ÖZET Hazînî’nin Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi Đsmail AVCI Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Âdem CEYHAN Temmuz 2007, 565 sayfa Bu çalışmada, Hazînî’nin manzum kırk hadis tercümesinin ulaşılabilen 3 yazma nüshası üzerinden tenkitli metni ortaya konulmuş ve eserin incelemesi yapılmıştır. Çalışmaya konu olan 3800 beyitlik mesnevi, kırk hadis türündeki eserlerin en hacimlisi olarak bilinmektedir. Đki bölümden oluşan çalışmanın giriş kısmında, “hadis” ve “edebiyat” kavramlarının bir araya gelişi konu edilmiş ve klasik Türk edebiyatı içinde önemli bir yere sahip olan kırk hadis türü üzerinde durulmuştur. Arap, Fars ve Türk edebiyatındaki kırk hadis geleneğine ve Türk edebiyatında bu türdeki eserlerle ilgili yapılan çalışmalara da burada değinilmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde Hazînî hakkında bilgi verildikten sonra, kırk hadis tercümesi şekil, dil, üslup ve muhteva özellikleri bakımından değerlendirilmiştir. Đkinci bölüm ise eserin tenkitli metnine ayrılmıştır. Anahtar Kelimeler: Hazînî, Mesnevi, Hadis-Edebiyat Đlişkisi, Kırk Hadis Geleneği, Şerh. iii ABSTRACT Hazînî’s Poetic Translation of The Forty Hadith Commentary Đsmail AVCI Master Thesis, Turkish Language and Literature Department Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Âdem CEYHAN July 2007, 565 pages In this study an edition critic based on the available three manuscripts of the poetic translation of forty hadith of Hazînî has been prepared and the work has been analyzed. It has been known that the subject of this study the mesnevi with 3800 verses is the largest among the forty hadith type works. In the introduction of the study relations of “hadith” and “literature” concepts have been examined and form of forty hadith that has a very important place in the classical Turkish literature has been emphasized. The traditions of forty hadith in Arabic, Persian and Turkish literature and the works of this form in Turkish literature have been touched upon here. In the first chapter of the study after introducing Hazînî the translation of forty hadith has been examined in terms of form, language, style and content. Second chapter is spared for the edition critic of the work. Key Words: Hazînî, Mesnevi, Hadith-Literature Relations, The Tradition of Forty Hadith, Commentary. iv ÖN SÖZ Klasik Türk edebiyatında, hem mensur hem de manzum olarak kaleme alınan kırk hadis türündeki eserler önemli bir yer tutar. Bu türdeki eserlerin ilk örnekleri Arap edebiyatında verilmiştir. Önceleri daha çok didaktik bir karakterde ve mensur olarak yazılan kırk hadisler, Đranlı ve Türk sanatkârların elinde, zamanla edebî bir hüviyet kazanmış ve başarılı manzum örnekler verilmiştir. Türk edebiyatında bu türdeki bilinen ilk eser, 14. yüzyılda Kerderli Mahmud tarafından mensur olarak kaleme alınan Nehcü’l-Ferâdis’tir. Bu konuya bizde en çok ilgi gösterenler şairler olmuştur. Ali Şir Nevâî, Fuzûlî, Hâkânî, Nâbî ve Münif gibi önde gelen birçok şairin kırk hadis tercümesi ve/veya şerhi vardır. Manzum olarak yazılan kırk hadislerde daha çok kıt’a ve mesnevi nazım şekilleri kullanılmıştır. Kıt’alar hâlinde yazılanların bir kısmı Molla Câmî’den tercümedir. Mesnevi nazım şekliyle yazılanların başında ise Hazînî ve Hâkânî’nin eserleri gelir. Hazînî’nin kırk hadisi, manzum olanlar içinde, bilinen en hacimli eserdir. Kırk hadisler arasında öne çıkmasına rağmen, şimdiye kadar herhangi bir çalışmaya konu olmamıştır. Bu sebeple eserin tenkitli metni hazırlanmaya çalışılmış ve müellifiyle birlikte tanıtılması amaçlanmıştır. Çalışmanın ilk kısmında, Türkçe ve Đngilizce Özet, Ön Söz, Đçindekiler, Transkripsiyon Alfabesi ve Kısaltmalar yer almaktadır. Bunları, Giriş ve biri Hazînî ve Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi, diğeri