyüşündə ....................................................................54 1.4.4. Həzrət Əli (ə) Əhzab (Xəndək) döyüşündə ...................................................58 1.4.5. Həzrət Əli (ə) Xeybər döyüşündə ..................................................................61 1.4.6. Həzrət Əli (ə) Məkkənin fəthində ..................................................................64 1.4.7. Həzrət Əli (ə) Cəməl döyüşündə ...................................................................66 1.4.8. Həzrət Əli (ə) Siffin döyüşündə .....................................................................69 1.4.9. Həzrət Əli (ə) Nəhrivan döyüşündə ..............................................................71 II FƏSİL. İMAM ƏLİ (Ə) ƏHLİ-BEYTİN (Ə) ÜZVÜ KİMİ ......................................75 2.1. QURANİ-KƏRİMDƏ ƏHLİ-BEYT (Ə) MƏFHUMU ..........................................76 2.2. HƏDİSİ-ŞƏRİFLƏRDƏ ƏHLİ-BEYT (Ə) MƏFHUMU .....................................97 2.3. ƏLİ BİN ƏBU TALİBİN (Ə) FƏZİLƏTLƏRİ .......................................................108 2.4. HƏZRƏT ƏLİNİN (Ə) FƏZİLƏTLƏRİNİN FƏRQLİ CƏHƏTLƏRİ .................111 2.4.1. Həzrət Adəmə (ə) nisbətdə Həzrət Əlinin (ə) fəziləti ....................................111 2.4.2. Həzrət İbrahimə (ə) nisbətdə Həzrət Əlinin (ə) fəziləti ................................114 2.4.3. Həzrət Musaya (ə) nisbətdə Həzrət Əlinin (ə) fəziləti ..................................116 2.4.4. Həzrət Zəkəriyyaya (ə) nisbətdə Həzrət Əlinin (ə) fəziləti ...........................117 2.5. XANIM FATİMƏNİN (Ə) FƏZİLƏTLƏRİ .........................................................121 2.6. İMAM HƏSƏN (Ə) VƏ İMAM HÜSEYNİN (Ə) FƏZİLƏTLƏRİ .....................123 III FƏSİL. İSLAMDA İMAMƏT (XİLAFƏT) MƏFHUMU VƏ İMAM ƏLİNİN (Ə) İMAMƏTİ .....................................................................................125 3.1. İMAMƏT VƏ XİLAFƏT MƏFHUMU .............................................................126 3.2. İMAMLARIN (Ə) TƏYİN OLUNMASI ..........................................................138 3.3. HƏZRƏT ƏLİNİN (Ə) PEYĞƏMBƏR (s) TƏRƏFİNDƏN TƏYİNİ ...............142 3.4. QƏDİR-XUM HƏDİSİNİ NƏQL EDƏN DİGƏR QAYNAQLAR ...................152 3.5. QƏDİR-XUM HAQQINDA ƏSƏR YAZAN ALİMLƏR .................................160 3 İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI 3.6. HƏR İMAMIN (Ə) ÖZÜNDƏN SONRAKI İMAMI (Ə) TƏYİN EDİB TANITMASI .............................................................................................................166 3.7. ƏHLİ-BEYT (Ə) İMAMLARI (Ə) ELMLƏRİNİ PEYĞƏMBƏRDƏN (S) ALMIŞLAR ...............................................................................................................167 IV FƏSİL. İMAM ƏLİ (Ə) QURANİ-KƏRİMDƏ .......................................................169 4.1. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-FATİHƏ” SURƏSİNDƏ ..................................................170 4.2. