FUNDACJA NA RZECZ NAUKI POLSKIEJ ANDRZEJ WIERZBICKI HISTORIOGRAFIA POLSKA DOBY ROMANTYZMU WROCLAW 1999 Redaktor serii Irena- Grzeszczak Redaktor tomu Irena Grzeszczak Korekta Anna Kurzyca © Copyright by Andrzej Wierzbicki i Wydawnictwo Funna, 1999 ISBN 83-908946-4-5 Przygotowanie do druku FUNNA - Sp. z o.o. - Wydawnictwo 50-075 Wroclaw, ul. Krupnicza 2/4 Sklad i lamanie Pracownia Skladu Komputerowego TYPO-GRAF Druk i oprawa Wroclawska Drukamia Naukowa PAN im. S. Kulczynskiego Sp. z o.o. WSTĘP Przy szerokim rozumieniu pojęcia historiografh romantycznej, obej- mującym fazę preromantyczną z jednej, a postromantyczną z drugiej strony, „bezpošrednią” obecnošč tejže historiografii w polskim žyciu umyslowym daloby się skonstatowac w odniesieniu do niemal calego dziewiętnastego stulecia, a w znacznęj mierze rowniez dwudziestego. U wejscia takiego ukladu, by poshižyč się informatyczną metaforą, mielibyšmy „wczesnych” polskich slowianofili (zwanych tež požno- oswieceniowymi) z Wawrzyncem Surowieckim i Zorianem Dolęgą Chodakowskim na ežele, u wyjscia natomiast krolowalby (a raczęj pre- zydowal, ze względu na swe republikanskie idealy) Henryk Schmitt, ktory konczyl „romantyczną” aktywnosc pisarską w czasach, gdy polscy pozytywisci przechodzili juz kryzys wiary w swoj pierwotny, maksymalistyczny ideal nauki. A przeciež niemal w~tym samym mo- mencie wykluwal się z kolei mirt neoromantyezny, ktory przy wszyst- kich osobliwosciach, wlasciwych rzeczywistosci konca XIX i poeząt- kow XX w., przedluzal w jakiš sposob zywot myšlenia romantyeznego... Jest oczywiste, že ujmując rzecz w kategoriach prekursorstwa, epigonstwa, a na dodatek rožnego rodzaju „neonurtow”, wydlužač možemy istnienie každej, a nie tylko romantycznej formaeji swiato- poglądowej1. Do niej jednak wypadnie w tym miejscu zawęzič te- matykę - konkludując zarazem, iž chcąc zbudowac w miarę zado- waląjący model polskiej historiografii romantycznej, naležy go od- niešč do okresu międzypowstaniowego, stanowiącego szczytowy etap jej rozwoju. W ramach tego przedziahi moglibyšmy wprawdzie wyroznic dwa podokresy, w tym fazę apogeum, obejmującą lata od upadku powstania listopadowego do Wiosny Ludow, jednak glow- nymi zwomikami są tu dwie insurekcje — pierwsza, ktora mimo _______i.__ 1 Na temat klopotow z periodyzacją dziejow Polski w XIX w. zob. L. T r z e- ciak ow sk i, Dylematy piszącego o polskim XIX wieku, [w:] Między historią a teorią. Refleksje nad problematyką dziejow i wiedzy historyeznej, praca zbiorowa pod red. M. Drozdowskiego, Poznan 1988, s. 278-284. 5 N przegranej pozostawila walkę zbrojną o niepodleglošč u szczytu pol- skiej aksjologii narodowej i druga, która w nastepstwie przegranei ožywila, a wlasciwie dozywila nurty polityczne, które aksjologię tę negowaly. A to przeciež stanowilo najdotkliwszy wylom w roman- tycznym swiecie wartosci2. Cezury dwóch powstan wyznacząjąr0wniež socjologię fenome­ nu Wielkiej Emigracji, zjawiska rudymentamego dla polskiego ro- mantyzmu. Jezeli powstanie listopadowe spowodowalo wychodz- stwo w większošci mlodych i aktywnych politycznie insurgentów, to trzy dziesięciolecia, j akie upiynęty do 1863 r., uczynily z nich ludzi będących u schylku wieku dojrzalego, a więc mniej sklonnych do romantycznych uniesieñ i wybuchów powstañczego temperamentu. Natomiast