Eserin Nüshaları ve Tenkitli Metin olmak üzere iki ana bölüm ile Sonuç bölümü takip etmektedir. Son kısımda ise Dizin ve Kaynakça bulunmaktadır. Giriş bölümü, Hadis-Edebiyat Đlişkisi, Kırk Hadis Geleneği ve Türk Edebiyatında Kırk Hadisler Üzerine Yapılan Çalışmalar şeklinde üç başlık olarak düzenlenmiştir. Hadis-edebiyat ilişkisinden söz edilirken, hadislerin edebîlikleri, edebî eserlerde mealen veya iktibas yoluyla kullanılmaları ve doğrudan edebî eserlerin konusunu teşkil etmeleri üzerinde durulmuştur. Kırk Hadis Geleneği başlığı altında ise, kırk hadislerin yazılma nedenleri, tasnifleri ve genel özellikleri ile Arap, Fars ve Türk v edebiyatındaki kırk hadis geleneğinin seyri konusunda bilgi verilmiştir. Türk edebiyatında kırk hadislerle ilgili yapılmış tespit edilebilen çalışmalarla bu bölüm tamamlanmıştır. Hazînî ve Manzum Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi adını taşıyan birinci bölümde, Hazînî hakkında bilgi verildikten sonra, Hazînî’nin tercüme ettiği orijinal eser ve müellifi tanıtılmıştır. Ardından manzum tercümenin adı, yazılış sebebi ve yılı ile ilgili bilgiler sıralanmış; son olarak da eser şekil, dil, üslup ve muhteva özellikleri açılarından değerlendirilmiştir. Đnceleme sırasında kullanılan örnek beyitlerin eserde kaçıncı beyit oldukları, parantez içinde numaraları verilerek belirtilmiştir. Ayrıca, metinde Arapça 2 şiir yer almaktadır. Bu şiirler metne eski harfli kopyalarıyla alınmış ve dipnotta gerekli açıklama yapılmıştır. Đkinci bölüm, Eserin Nüshaları ve Tenkitli Metin başlığını taşımaktadır. Burada önce nüshalar tanıtılmış ve metnin oluşturulmasında gözetilen esaslar üzerinde durulmuş, sonra da tenkitli metin verilmiştir. Eserin tenkitli metninin hazırlanıp incelenmesiyle ortaya çıkan neticeler Sonuç bölümünde toplanmıştır. Bu bölümden sonra, tenkitli metinde geçen şahıs, yer ve eser adlarını ihtiva eden Dizin yer almaktadır. Son kısım ise Kaynakçaya ayrılmıştır. Dipnotlarda geçmediği hâlde sıkça kullanılan kaynaklarla kırk hadisler üzerine yapılan çalışmalar da Kaynakçaya dâhil edilmiştir. Tez konumun belirlenmesi de dâhil olmak üzere, çalışmamın her aşamasında değerli görüşleriyle bana yol gösteren ve her türlü kolaylığı sağlayan hocam Doç. Dr. Âdem CEYHAN’a, zamanlarını ayırarak tezimle ilgilenen hocalarım Doç. Dr. Bahattin KAHRAMAN ve Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim GÜLHAN’a, yardımları için Arş. Gör. Ersoy TOPUZKANAMIŞ ve Arş. Gör. Halil Đbrahim ŞAHĐN’e teşekkür ederim. Đsmail AVCI Balıkesir 2007 vi ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET ...........................................................................................................................iii ABSTRACT ...................................................................................................................iv ÖN SÖZ ..........................................................................................................................v ĐÇĐNDEKĐLER ...........................................................................................................vii TRANSKRĐPSĐYON ALFABESĐ ............................................................................viii KISALTMALAR ..........................................................................................................ix GĐRĐŞ ............................................................................................................................1 1. Hadis-Edebiyat Đlişkisi ...............................................................................................2 2. Kırk Hadis Geleneği …................................................................................................4 a. Arap Edebiyatında Kırk Hadis ................................................................................8 