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-BƏQƏRƏ” SURƏSİNDƏ ...............................................177 4.3. İMAM ƏLİ (Ə) “ALİ-İMRAN” SURƏSİNDƏ .................................................194 4.4. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏN-NİSA” SURƏSİNDƏ .......................................................222 4.5. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-MAİDƏ” SURƏSİNDƏ ..................................................240 4.6. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-ƏNAM” SURƏSİNDƏ ....................................................279 4.7. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-ƏRAF” SURƏSİNDƏ ......................................................288 4.8. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-ƏNFAL” SURƏSİNDƏ ...................................................301 4.9. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏT-TÖVBƏ” SURƏSİNDƏ ...................................................334 4.10. İMAM ƏLİ (Ə) “YUNUS” SURƏSİNDƏ .......................................................354 4.11. İMAM ƏLİ (Ə) “HUD” SURƏSİNDƏ ............................................................363 4.12. İMAM ƏLİ (Ə) “YUSUF” SURƏSİNDƏ .......................................................371 4.13. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏR-RƏD” SURƏSİNDƏ .......................................................372 4.14. İMAM ƏLİ (Ə) “İBRAHİM” SURƏSİNDƏ ...................................................377 4.15. İMAM ƏLİ (Ə) “MƏRYƏM” SURƏSİNDƏ ...................................................381 4.16. İMAM ƏLİ (Ə) “YASİN” SURƏSİNDƏ .........................................................383 4.17. İMAM ƏLİ “ƏR-RƏHMAN” SURƏSİNDƏ ...................................................385 4.18. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏN-NƏBƏ” SURƏSİNDƏ ...................................................386 4.19. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-BƏLƏD” SURƏSİNDƏ .................................................387 4.20. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-BƏYYİNƏ” SURƏSİNDƏ ...........................................388 4.21. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-ADİYAT” SURƏSİNDƏ ...............................................390 4.22. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-ƏSR” SURƏSİNDƏ .......................................................391 4.23. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-KÖVSƏR” SURƏSİNDƏ ..............................................392 4.24. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏN-NƏSR” SURƏSİNDƏ ...................................................393 4.25. İMAM ƏLİ (Ə) “ƏL-İXLAS” SURƏSİNDƏ ..................................................394 V FƏSİL. İMAM ƏLİ (Ə) HƏDİSİ-ŞƏRİFLƏRDƏ ....................................................395 5.1. İMAM ƏLİNİN (Ə) TƏRƏFDARI OLMAQ ......................................................396 5.2. İMAM ƏLİ (Ə) ÖZÜNDƏN ƏVVƏLKİ XƏLİFƏLƏRİN DİLİNDƏ ..............425 5.3. İMAM ƏLİ (Ə) TƏRƏFDARLARININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ .........................427 VI FƏSİL. İMAM ƏLİNİN (Ə) "NƏHCÜL-BƏLAĞƏ" ƏSƏRİ ...............................433 6.1. “NƏHCÜL-BƏLAĞƏ” HAQQINDA ELMİ TƏDQİQATLAR .........................434 6.2. “NƏHCÜL-BƏLAĞƏ”DƏ ƏXLAQİ MƏSƏLƏLƏR ........................................438 4 İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI 6.3. “NƏHCÜL-BƏLAĞƏ”NİN İSLAM ELMİ-FİKİR TARİXİNDƏ ROLU .......454 6.4. “NƏHCÜL-BƏLAĞƏ”NİN ELMİ BAXIMINDAN TƏHLİLİ ........................458 6.5. İMAM ƏLİNİN (Ə) “DİVANÜŞ-ŞER” ƏSƏRİ ................................................459 6.6. İMAM ƏLİNİN (Ə) “QÜRƏRÜL-HİKƏM” ƏSƏRİNDƏN BƏZİ QISA KƏLAMLAR .............................................................................................................465 VII FƏSİL. İMAM ƏLİNİN (Ə) QƏZAVƏTLƏRİ ......................................................495 7.1. İMAM ƏLİNİN (Ə) ELMİ ÜSTÜNLÜYÜ ........................................................496 7.2. ALLAHIN YEGANƏLİYİ BARƏDƏ İMAM ƏLİNİN (Ə) QƏZAVƏTLƏRİ 498 7.3. ALLAHIN NİŞANƏSİ .......................................................................................498 7.4. RAMAZAN AYINDA ŞƏRAB İÇMƏYİN CƏZASI ........................................499 7.5. ƏDALƏTLİ BÖLGÜ ..........................................................................................499 7.6. DƏVƏLƏRİN BÖLGÜSÜ .................................................................................500 7.7. ATMOSFER HAQQINDA ..................................................................................500 7.8. YERİN HƏRƏKƏTİ ...........................................................................................501 7.9. YERİN HƏRƏKƏTLƏRİ ....................................................................................502 7.10. AY, GÜNƏŞ VƏ FƏLƏK ..................................................................................502 7.11. NÜCUM (ASTRONOMİYA) ÖYRƏNMƏK ....................................................503 7.12. TƏBABƏT VƏ SAĞLAMLIQ .........................................................................505 7.13. SƏRF VƏ NƏHV (MORFOLOGİYA VƏ SİNTAKSİS) .................................506 7.14. LÜĞƏTŞÜNASLIQ ..........................................................................................507 7.15. FƏSAHƏT VƏ BƏLAĞƏT ..............................................................................509 7.16. BƏSRƏ DİYARI ...............................................................................................509 7.17. BEYTÜL-MALIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ........................................................510 7.18. TÖVHİD VƏ ƏDLİN MƏNASI ........................................................................511 7.19. QİYAMƏTDƏ CƏNNƏTİN YERİ ..................................................................511 7.20. QƏZAVÜ-QƏDƏR ...........................................................................................512 7.21. XƏLİFƏ ÖMƏR BİN XƏTTAB İMAM ƏLİYƏ (Ə) İŞARƏ EDİR ...............512 7.22. HƏR TƏRƏF ALLAHIN ÜZÜDÜR ................................................................513 7.23. SƏN BİZİM AXTARDIĞIMIZ ADAMSAN ..................................................514 7.24. RUHUN MƏNASI ............................................................................................516 7.25. ŞAHİD GƏTİRİLMƏSİ MÜMKÜN OLMAYAN HALLAR ........................516 7.26. GÖRMƏ, İYBİLMƏ VƏ DANIŞIQ QABİLİYYƏTİNİN YOXLANMASI ......517 7.27. GÖRMƏ QABİLİYYƏTİNİN ZƏİFLİYİ ........................................................517 7.28. HƏR İKİ GÖZÜN ZƏİFLİYİ ..........................................................................518 7.29. LAL ADAMIN AND İÇDİRİLMƏSİ ..............................................................518 VIII FƏSİL. İMAM ƏLİNİN (Ə) HİKMƏTLİ KƏLAMLARI ..................................519 NƏTİCƏ ....................................................................................................................528 MƏNBƏLƏR VƏ İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI .....................531 5 İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI ÖN SÖZ İmam Əli bin Əbu Talib (ə) təkcə dinlər tarixinin deyil, eyni zamanda dünya elmləri tarixinin də ən görkəmli və dahi nümayəndələrindən biridir. İmamın (ə) İslamdakı məqamını, Allah yanındakı üstünlüklərini bilmək, dərk etmək üçün Qurani-Kərimə və hədisi-şəriflərə diqqət yetirməyimiz ki- fa yət edər. Uca Rəbbimiz müqəddəs Quranda İmam Əlini (ə) Peyğəmbərin (s) canı (“Ali-İmran”, 61), Əhli-Beyti (ə) (“əl-Əhzab”, 33), məhəbbət qaynağı (“əş- Şura”, 23) olaraq vəsf etmişdir. Bütün bu və ya digər qisimdən olan ayələr onu göstərir ki, İmamın (ə) üstünlüklərinin mütləq İlahi qaynağı vardır və onların inkar olunması yolverilməzdir. Həmçinin, İmam Əli (ə) haqqında deyilmiş “Onu ancaq möminlər sevər, ona ancaq münafiqlər nifrət edər”, “Onu sevmək atəşin odunu yandırdığı kimi, günahları yox edər”, “Mən elmin şəhəri, Əli isə qapısıdır”, “Elm on qisimdir. Onun doqquzu Əliyə, yerdə qalanı isə bütün insanlara verilmişdir. Əli o birini də insanlardan daha yaxşı bilir” yüzlərlə, minlərlə belə hədis İmamın (ə) kimliyinin sübut edilməsi baxımından önəmlidir. İmam Əli (ə), haqqında “Onu çox qüvvətli olan öyrətdi” (“ən-Nəcm”, 5) ayəsi nazil olan İslam Peyğəmbəri Həzrət Muhəmməd (s) kimi kamil bir us- tadın hüzurunda və o Həzrətin (s) birbaşa təsiri ilə əvəzolunmaz bir şəx siy yət kimi tərbiyə almış, böyümüşdür. İmam Əli (ə) Peyğəmbərin (s) mübarək əxlaqı ilə cilvələnmiş, Rə su- lulla ha (s) dərin bağlarla bağlanmış və bu bağlar əbədiyyətə qədər