nowa, zrodzona juž na wychodzstwie generacja nie za- wsze potrafila zrozumieč postawy ojców. Lata pięčdziesiąte i szešč- dziesiąte byly zatem okresem wymiany pokoleniowej, w trakcie której emigracja coraz wyrazniej przestawala byč „Wielką” i „ro- mantyczną”. I wlasnie ów aspekt sojologiczno-polityczny jest dodat- kowym argumentem przemawiajacym za przyjętymi cezurami. Oczywiscie w takim ujęciu przedmiotem refleksji powinna byč nie tylko historiografía dająca się zaliczyč do nurtu romantycznego, lecz caloksztalt polskiej historiografii, tzn. równiez te jej nurty, które wcale nie mialy cech romantycznych, a utrzymywaly się bądž šilą inercji (j ak na przyklad postoswieceniowy), bądž tež nosily Cha­ rakter prekursorski (j ak na przyklad prepozytywistyczny). Možna by, rzecz prosta, nadač calošci tytul Historiografía polska okresu międzypowstaniowego 1831-1863, bylaby to jednak formula zbyt wąska, nie obejmująca m.in. niezwykle waznej, „przedpowstanio- wej” fazy twórczosci najwybitniejszego polskiego przedstawiciela historiografii romantycznej Joachimą Lelewela. Dlatego tež najod- powiedniejsze jest, jak się wydaje, sformulowanie odwolujące się do 2 Sprawa definicji romantyzmu nastręczala i nastręcza badaczom liczne kio- poty. Zob m.in. W. T atarkiewicz, Romantyzm, czyli rozpacz semantyka, „Pa- miętnik Literacki” 1971, s. 3-21; H. P a y r e, Czym jest romantyzm?, Warszawa 1987, passim\ A. Sepkowski, Utopie polskiego romantyzmu, Piotrków Trybu- nalski 1997, s. V-X. 6 „doby romantyzmu”, nie zaš jedynie do „okresu międzypowstanio- wego”. Niezręcznošč tej ostatniej formuly bylaby zresztą tym więk- sza, iž w stanowiącej dominantę tej ksiąžki dziedzinie myšli histo- rycznej (tak jak i každej innej „myšli” humanistycznej) precyzyjne, „zegarowe” cezury nie mająnajmniejszego sensu. Dotychczas historiografía polska doby romantyzmu nie docze- kala się syntetycznego opracowania na poziomie wykraczającym po­ za uniwersytecki skrypt3 czy tež rožnego rodzaju przeglądy i zarysy. Sytuację tę trzeba uznač za paradoksalną ze względu na to, že czolo- wy przedstawiciel tej historiografii, Joachim Lelewel, koncentrowal na sobie rekordowe wręcz zainteresowanie naszych badaczy, i to nie tylko jako ideolog i dzialacz polityczny, ale równiez jako uczony, który jeszcze za žycia zaliczony zostal do elity europejskich dziejo- pisów. Jakkolwiek nie j ėst wcale tak, že o Lelewelu powiedziano juž wszystko, to z calą pewnošcią powiedziano po wielekroc więcej niž o pozostalych dziejopisach polskich doby romantyzmu razem wzię- tych. Ta dysproporcja odzwierciedla wielkosc Lelewela jako uczone- go, zarazem jednak utrudnia w miarę obiektywne spojrzenie na ca­ lóse ówczesnej historiografii polskiej. Jest rzeczą znamienną, že kiedy po zakoñczeniu II wojny swiato- wej zapoczątkowane zostaly w Polsce nowoczesne badania z zakresu historii historiografii, skoncentrowaly się one glównie na postaci i do- robku Lelewela. Krytyczne, wielotomowe wydania j ego listów emi- gracyjnych4 oraz pism naukowych5 daly obfity material do poglębio- 3 M. H. S e r e j s k i, Zarys historii historiografii polskiej. Częšč I (odpolowy XVIII w. do roku ok. 1860), Lódz 1954, gdzie częšč zatytulowana Historiografía vu pierwszej polowie XIX vv. (1820—1860), s. 47—107. 