T.C FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ İBRAHİM HANİF ER-RUMİ’NİN GAYETÜ’L-MERAM KİTABININ TAHKİK, TAHRİC VE DEĞERLENDİRİLMESİ ZAKARIA ORFALI 130111019 TEZ DANIŞMANI DOÇ. DR. HALİL İBRAHİM KUTLAY İSTANBUL 2018 T.C FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ İBRAHİM HANİF ER-RUMİ’NİN GAYETÜ’L-MERAM KİTABININ TAHKİK, TAHRİC VE DEĞERLENDİRİLMESİ DÜZELTİLMİŞ TEZ ZAKARIA ORFALI 130111019 TEZ DANIŞMANI DOÇ. DR. HALİL İBRAHİM KUTLAY İSTANBUL 2018 TEZ ONAY SAYFASI FSMVÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı 130111019 numaralı öğrencisi ZAKARIA ORFALI’nın ilgili yönetmeliklerin belirlediği tüm şartları yerine getirdikten sonra hazırladığı “İbrahim Hanif Er-Rumi’nin Gayetü’l-Meram Kitabının Tahkik, Tahric Ve Değerlendirilmesi” başlıklı tezi, aşağıda imzaları olan jüri tarafından 19.09.2018 tarihinde oybirliği ile kabul edilmiştir. Doç. Dr. Halil İbrahim KUTLAY Prof. Dr. Ali BULUT (Jüri Başkanı-Danışman) (Jüri Üyesi) Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Dr. Öğ. Üyesi Seyit Ali GÜŞEN (Jüri Üyesi) İstanbul Üniversitesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. ZAKARIA ORFALI DÜZELTME METNİ  Birinci Bölümde İmâmzâde’nin Hayatı Konusunda Yapılan Değişiklikler 1.Siyasî Hayat: Sâmânî Devleti ve Selçuklu Devleti’nin kısa tarihi ve bu iki devletin hüküm sürdüğü yıllarda yaşanan siyasî olaylar bu bölüme eklendi. Abbâsî halifeleriyle ilgili kısım bu bölümden çıkarıldı. Sadece müellifin yaşadığı dönemdeki (h.490-573) siyasî olayların anlatımı yapıldı. 2.Sosyal ve İlmî Hayat: Müellifin hayatıyla doğrudan ilgili olan siyasî ve sosyal olaylara değinilerek bu bölümdeki içerik zenginleştirildi. “Şir’atü’l-İslâm ilâ Dâri’s- Selâm” isimli eserden bu dönemdeki sosyal hayatla ilgili rivâyetlere atıflar yapıldı. 3.Müellifinn hocaları ve öğrencileri: Ebu Bekr İmâmzâde’nin hocaları ve öğrencileriyle irtibatını ispatlayan deliller zikredildi. Müellifin hocaları ve öğrencileriyle ilgili içerik zenginleştirildi. 4.Müellifin Eserde İzlediği Metod: Bu bölümde Şir’atü’l-İslâm adlı eserin önemi, bazı İslam âlimlerinin eser hakkındaki görüşleri ve eserden alıntı yapan bazı İslam alimlerinin isimleri belirtildi. Müellifin eserde izlediği metod tez savunmasında belirtilen görüşler ışığında ayrıntılı bir şekilde anlatıldı.  İkinci Bölümde İbrahim Hanif Efendi’nin Hayatı Konusunda Yapılan Değişiklikler 1.Eski tezde yer alan siyasî hayat, sosyal hayat ve ilmî hayat bölümleri çıkarıldı ve bu bölüm Türkçe kaynaklar esas alınarak yeniden yazıldı. 2. “Gâyetü’l-Merâm fî tahrîci Ehâdîsi Şir’ati’l-İslam” isimli eserde yer alan sahih, hasen, zayıf, mevzu ve senedsiz hadisler hakkında bilgi verildi. 3.Müellifin eserdeki metodu, uslûbu, hadislere hüküm verme yöntemi ve eseri yazarken yararlandığı kaynaklar kapsamlı bir şekilde anlatıldı. 4.Teze Sonuç ve Türkçe Kaynakça bölümü eklendi.  İmlâ hataları 1.Tezdeki imlâ ve üslûp hataları düzeltildi. 2.Dipnotlar tekrar gözden geçirildi, yanlışlar düzeltildi. 3.Dipnotta ilk defa adı geçen eser tam künyesiyle verildi. 