qırıl ma- yacaqdır. İmam Əli (ə) Peyğəmbəri (s) anbaan izləmiş, o Həzrətin (s) əqidə və adət- lə rinin ardınca getmiş, davamçısı olmuş, qısa bir müddətdə Rəsulullahın (s) bütün davranış və hərəkətlərini, əxlaq və ədəbini əxz etmişdir. Bütün bu deyilənləri nəzərə alaraq bildirmək istəyirəm ki, İmam Əli- nin (ə) mübarək həyatını, İslam tarixindəki misilsiz fəaliyyətini öy rən mək və İslamdakı layiqli yerini müəyyən etmək müasir Azərbaycan ila hiy yatş ü- naslığının qarşısında duran ən mühüm, ən vacib məsələlərdən biri dir. Çün- ki, İmam Əlinin (ə) elmi-dini şəxsiyyətini öyrənmək, elə İslamı öy rənmək deməkdir. Bu baxımdan Hacı Fuad Nurullahın qələmə aldığı “İmam Əli (ə): İnsanlıq məktəbinın ustadı” adlı kitab diqqətəlayiq bir əsərdir, eyni za manda 6 İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI müasir cəmiyyətimizin elmi və dini təbəqəsi üçün son dərəcə aktualdır. Buna görə də kitabın mühüm elmi əhəmiyyət daşıdığını və xalqımız üçün faydalı olacağını düşünürəm. Əsrlərdən bəri İmam Əli (ə) aşiqləri kimi ta- nınan xalqımız bu kitabda indiyə kimi İmam (ə) haqqında qaranlıq qalan bəzi məsələlərlə yaxından tanış olacaq və Əmirəl-mömininin (ə) Allah ya- nındakı üstünlüklərini başa düşəcəklər. Bu səbəbdən də belə bir kitabın nəşr olunmasını məqsədəuyğun hesab edirik. Vasim Məmmədəliyev akademik 7 İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI GİRİŞ Həzrət Əlinin (ə) Qurani-Kərimlə olan əlaqəsi möhkəm və qırılmazdır. Bu, Peyğəmbərin (s) hədislərində öz əksini tapmış, dövrümüzə mütəvatir və səhih yolla nəql olunmuşdur. Qurani-Kərim nazil olduğu ilk vaxtdan etibarən Peyğəmbər (s) onu Həz rət Əliyə (ə) öyrədər və bu ayələrin təfsirini bütün incəliklərinədək başa sa lardı. Mötəbər mənbələrdə qeyd olunmuş ﻢﻠﻌﻟﺍ ﻦﻣ ﺏﺎﺑ ﻒﻟﺃ ﻪﻤّﻠﻋ - “Elmdən ona min qapı öyrətdi” hədisi buna bariz nümunədir. Bundan əlavə, İbn Abbasdan nəql olunmuş (ﻲﻠﻋ ﻰﻟﺇ ﺪﻬﻋ (ﻢﱠﻠﺳﻭ ﻪﻟﺁﻭ ﻪﻴﻠﻋ ﷲ ﻰﱠﻠﺻ) ﻲﺒﻨﻟﺍ ﻥﱠ ﺃ ﺙﺪﱠ ﺤﺘﻧ ﺎﱠﻨﻛ ﻩﺮﻴﻏ ﻰﻟﺇ ﺪﻬﻌﻳ ﻢﻟ ًﺍﺪﻬﻋ ﻦﻴﻌﺒﺳ) - “Peyğəmbər (s) Əli (ə) ilə yetmiş əhd etmişdir ki, bunların heç birini başqaları ilə etməmişdir” hədisi də o Həzrətin (ə) necə bir ali dərəcəyə çatdığını göstərməkdədir. Peyğəmbər (s) Həzrət Əlinin (ə) yüksək elmi dərəcəyə çatdığına şəxsən şahidlik etmiş və bununla əlaqədar buyurmuşdur: ،1ﺔّﻨﺴﱡ ﻟﺍﻭ ﺏﺎﺘﻜﻟﺎﺑ ﺱﺎﻨﻟﺍ ﻢﻠﻋﺃ ﻲﻠﻋ 2.ﻲﻠﻋ ﻊﻣ ﻥﺁﺮﻘﻟﺍﻭ ﻥﺁﺮﻘﻟﺍ ﻊﻣ ﻲﻠﻋ -“Əli insanlar içində Quran və Sünnəyə ən çox bələd olandır”. Həmçinin, Rəsulullah (s) bəyan etmişdir: “Quran Əli ilə, Əli də Quranladır”. Tarixin özü də şahiddir ki, Peyğəmbər (s) nazil olmuş hər bir ayəni Həzrət Əliyə (ə) yazdırardı. Bu haqda o Həzrətin (ə) özü belə bəyan etmişdir: 3.(ﻱﺪﻳ ﻂﺧﻭ ﷲ ﻝﻮﺳﺭ ءﻼﻣﺈﺑ ﻱﺪﻨﻋ (ﻢﱠﻠﺳﻭ ﻪﻟﺁﻭ ﻪﻴﻠﻋ ﷲ ﻰﱠﻠﺻ) ﺪﻤﺤﻣ ﻰﻠﻋ - ﺎﻬﻟﺰﻧﺃ ﺔﻳﺁ ﻞﻛ ﻥﱠ ﺇ “Muhəmmədə nazil olmuş hər bir ayə onun imlası, mənimsə xəttimlə ya- zılmışdır”. Bütün bunlar onu göstərir ki, Əli bin Əbu Talib (ə) Quranın hər bir ayəsi- nin mənasına, onun təfsir incəliklərinə mükəmməl bələd olan bir şəxs idi. Həzrət Əli (ə) Quranın bütün xüsusiyyətlərini, hansı məkan və hansı zamanda nazil olduğunu bilirdi. O Həzrət (ə) özü buna işarə edərək bu- yururdu: 4.