4 Listy emigracyjne Joachimą Lelewela. Wydala i vvstępem poprzedzila H. Więckowska, t. 1-5, Wroclaw 1948-1956. Edycja ta zostala požnięj dopelnio- na przez K. Korzon („Ze skarbca kultury”, z. 34, Wroclaw 1980, s. 7-39) i M. P r o k o p a, Niepublikowane listy Joachimą Lelewela ze zbiorów Biblioteki Polskiej vu Paryžu. Cz. I, Listy do Seweryna Galęzowskiego, [w:] Akta Towarzystwa Historyczno-Literackiego vu Paryžu, t. 1, Paryž 1991, s. 65-116; i d e m, Nie opu- blikowane listy emigracyjne Joachimą Lelewela, Cz. II, [w:] Akta Towarzystwa Hi­ storyczno-Literackiego w Paryžu, t. 3, Paryž 1996. 5 J. L e 1 e w e 1, Dziela, t. 1-8, 10, Warszawa 1957-1959. 7 nej refleksji nad dorobkiem tego dziej opisa. lima sprawa, iz edycja Dziel nie zostala ukoñczona i nie. objqla kluczowych do zrózumienia istoty romantycznej syntezy dziej ów ojczystych Uwag nad dzieja mi Polski i ludu jej, w zwi^zku z czym zmuszeni jestesmy siqgac do rzad- kiego w bibliotekach francuskiego pierwodruku czy tez do zmienionej w stosunku do niego, polskiej wersji zamieszczonej w wydaniu Zu- panskiego6. Zupañski okazuje síq niezbQdny równiez w innym wypad- ku - ograniczonq. przydatnosc ma bowiem antología pism politycz- nych Lelewela (M. H. Serejski), oparta zgodnie z konwencj^ ówcze- snej epoki na kryteriach „postQpowosci”, a wi$c pomijaj^ca to, co w mysli historyka mogio zostac uznane za „reakcyjne” (np. misja na- rodu, Opatrznosc w dziejach itp). Día analizy mysli syntetycznej Le­ lewela z okresu przedpowstaniowego istotne znaczenie ma równiez nie objeta edycja Dziel odpowiedz na ankietQ historycznq. F. Guizota7. W ci^gu minionego pólwiecza nie brakowalo publikacji ksi^z- kowych poswiQconych Lelewelowi8. L^cznie ze wznowion^po woj- nie ksi^zk^ Chrzanowskiego (1946)9 bylo ich kilkanascie, z tym ze w znacznym stopniu nosily one Charakter popularyzatorski. W nie- których z nich nie unikni^to tez wyraznych akcentów polityczno- -propagandowych10. Dia badacza dziela J. Lelewela duzq. wartosc zachowaly monografie Mariana Henryka Serejskiego {Joachim Lele- 6 Polska, dzieje i rzeczyjej rozpatrywaneprzez..., t. 3, Poznan 1855, s. 49-469. Po wojnie Uwagi... znalazly się w opracowanym przez H. Więckowską wyborze - bylo to jednak wydanie popularyzatorskie, fragmentaryczne i pomijające oryginal- ny „aparat nankowy”. Zob. J. L e 1 e w e 1, Wybór pism historycznych, Wroclaw 1949, s. 123-222. 7 Joachimą Lelewela odpowiedz na ankietę historyczną François Guizota. Z nieznanego autografu przeložyl, przedmową i komentarzem opatrzyl M. H. Serej­ ski, Wroclaw 1962. 8 Z okresu do 1945 r. godną odnotowania jest monografia A. Š 1 i w in- ski e g o, Joachim Lelewel. Zarys biograficzny. Lata 1786-1834 (wyd. II - przej- rzane i uzupelnione), Warszawa 1932, pomijająca jednak w istocie analizę dorobku naukowego Lelewela. 9 I. Chrzanowski, Joachim Lelewel. Czlowiek i pisarz. Do druku przy- gotowal i przedmową poprzedzil S. Pigon, Warszawa 1946. 10 Zob. np. Ž. K o r m a n o w a, Joachim Lelewel, Warszawa 1946, s. 90-95. 