4.Kitap isimlerinde Üniversitemizde izlenen metod asıl olarak kabul edildi. İBRAHİM HANİF ER-RUMI’NİN GAYETÜ’L-MERAM KİTABININ TAHKİK, TAHRİC VE DEĞERLENDİRİLMESİ ÖZET Çalışmanın amacı, İmamzâde Muhammed b. Ebî Bekr’in “Şir’atü’l-İslâm” adlı eserinde geçen hadislerin kaynaklarını, kabul ve red açısından derecelerini inceleyip değerlendiren xvııı. yüzyılda yaşayan, Osmanlı âlimlerinden Kadı İbrahim Hanîf Efendi’nin “İbrahim Hanif Er-Rumi’nin Gayetü’l-Meram Kitabının Tahkik, Tahric Ve Değerlendirilmesi”. Tez, dört bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde müellif İmamzâde Muhammed b. Ebî Bekr’in hayatı ve eserleri, ikinci bölümde Şir’atü’l-İslâm hadislerini tahric eden Kadı İbrahim Hanîf Efendi’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiş, üçüncü bölümde “Gayetü’l-Meram fî Tahrici Ehadis Şir’ati’l-İslam” adlı eser nüshalarıyla birlikte tanıtılmıştır. İlk üç bölüm, Türkçe ve Arapça yazılmış, dördüncü bölümde eserin tahkikli metni sadece Arapça olarak verilmiştir. Son olarak istifade edilen kaynaklar belirtilerek çalışma sonuca bağlanmış ve dizin eklenmiştir. III THE İNQUİRY, AUTHENTİCATİON , AND STUDY OF GAYATO AL-MARAM BOOK BY IBRAHİM HANİF AL-RUMİ ABSTRACT The goal of the search is a study and examination of the manuscript of "Ghayat al- Maram fi Takhreej 'Ahadith Shirat Al-Islam" which written by one of the Ottoman scientists Ibrahim Hanif Al-Roumi, documented the mentioned hadiths in the book of " Shiraat Al-Islam” which written by Sheikh Mohammed bin Abi Bakr who was known as Imamzadâh. This research is divided into four parts: The first was for studying the life and the effects of the imam Mohammed bin Abi Bakr Imam Zadeh, the second part was for studying the life and the effects of Ibrahim Hanif Al Roumi. And the third part was for definition the book "Ghayat Almaram fi Takhreej 'Ahadith Shirat Al-Islam". Thesse parts was written in Turkish and Arabic, but he fourth part was for studying and examination the manuscript only in Arabic. In the end, I mentioned the sources that I benefited from for my study and the results I obtained. IV ÖNSÖZ Kur'an-i Kerim en güzel açıklaması ve müstesna yorumu olan Sünnet, İslâm’da Kur’an-ı Kerim’den sonra ikinci teşri’ kaynağıdır. Kur'an-i Kerim’de pek çok âyette Allah Rasûlü’ne itaat, Allah’a itaatle birlikte zikredilmekte ve “Ey iman edenler! Allah’a ve Rasûl’e itaat edin,”1 buyurulmaktadır. Allah Rasûlü’ne itaat eden, Allah’a itaat etmiş olur, Allah Rasûlü’ne itaat ise O’nun sünnetine uymakla mümkündür. Zira sünnet, Kuran âyetlerini açıklamakta ve uygulama ile göstermektedir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Peygamberlere apaçık belgeler ve kitaplarla gönderdik. İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da (üzerinde) düşünmeleri için sana bu Kur’an’ı indirdik.”2 Dolayısıyla Sünnetin yazılı belgeleri olan hadisler, manevî hayatımızın bir parçasıdır. Hadislere önem vermek, Allah’ın Kitabı’na önem vermek demektir. Hadisler Peygamberimiz’in mümkün olduğu kadar mübarek ağzından döküldüğü gibi nakledilmeli, sahabe uygulamaları aynen nakledilmelidir. Bu düşünce ile İslâm âlimleri, saadet asrından itibaren selefin naklettiği bu güzide mirasa sahip çıkmış, hadisler nesilden nesile dalga dalga nakledilmiş, kaydedilmiş ve bu hususta binlerce cilt eser yazılmıştır. Hicrî ilk dört asırda âlimler Sünnet’e büyük önem vermiş, Sünnet’i tahriften ve yalandan korumak için büyük çaba harcamışlardır. Sünnet’te bulunmayan, yalancılar ve hadis uydurmacıları tarafından uydurulan asılsız sözleri ve Hz. Peygamber (s.a.v)’e yamanan mevzu hadisleri ayıklamak ve hadislerin sahih olanlarını uydurma olanından ayırmak için eşsiz ilmî metotlar ortaya koymuşalrdır. Âlimlerin Sünnet üzerine derinleşmeleri sonucunda Cerh ve Taˈdil İlmi, İlelü'l- Hadis İlmi, Te’vilü Müşkili’l-Hadis İlmi, Hadis Usulü İlmi, Sened Tenkidi ve Tahric İlmi gibi birçok ilim dalı ortaya çıkmıştır. Hadis âlimlerinin bu çabalarının sonucu olarak hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerlerini belirten, kabul ve red açısından hadislerin derecelerini bildiren tahric kitapları telif edilmiştir. Muhammed Cafer el-Kettanî’nin (ö.1345/1927) er-Risaletü’l-Müstatrafe gibi Hadis ve Hadis Usulü Edebiyatı çalışmaları bu muazzam birikimi açıkça göstermektedir. 1 Nisa, 4/59 2 Nahl, 16/44 V Hadis tahric edebiyatında fıkıh ve hadis kitaplarının tahrici gibi; ahlak, fezâil, âdâb ve zühd kitaplarının da tahrici yapılmış, mevzû hadislerin kökünü kazımak için ciddî ilmî çalışmalar ortaya konulmuştur. İlim dünyasında İmamzâde lakabıyla tanınan Muhammed b. Ebî Bekr eş-Şargî el- Buharî’nin (ö.573/1177)’in telif ettiği iman, ibadet ve İslâm ahlâkı ile ilgili meşhur Şir’atü’l-İslâm adlı eserinde geçen hadislerin kaynaklarını ve sıhhat derecelerini tesbit eden Osmanlı âlimi İbrahim Hanif Efendi (ö.1189/1775) tarafından kaleme alınan Gāyetü’l- Merâm fî Taħrîci Ehâdîsi Şir’ati’l-İslâm adlı eseri de bu tahric kitaplarından biridir. Şir’atü’l-İslâm, her müslümanın bilmesi gereken inanç esaslarını, ibadet esaslarını, ahlak kaidelerini, nikâh, yeme-içme, konuşma, yürüme ve yolculukla ilgili sünnetleri, tasavvuf esasları ve şer’i hükümleri ele alan bir eserdir. Bu kitabın tahrici olan Gāyetü’l-Merâm fî Taħrîci Ehâdîsi Şir’ati’l-İslâm kitabının tesbit edebildiğimiz iki yazma nüshası bulunmaktadır. Bir yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi bölümünde, diğer yazma nüshası ise Medine-i Münevvere İslâm Üniversitesi bünyesindeki Mahmudiye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Tezimizde tahkik edilen metin, bu iki nüsha dikkate alınarak tahkik edilmiştir. Çalışmamız, bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde müellif İmamzâde Muhammed b. Ebî Bekr’in hayatı, ilmî kişiliği ve eserleri, ikinci bölümde muharric İbrahim Hanif Efendi’nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde, “Gāyetü’l-Merâm fî Taħrîci Ehâdîsi Şir’ati’l-İslâm” adlı eser nüshalarıyla birlikte tanıtılmış, dördüncü bölümde ise, eserin tahkikli metni verilmiştir. Tez konusunun belirlenmesinden itibaren yaptığım çalışmaları takip ederek yardımlarını esirgemeyen, bilgisi ve engin tecrübesiyle yardım eden, değerli vakitlerini ayırarak kıymetli tavsiyeler ve fikirleriyle yol gösteren tez danışmanım ve saygıdeğer hocam Doç. Dr. Halil İbrahim KUTLAY beye ve tezimi başatan sonra büyük bir dikkatele okuyup ilmî tenkitlerini yapan Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Muhterem Prof. Dr. Ali BULUT hocama ve İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hadis Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Dr. Öğ. Üyesi Seyit Ali GÜŞEN hocama en içten saygı ve şükranlarımı sunar, bu çalışmayı hayırlara vesile kılmasını Rabbimden niyaz ederim. VI İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................... III ABSTRACT .................................................................................................................... IV ÖNSÖZ .............................................................................................................................. V KISALTMALAR .............................................................................................................. X GİRİŞ .................................................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................. 4 1.