ﺖﻟﺰﻧ ﻦﻳﺃﻭ ﺖﻟﺰﻧ ﺎﻤﻴﻓ ﺖﻤﻠﻋ ﺪﻗﻭ ّﻻﺇ ﺔﻳﺁ ﺖﻟﺰﻧ ﺎﻣ ،ﷲﻭ -“And olsun Allaha, elə bir ayə yoxdur ki, onun nə üçün və harada nazil olduğunu bilməyim!” Həzrət Əlinin (ə) elmi üstünlüyünə dəlil olan hədislərdən biri də bu- yur duğu “Məni itirməzdən əvvəl məndən soruşun!” hədisidir. Bu hədisi o Həz rətdən (ə) başqa heç bir şəxs iddia etməyib. Hədis mənbələrində İmam 102. ، ﺔﻧﺯﺍﻮﻤﻟﺍﻭ ﺭﺎﻴﻌﻤﻟﺍ 1 76. ، ﺔﻗﺮﺤﻤﻟﺍ ﻖﻋﺍﻮﺼﻟﺍ 2 38. ، ﻥﺁﺮﻘﻟﺍ ﺮﻴﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﻦﻤﺣﺮﻟﺍ ءﻻﺁ 3 67. / 1، ءﺎﻴﻟﻭﻷﺍ ﺔﻴﻠﺣ 4 8 İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI Əlidən (ə) bu məzmunda çoxlu rəvayətlər nəql olunmuşdur. Məsələn, Əsbəğ bin Nübatə nəql edir ki, Həzrət Əli (ə) buyurmuşdur: ﺝﺮﺧ ،ﺔﻓﻼﺨﻟﺎﺑ (ﻡﻼﺴﻟﺍ ﻪﻴﻠﻋ) ﻲﻠﻋ ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟﺍ ﺮﻴﻣﺃ ﻊﻳﻮﺑ ﺎﻤﱠ ﻟ :ﻝﺎﻗ ﻪﱠﻧﺃ ﺔﺗﺎﺒﻧ ﻦﺑ ﻎﺒﺻﻷﺍ ﻦﻋ ﻱﻭﺭ ،ﻪﻤﻠﻋ ﻉٍ ﺪﱠ ﻣُ ﻞﻛ ﻦﻣ ﻪﻠﻳﻭﺄﺗﻭ ﻥﺁﺮﻘﻟﺎﺑ ﻢﻠﻋﻷ ﻲﱠﻧﺇ ﷲﻮﻓ ؛ﻲﻧﻭﺪﻘﻔﺗ ﻥﺃ ﻞﺒﻗ ﻲﻧﻮﻠﺳ) :ﻝﺎﻘﻓ ﺪﺠﺴﻤﻟﺍ ﻰﻟﺇ 5.(ﺖﻟﺰﻧ ﻢَ ﻴﻓﻭ ﺎﻬﻟﻭﺰﻧ ﺖﻗﻮﺑ ﻢﻜﺗﺮﺒﺧﻷ ﺔﻳﺁ ﻦﻋ ﻲﻧﻮﻤﺘﻟﺄﺳ ﻮﻟ ﺔﻤﺴَ ﱠﻨﻟﺍ ﺃﺮﺑﻭ ﺔﱠﺒﺤﻟﺍ ﻖﻠﻓ ﻱﺬﻟﺍﻮﻓ “...Məni itirməzdən qabaq məndən soruşun! And olsun Allaha, mən, “Quranı və onun təfsirini bilirəm” deyəndən daha çox bələdəm ona! And ol sun toxumu cücərdənə, əgər məndən bir ayə haqqında soruşsanız, onun han sı vaxt və nə üçün nazil olduğunu xəbər verərəm!” Bu hədis müxtəlif yol larla nəql olunmuşdur. Digər bir misal: Hakim Nişapuri (933-1014) “əl-Müstədrək” kitabın da yazır: “Əli (ə) minbərdə uca səslə buyurdu: “Məni itirməzdən qabaq mən- dən soruşun. Məndən sonra mənim kimi bir şəxsi tapmayacaqsınız ki, ondan soruşasınız”.6 Yenə, başqa bir nümunə: İbn Kəsir (1301-1373) öz təfsir kitabında iki müxtəlif yolla Həzrət Əlidən (ə) belə nəql edir: “Quran ayəsindən və Peyğəmbərin Sünnəsindən elə birini soruşmazsınız ki, mən onun düzgün cavabını verməmiş olum”.7 Növbəti misal olaraq Mühibuddin Təbəri (1218-1295) “ər-Riyazun-nüz- rət” kitabında yazır: “Həzrət Əli (ə) buyurmuşdur: “(Ey camaat!) Mən dən soruşun! Allaha and olsun ki, Qiyamət gününə qədər baş verəcək xə bər- lərdən nəyi soruşsanız, mən onun cavabını verə bilərəm! Allahın ki ta bın- dan soruşun! Allaha and olsun, onda elə bir ayə yoxdur ki, mən onun gecə, yoxsa gündüz, çöldə, yaxud dağda nazil olduğunu bilməmiş olum!”8 Yenə də başqa bir nümunə kimi, Əbu Nəim İsfahani (948-1038) “Hil- yətül-övliya” kitabında yazır ki, Həzrət Əli (ə) buyurdu: “Allaha and olsun, elə bir ayə nazil olmamışdır ki, mən onun kimin barəsində və harada nazil edildiyini bilməmiş olum! Çünki, Rəbbim mənə çox böyük, geniş tutumlu qəlb və çox aşkar bəyan edən bir dil vermişdir”.9 ،ﺭٍ ﺎﻬﻨﺑ ﻭﺃ ﺖﻟﺰﻧ ﻞٍ ﻴﻠﺑﺃ ﺖﻓﺮﻋ ﺪﻗﻭ ّﻻﺇ ﺔٍ ﻳﺁ ﻦﻣ ﺲﻴﻟ ﻪﱠﻧﺈﻓ ،ﷲ ﺏﺎﺘﻛ ﻦﻋ ﻲﻧﻮﻠﺳ ) :(ﻡﻼﺴﻟﺍ ﻪﻴﻠﻋ) ﻝﻮﻘﻳﻭ 10.(…ﻞٍ ﺒﺟ ﻭﺃ ﻞٍ ﻬْ ﺳ ﻲﻓ 16 . ، ﻥﺎﻫﺮﺒﻟﺍ ﺮﻴﺴﻔﺗ ﺔﻣﺪﻘﻣ 5 6 Hakim ən-Nişapuri, əl-Müstədrəku ələs-Səhiheyn, c. II, səh. 466, hədis № 3736. Zəhəbi bu hədisi səhih bilmişdir. 