8 wel. Z dziejöw postępowej myšli historycznej w Polsce, Warszawa 1953, a zwlaszcza Koncepcja historii powszechnej Joachimą Lele- wela, Warszawa 1958); Stefana Kieniewicza (Samotnik brukselski, Warszawa 1960); Boguslawa Cyglera {Dzialalnošč polityczno-spo- leczna Joachimą Lelewela na emigracji w latach 1831—1861, Gdansk 1969) oraz najnowsza - Andrzeja Feliksą Grabskiego (Joa­ chim Lelewel a demokracja niemiecka, Lodz 1987). Okres powojen- ny przyniosl rowniez idącą w setki obfitosc studiow, artykulow, ko- munikatow drukowanych w czasopismach naukowych oraz w odręb- nych wydawnictwach dokumentujących kolejne sesje pošwięcone temų historykowi, w tym sesje o charakterze międzynarodowym. Spošrod wydawnictw tego typu na plan pierwszy wysunąč wypa- dnie: specjalny numer „Kwartalnika Historycznego” (1961, nr 4); odrqbny numer „Zeszytöw Naukowych Uniwersytetu Lodzkiego” (Šeria I: 1962, z. 24); Joachim Lelewel a Bruxelles de 1833 ä 1861. Actes du colloque organise les 17 et 18 avril 1986..., Bruxelles 1987; Joachim Lelewel. Czlowiek i dzielo. W 200-lecie urodzin. Ma- teriafy z ogölnopolskiej sesji naukowej Žagah 12-14IX1986 r, Zie- lona Gora 1988; Miqdzynarodowa Sesja Naukowa - Joachim Lele- wel-Księgoznawca-Bibliotekarz-Bibliograf. W 200 Rocznicę Uro­ dzin, Warszawa 1986. Na tym tie, ktore tutaj moglo bye tylko naszkicowane i zegzem- plifikowane došč pobiežnie, pozostali historycy polscy okresu mię- dzypowstaniowego prezentowani są stosunkowo skromnie. A prze- ciež doczekali się kompetentnych opracowan monograficznych Ka­ rol Boromeusz Hoffman11, August Mosbach12 i Waclaw Aleksander Maciejowski13, ma w koncu, malo wprawdzie przydatne i dose juz przestarzale dla historyka historiografii, monografie rowniez Henryk Schmitt14. Dzięki studiom Jerzego Matemickiego pošwięconym 11 M. H. S e r e j s k i, Studia nad historiografią Polski, Cz. I: K.B. Hoffman, Lodz 1953. 12 R. Ergetowski, August Mosbach (1817-1884), Wroclaw 1968. 13 J. B a r d a c h, Wactaw Aleksander Maciejowski i jego wspolczesni, Wro­ claw 1971. 14 W. Č w i k [J. Bialynia Cholodecki], Henryk Schmitt. Žyciorys spisany na 9 W. A. Maciejowskiemu, Julianowi Bartoszewiczowi, Franciszkowi Maksymilianowi Sobieszczañskiemu, Aleksandrowi Przezdzieckie- mu, Janowi Tadeuszowi Lubomirskiemu, • Fryderykowi Skarbkowi i Kazimierzowi Wladyslawowi Wójcickiemu, mamy dobrze spene- trowane srodowisko historyków warszawskich15. Niežle tež rozwi- nąly šią po wojnie badania nad historykami poznañskimi i galicyj- skimi z Karolem Szajnochą na ežele (glównie prace H. Barycza). Mimo iž przytoczone tu nazwiska moglyby sprawiac wrazenie, že mamy do czynienia z dose szerokim spectrum poszczególnych nurtów w naszej historiografii, to warto powtórzyc, ¿e zarówno ilo- sciowa, jak i jakosciowa przewaga prac pošwięconych mirto wi Lele- welowskiemu jest bezsprzeczna. Wprawdzie z calą pewnošcią przy- dalyby šią pogląbione badania nad Schmittem i Jądrzejem Mora- czewskim, ale w sytuaeji, gdy nawet tzw. wypaezony lelewelizm reprezentowany przez Waleriana Koronowicza-Wróblewskiego do- czekal šią wnikliwego studium analitycznego16, wydaje šią, iž nasta- la pora na dokladniejsze przyjrzenie šią historiografii programo wo nielelewelowskiej, czy wrącz antylelewelowskiej, a mianowicie hi­ storiografii Hotelu Lambert. Szczególnie potrzebne byloby szersze i nowsze potraktowanie Karola Boromeusza Hoffinana oraz Karola Sienkiewicza - dziejopisów, o których Marceli Handelsman pisal ja­ ko o twórcach „ideologii historyeznej” czartoryszczyków. Wpraw­ dzie byla juž mowa o tym, že Hoffman ma swą monografią pióra M. H. Serejskiego - pracę nie pozbawioną