ŞİR’ATÜ’L-İSLÂM MÜELLİFİ İMAMZÂDE’NİN ................................................. 4 HAYATI VE ESERLERİ ................................................................................................. 4 1.1.İMAMZÂDE’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE SOSYAL, SİYASÎ VE İLMÎ HAYAT ........ 4 1.1.1 İmamzâde’nin Yaşadığı Dönemde Siyasî Hayat ............................................ 4 1.1.1.1.Genel Siyasî Durum ................................................................................................ 4 1.1.1.2. İmamzâde Döneminde Maverâünnehir Bölgesi (h.351-429) ................................. 7 1.1.1.3.Selçuklu Devleti Zamanında Maverâünnehir Bölgesi (h.429-552) .......................... 8 1.1.2.İmamzâde’nin Yaşadığı Maverâünnehir’de Sosyal Hayat.......................... 10 1.1.2.1.Sanat ve İmar Alanında Yaşanan Gelişmeler ......................................................... 10 1.1.2.2.Toplumdaki Etnik Çeşitlilik ve Sınıfsal Ayrılıklar .................................................... 12 1.1.2.3.Günlük Hayat ........................................................................................................ 13 1.1.2.4.Elbise ve Yiyecekler: ............................................................................................. 13 1.1.2.5.Dinî Bayramlar ve Özel Günler .............................................................................. 14 1.1.3.İmamzâde Döneminde Maverâünnehir Bölgesindeki İlmî Hayat .............. 15 1.1.3.1.Kuran-ı Kerim Tefsiri ............................................................................................. 15 1.1.1.3.1.Ebu’l Kasım İsmâil bin Muhammed bin Fadl İsfahânî ................................ 15 1.1.1.3.2.Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-Şehristânî .... 16 1.1.3.2.Hadis Alanında İlmî Hayat ..................................................................................... 17 1.1.3.2.1.Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ’ el-Begavî ... 17 1.1.3.2.2. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî el-Bağdâdî ...... 17 1.1.3.3. Fıkıh Alanında İlmî Hayat ..................................................................................... 18 1.1.3.3.1.Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-........... 18 1.1.3.3.2.Burhanü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed es-Serahsî ........................... 19 1.1.3.3.3.Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî et-Tûsî ....................... 19 1.1.3.4. Tarih Alanında İlmî Hayat ................................................................................... 20 1.1.3.4.1.Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî .............. 20 1.1.3.4.2.Ebû Muhammed İbn Asakir Bahâüddîn el-Kāsım b. Alî ed-Dımaşkī ........... 20 1.2.İMAMZÂDE’NİN HAYATI ................................................................................... 21 VII 1.2.1.İsmi ve Nisbeti: ................................................................................................ 21 1.2.2.Doğumu ve Yetişmesi ...................................................................................... 22 1.2.3.Ölümü:.............................................................................................................. 22 1.3.İMAMZÂDE’NİN İLMÎ KİŞİLİĞİ ......................................................................... 