7 İbn Kəsir öz təfsirində onu iki yolla nəql etmiş və demişdir: “Bu hədis müxtəlif yollarla nəql olunmuşdur”. 8 Muhib ət-Təbəri, ər-Riyazun-nəzrə, c. II, səh. 198. 9 Əbu Nəim əl-İsfahani, Hilyətul-övliya, c. I, səh. 68. 99. / 1 ، ﻑﺍﺮﺷﻷﺍ ﺏﺎﺴﻧﺃ 10 9 İMAM ƏLİ (Ə): İNSANLIQ MƏKTƏBİNİN USTADI Həzrət Əli (ə) özü buyurur: “Məni itirməzdən qabaq məndən soruşun! Allahın kitabından soruşun! Agah olun, elə bir ayə yoxdur ki, onun nazil olma yerini bilməmiş olum, onun dağda, yaxud düzənlikdə, səhrada nazil ol duğunu bilirəm, fitnələrdən, iğtişaşlardan soruşun! Elə bir fitnə yoxdur ki, mən onun kim tərəfindən icad olunduğunu və kimlərin bu fitnədə öl dü- rüləcəyini bilməmiş olum”. Bu rəvayəti Əhməd bin Hənbəl (780-855) nəql edərək yazır: “O Həz- rətdən (ə) bu kimi sözlər çox nəql olunmuşdur”.11 Həmçinin, nəql olunur ki, İmam Əli (ə) Peyğəmbərin (s) zirehli paltarını geyinərək o Həzrətin (s) qılıncını bağlamış, Rəsulullahın (s) əmmaməsini baş ına qoyaraq Kufə minbərində əyləşmiş və köynəyini qaldıraraq buyur- muşdur: “Məni əldən verməzdən qabaq məndən soruşun! Çünki, mənim si- nəmdə çoxlu elmlər vardır. Bu (qəlbinə işarə edərək), elm ətrinin sandığıdır. Bu, Allah Peyğəmbərinin elminin şirəsidir. Bu, elə bir elmdir ki, Allahın Peyğəmbəri bir-bir onu mənim sinəmdə qərar vermişdir. Allaha and olsun, əgər mənim üçün elm kürsüsü qoyulsa və mən ona söykənsəm, mütləq, Töv- rat əhlinin cavabını Tövrat əsasında, İncil əhlinin cavabını İncil əsasında ve rərəm! Belə ki, Allah Tövratı və İncili danışdırsa, bu ikisi “Əli sizin ca- vabınızı məndə nazil olanlarla verdi!” deyər. Allahın kitabını oxuduğunuz halda, dərindən düşünüb ağlınızı işə salmırsınızmı?!” Bu hədisi Şeyxülislam Həməvi əş-Şafei (1247-1322) “Fəraidüs-simteyn” kitabında Əbu Səidin nəqlinə əsasən qeyd etmişdir.12 İbn Həcər əl-Heysəmi (1494-1566) “əs-Səvaiq” kitabında Səid bin Mü- səy yibin nəqlinə əsasən yazır: “Səhabələr arasında Əli bin Əbu Talibdən (ə) başqa heç bir şəxs “məndən soruşun” ifadəsini işlətməmişdir”.13 Bunu da qeyd edək ki, Həzrət Əlidən (ə) qabaq qardaşı və əmisi oğlu Həzrət Muhəmməd (s) dəfələrlə buyurardı: “İstədiyiniz şey barəsində mən- dən soruşun!” Yaxud, Rəsulullah (s) belə buyurardı: “Soruşun, soruşun!” Və ya bu cür xitab edərdi: “Məndən soruşun, sizin soruşduğunuz hər bir şeyin cavabını bilirəm”.14 Tarixdə bu iki böyük şəxsiyyətdən başqa elə bir adam tanımırıq ki, ən çətin və ən mürəkkəb suallar qarşında heç nədən çəkinməsin, elmi yığıncaq- 11 Qunduzi əl-Hənəfi, Yənabiul-məvəddət, c. I, səh. 274, bab 14. 12 Fəraidus-simiteyn”, c. I, səh. 341, hədis № 263, bab 63. 13 Əhməd bin Hənbəl, Mənaqib, səh. 153, hədis № 220; Mühib ət-Təbəri, Riyazün-nəzrə, c. II, səh. 198 (və c. III, səh. 146); İbn Həcər, əs-Səvaiqul-muhriqə, səh.76. 14 Əhməd bin Hənbəl, Mənaqib, səh. 153, hədis № 220; Muhib ət-Təbəri Riyazün-nəzrə, c. II, səh. 198; Səhihi-Buxari, c. II, səh. 46, c. VI, səh. 2660, hədis № 6864. 10