b. Fars Edebiyatında Kırk Hadis ................................................................................8 c. Türk Edebiyatında Kırk Hadis ................................................................................9 3. Türk Edebiyatında Kırk Hadisler Üzerine Yapılan Çalışmalar .................................13 I. BÖLÜM ..................................................................................................................19 HAZÎNÎ VE MANZUM ŞERH-Đ HADÎS-Đ ERBAÎN TERCÜMESĐ .....................19 A. HAZÎNÎ .....................................................................................................................19 B. MANZUM ŞERH-Đ HADÎS-Đ ERBAÎN TERCÜMESĐ ..........................................23 1. Hazînî’nin Tercüme Ettiği Orijinal Eser ve Müellifi ..........................................23 2. Eserin Adı, Yazılış Sebebi ve Yılı .......................................................................25 3. Şekil Özellikleri ...................................................................................................28 4. Dil ve Üslup Özellikleri .......................................................................................32 5. Muhteva Özellikleri .............................................................................................46 II. BÖLÜM ..................................................................................................................53 ESERĐN NÜSHALARI VE TENKĐTLĐ METĐN ......................................................53 A. ESERĐN NÜSHALARI VE TENKĐTLĐ METĐNDE TAKĐP EDĐLEN YOL .........53 1. Nüshaların Tanıtımı ve Nüsha Ailesi ..........................................53 2. Metnin Oluşturulmasında Gözetilen Esaslar .........................................................57 a. Tenkitli Metin Kurma .......................................................................................57 b. Đmla ..................................................................................................................58 B. TENKĐTLĐ METĐN ...................................................................................................60 SONUÇ ......................................................................................................................545 DĐZĐN ........................................................................................................................548 KAYNAKÇA .............................................................................................................553 ÖZ GEÇMĐŞ .............................................................................................................565 vii TRANSKRĐPSĐYON ALFABESĐ A, a ا ñ گ Ā, ā (cid:7) O, o وا B, b ب Ö, ö وا C, c ج P, p پ Ç, ç چ R, r ر D, d د S, s س Ē, ē ض Ś, ś ث E, e أ Ŝ, ŝ ص F, f ف Ş, ş ش G, g ك T, t ت Ġ, ġ غ Š, š ط H, h (cid:26) U, u, Ū, ū وا Ģ, ģ ح Ü, ü وا Ĥ, ĥ خ V, v و I, ı ي Y, y ى Đ, i, Ì, í ي Z, z ز J, j ژ Ż, ż ض K, k ك Ź, ź ذ Ķ, ķ ق Ž, ž ظ L, l ل ’ ء M, n م ‛ ع N, n ن Farsça kelimelerdeki “vav-ı ma’dûle”, “hˇâce” kelimesinde olduğu gibi “ˇ” işareti ile gösterilmiştir. viii KISALTMALAR A : Ankara nüshası a.s. : Aleyhisselam. age. : Adı geçen eser. agm. : Adı geçen makale. agy. : Adı geçen yazma. B : Bursa nüshası b. : bin. Bkz./bkz. : Bakınız. Çev. : Çeviren. doğ. : Doğum yılı. DTCF : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi. Düz. : Düzenleyen. H. : Hicri. Haz. : Hazırlayan, hazırlayanlar. Hz. : Hazret-i. M. : Miladi. Nu. : Numara. öl. : Ölüm yılı. r.a. : Radiyallahu anh. S : Sivas nüshası. s. : Sayfa. s.a.v. : Sallallahü aleyhi vesellem. t.y. : Tarih yok. TDE : Türk Dili ve Edebiyatı. TDK : Türk Dil Kurumu. Trc./trc. : Tercüme yılı, tercüme eden. TTK : Türk Tarih Kurumu. vd. : Ve diğerleri. vr. : Varak. ix GĐRĐŞ Toplum hayatının bütün yönlerinden izler taşıyan klasik Türk edebiyatı, beslendiği kaynaklar bakımından bu izleri temellendirecek bir çeşitlilik gösterir. Başta Kur’an ve hadisler olmak üzere dinî ilimler, Đslam tarihi, tasavvufi konular, peygamberlerle ilgili hikâyeler, mucizeler ve kerametler, tarihî ve efsanevi kişiler, dönemin ilimleri, millî kültür ve yerli ürünlerle edebiyatın ana malzemesi olan dile ait unsurlar, sanatkârlar tarafından işlenmiş ve geniş bir edebî birikim vücuda getirilmiştir. Klasik Türk edebiyatı, işlediği konular bakımından az veya çok dinî bir karakter taşır. Bu durum, hem muhteva hem de şekil bakımından edebî eserleri etkilemiştir. Dinî olsun olmasın mensur veya manzum eserlerin hemen hepsinin besmeleden sonra hamdele ve salveleyle başlayıp dua ve münacat ile bitmesi bu etkinin uzantısıdır.1 Đnsana ve hayata dair bütün her şey bu edebiyatın konusunu teşkil eder. Öyle ki hemen her konu, zaman içinde edebî bir tür olarak şekillenmiş durumdadır. Mustafa Tatçı, bütün dünya edebiyatının türlerin çeşitliliği bakımından incelenmesi durumunda, bizdeki edebî tür genişliğinin diğer milletlerde kesinlikle görülmeyeceğini, Tanzimat’a kadar yazılan edebî türlerin sayısının dört yüze yakın olduğunu ve Türk dünyasının bir bütün olarak düşünülmesi hâlinde bu sayının daha da artacağını belirtir.2 Gerçekten de edebiyat tarihine bakıldığında, dinî konulu mevlit, hilye, miraciye gibi türlerden şehrengiz, rûzname, kıyafetname, taziyetname gibi türlere kadar akla gelebilecek her konuda eserler verildiği görülür. Bunlar içerisinde “kırk hadis” türü önemli bir yer tutar. Kırk hadisin bir araya getirilmesiyle oluşturulan bu türdeki eserler, hem ortaya çıktıkları Arap edebiyatında hem de Fars ve Türk edebiyatında sanatkârlar tarafından büyük ilgi görmüş ve bu konuda çok sayıda eser verilmiştir. Kırk hadisler, “hadis” ve “edebiyat” kavramlarının 1 Âmil Çelebioğlu, “Türk Edebiyatında Manzum Dînî Eserler”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, Đstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 349. 2 Mustafa Tatçı, Edebiyattan Đçeri: Dinî-Tasavvufi Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Ankara, Akçağ Yayınları, 1997, s. 6. yan yana kullanıldığı eserlerdir. Bu sebeple iki kavramın bir araya gelişi üzerinde kısaca durmakta fayda vardır.3 1. Hadis-Edebiyat Đlişkisi Bilindiği üzere hadisler, Hz. Muhammed’in sözleridir. Bu sözlerin edebiyatla ilişkisini iki noktada aramak gerekir. Birincisi, hadislerin doğrudan edebî oluşlarıdır. Hz. Muhammed, Arapların en fasih ve beliğ konuşanı olarak kabul edilmektedir.4 Bunun sonucu olarak da söylediği sözlerde edebî bir hususiyet vardır.5 Ancak bu özellik onun, lafzen rivayet edilen hadisleri için geçerlidir.6 Hadislerin edebî açıdan üstün olmaları, sahihlikleri için bir işaret olarak kabul edilmiş ve bu konuyu ele alan müstakil eserler yazılmıştır.7 Hadis ve edebiyatı bir araya getiren ikinci husus ise iki başlık hâlinde düşünülebilir. Bunlardan ilki, hadislerin kısmen veya bütün olarak edebî eserlerde yer almasıdır. Sanatkârlar, bazen mealen, bazen de kısmen veya aynen alıntılar yaparak eserlerinde hadislere yer vermişler, böylelikle söylediklerini örneklendirme, fikirlerini destekleme yoluna gitmişlerdir. Aşağıdaki beyitlerde sırasıyla “Đlim Çin’de de olsa arayıp alınız”, “Ölmeden önce ölünüz” ve “Hayra delalet eden hayrı işleyen gibidir” hadislerinin şiirde nasıl kullanıldığı görülmektedir. Utlubü’l-ilme velev bi’s-Sîyni tasdîk eyleyen Đlme gâyet virmeyüp hem-vâre cüst ü cûdadur 3 Hadis-edebiyat ilişkisinden bahsederken “Hadis Edebiyatı”, “Hadis Đlimleri Edebiyatı”, “Hadis Edebiyatı Tarihi” gibi adlarla yazılan eserlerin de (Đsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, Çeşitleri- Özellikleri-Faydalanma Usulleri, Đstanbul, Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2003; Mücteba Uğur, Hadis Đlimleri Edebiyatı, Ankara, Diyanet Vakfı Yayınları, 1996; Yusuf Ziya Kavakçı, Hadîs Edebiyatı Tarihi, Đstanbul, Đrfan Yayınevi, 1966) olduğunu belirtmek gerekir. Ancak bu eserlerde, hadislerin edebî eserlerde kullanılması veya bizzat eserlerin konularını teşkil etmesi değil, başlangıçtan bugüne kadar hadis etrafında oluşmuş olan literatür, hadis kaynakları ve bu konularda yazılan eserler kastedilmektedir. 