22 1.3.1.Hocaları ............................................................................................................ 22 1.3.1.1.Muhammed b. Abdullah b. Fâil Ebu Bekir es-Surhakî ........................................... 22 1.3.1.2.Bekr b. Muhammed b. Ali b. el-Fadl el- Ensarî ez-Zerenci Ebu’l- Fedail ................ 22 1.3.1.3.Burhanu’l-İslâm Muhammed b. Muhammed es-Serahsî ...................................... 23 1.3.1.4. Şeyhu’l-İslâm Yusuf b. Eyyub b. el-Huseyin b. Vehra el-Hemedânî ...................... 23 1.3.2.Talebeleri: ........................................................................................................ 24 1.3.2.1.Burhanu’l-İslâm ez-Zernûcî ................................................................................... 24 1.3.2.2.Ubeydullah b. İbrahim b. Ahmed b. Abdulmelik el-Mehbûnî ............................... 24 1.3.2.3.Şemsu’d-Dîn Muhammed b. Abdu’s-settâr el-Kerderî .......................................... 25 1.3.3.Eserleri: ............................................................................................................ 25 1.3.3.1.Şir’atü’l-İslâm ........................................................................................................ 25 1.3.3.2.Ukudu’l-Akaid fi Funûni’l-Fevâid. .......................................................................... 25 1.3.4. Görüşleri: ........................................................................................................ 26 1.3.4.1. Akidevî Görüşleri ................................................................................................. 26 1.3.4.2.Fıkhî Görüşleri ...................................................................................................... 28 1.4.ŞİR’ATÜ’L-İSLÂMADLI ESERİN TANITIMI .................................................... 29 1.4.1.Şir’atu’l-İslâm’ın İçerdiği Konular: .............................................................. 30 1.4.2.Şir’atü’l-İslâm’ın Te’lif Sebebi ...................................................................... 30 1.4.3.Şir’atü’l-İslâm Adlı Eserde Müellifin Metodu ............................................. 31 1.4.4.Şir’atü’l-İslâm Adlı Eserdeki Hadislerle İlgili Değerlendirme ................... 32 1.4.5. Şir’atü’l-İslâm’ın Kaynakları ....................................................................... 32 İKİNCİ BÖLÜM.............................................................................................................. 34 2.İBRAHİM HANİF EFENDİ’NİN HAYATI VE ESERLERİ .................................. 34 2.1.İBRAHİM HANİF EFENDİ’NİN ZAMANINDAKİ SİYASÎ, SOSYAL VE İLMÎ HAYAT.......................................................................................................................... 34 2.1.1.İbrahim Hanif Efendi’nin Zamanındaki Siyasî Hayat ................................ 34 2.1.1.1.Genel Siyasî Durum .............................................................................................. 34 2.1.1.2. İbrahim Hanif Efendi Zamanındaki Osmanlı Padişahları ...................................... 36 2.1.1.2.1.Sultan IV. Mehmed oğlu Sultan III. Ahmed .............................................. 36 2.1.1.2.2.Sultan II. Mustafa'nın oğlu Sultan I. Mahmud .......................................... 37 2.1.1.2.3.Sultan II. Mustafa oğlu III. Osman ............................................................ 38 2.1.1.2.4.Sultan III. Ahmed'in oğlu Sultan III. Mustafa............................................. 38 VIII