4 M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadîsler, Menşe’i, Tanıma Yolları ve Tenkîdi, Ankara, Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, 1980, s. 177. 5 Đbrahim Bayraktar, Edebî ve Đlmî Açıdan Hadîs, Đzmir, Işık Yayınları, 1993, s. 36-37. 6 age., s. 17. 7 Örnek olarak, Đbrahim Bayraktar, age.; Adem Dölek, Edebî Açıdan Hadîslerde Teşbîh ve Temsîller, Erzurum, Ekev Yayınları, 2001; Ramazan Kazan, Edebî Üslûp Açısından Hadis Metinleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005, gibi eserler verilebilir. Ayrıca bu çalışmalarda da konuyla ilgili yazılmış müstakil eserler hakkında bilgiler vardır. 2 Aşkiyâ ölmezden ön öl kim hadîs-i aşkda Âşıkın şânındadır mûtû ve kable en-temût8 Kaddüm gibi hâk-i kademüñ öpdi na’lçeñ Meşhûrdur e’d-dâlü ‘ale’l-hayri ke-fâ’il9 Hadis-edebiyat ilişkisindeki diğer nokta ise, hadislerin doğrudan edebî eserin konusunu teşkil etmesidir. Kırk, seksen, yüz gibi belirli sayılarda bir araya getirilen hadislerin şerhleri ve tercümeleri yapılmış; böylelikle zengin bir literatür oluşmuştur.10 Belirli sayıda hadislerin derlenmesiyle yazılmış bu tür eserler, halkın dinî kültürünün şekillenmesinde önemli roller oynamış ve hadisleri yaygın kitle kültürüne taşımada bir araç olmuştur.11 Bunlara ilave olarak hadislerin, özellikle, dekoratif sanatlardan sayılabilecek hat sanatında da yoğun bir biçimde işlendiğini; özellikle Osmanlı döneminin çeşitli mimari eserlerinde, kitabe ve levhalarında tezyinî bir enstrüman olarak kullanıldığını da eklemek gerekir. Bu hadisler, kısa, manaları açık, fasih ve beliğ olanlardan seçilmiştir. Ayrıca hat sanatında kullanılan hadislerin çoğunluğu, kırk hadis ve benzeri eserlerde yer alan hadislerle aynı temalara sahiptir. Bütün bunlardan, hadislerin, Đslami kültürde yalnızca inanç, hukuk, hikmet, siyaset, ahlak gibi alanlarda değil, aynı zamanda sanat, edebiyat, estetik gibi alanlarda da ortaya çıktığı; Müslüman birey ve toplumun yalnızca zihnini, varlık anlayışını değil, bedii zevkini de etkilediği anlaşılmaktadır.12 Kırk hadisin toplanması ve bunların tercüme veya şerhlerinin yapılması gibi Kur’an’dan seçilmiş kırk ayeti13, dört halifenin, özellikle de Hz. Ali’nin kırk veciz 8 Đskender Pala, Divan Edebiyatı, Đstanbul, Ötüken Yayınları, 1997, s. 46. 9 Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, Đstanbul, Enderun Kitabevi, 1984, s. 105. 10 Yüz hadisler konusunda şu çalışma yapılmıştır: Nihat Öztoprak, Klasik Türk Edebiyatında Manzum Yüz Hadisler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Đstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1993. 11 Mehmet Emin Özafşar, “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Türkler, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt 11, 2002, s. 364. 12 agm., s. 366. 13 Merdümî (öl. 970/1563)’nin kırk ayet ve kırk hadisi kıtalar halinde tercüme ettiği ve Tuhfetü’l-Đslâm adını verdiği eseri, kırk ayet tercümeleri için örnek gösterilebilir. Eser, Ahmet Sevgi tarafından yayımlanmıştır. Ahmet Sevgi, Merdümî, Tuhfetü’l-Đslâm (Manzûm Kırk Âyet ve Kırk Hadis Tercümesi), Konya, 1993. Yine aynı araştırmacı tarafından Okçu-zâde Mehmed Şâhî (1562- 1630)’nin eseri üzerine bir çalışma yapılmıştır: Ahmet Sevgi, “Okçu-zâde’nin Manzum Kırk Âyet Tercümesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, 1994, s. 145-155. 3