zalet - dziš jednak, po uplywie pólwiecza od jej powstania, wymaga ona tu i ówdzie korek- tur. Nie udato šią zrobič tego szerzej w wydanym kilka lat temu podstawie dokumentow i korespondeneji, Lwow 1888; A. A r t y m i a k, Lwowia- nin Henryk Schmitt. (Spiskowiec, powstaniec, bibliotekarz, publicysta, historyk, organizator szkolnictwa), J^drzejöw 1939. Z nowszych opracowan, nie podejmuj^- cych wszakze analizy historiografieznego dorobku Schmitta, godny odnotowania jest S. Kieniewicza, Wst^p, [w:] Henryka Schmitta listy do zony, Wroclaw 1961. 15 J. Maternicki, Warszawskie srodowisko historyczne 1832-1869, War­ szawa 1970. 16 A. F. G r a b s k i, Historiozof szlacheckich tqsknot, [w:] idem, Troski i nadzieje. Z dziejöw polskiej mysli spolecznej i polityeznej XIX wieku, Lodz 1981, s. 209-250. 10 wstqpie do Hoffmanowskiej Historii reform politycznych w dawnej Polsce, co wypadnie mi, jako jego autorowi, skonstatowac samokry- tycznie17. Jezeli postulat nowego spojrzenia jest zasadny w odniesie- niu do Hoffinana, to tym bardziej powinien on obj^c K. Sienkiewi- cza - historyka, ktory ze wzglqdu na sw^ dzialalnosc organizacyjnq. oraz sposob, w jaki l^czyl historic z polityk^, z calq. pewnosciq. na odrqbn^ monografiq zashiguje. Warto byloby rowniez upomniec siq o bardziej historiograficzne, by tak rzec, przyjrzenie siq mlodemu Walerianowi Kalince. Obszema biografia piöra ks. Jerzego Mrow- czynskiego kladzie bowiem akcent na nieco inne obszary dzialalno- sci i dokonan tego, ktörego nazwano ojcem krakowskiej szkoly historycznej18. Jesli natomiast chodzi o „mlodego” - „romantyczne- go” Szujskiego, to kwestiq tq naswietlil interesuj^co Henryk Stani­ slaw Michalak19. Lecz spröbujmy oderwac siq od nuz^cej zapewne, a i tak dale- kiej od kompletnosci „wyliczanki”, i powiedziec kilka slow ogol- niejszej natury. Fakt, ze nie mamy syntezy historiografii polskiej doby romantyzmu, nie oznacza bowiem, iz o historiografii tej nie pi- sano u nas w sposob syntetyczny, czy moze, by unikn^c nieporozu- mien, generalizuj^cy. Pröby takich ujqc mielismy juz w XIX stuleciu chocby pod po- staciq. glosnych Szköl historycznych w Polsce Smolenskiego (1886). Znacznie wiqcej oczywiscie przyniösl ich wiek XX, poczynajqo od przywolywanej po wielekroc w literaturze rozprawki Waclawa So- bieskiego Optymizm i pesymizm historiografii polskiej (1908), a koncz^c - w ostatnim piqcdziesiqcioleciu — na pracach wyspecjali- zowanych juz historykow historiografii. W tym miejscu nalezy jed- nak wskazac na dwie cechy tych prac. Po pierwsze, poswiqcone by- 17 A. W ierz b ick i, Karol Boromeusz Hoffman. Przyczynek do genezy szkol historycznych w Polsce drugiej polowy XIX wielcu, [w:] K. B. H o f f m a n, Historia reform politycznych w dawnej Polsce, Warszawa 1988, s. 5-26. 18 J. Mrowczynski, Ks. Walerian Kalinka. Žyde i dzialalnosc, Poznan 1972. 19 H. S. M i c h a 1 a k, Jozef Szujski 1883—1885. Swiatopoglqd i dzialanie, Lodz 1987. 11 fy one zazwyczaj rožnorakim kierunkom w polskiej myšli historycz- nej, nie zaš calošci historiografii jako takiej; po drugie, myšl histo- ryczna doby romantyzmu traktowana w nieh byla zazwyczaj jako je- den z etapow (fragmentow) rozwoju tendencji o znacznie większej skali czasowej. Kilka slow w celu bližszego wyjasnienia tych uwag. Spošrod kierunkow, nurtow, tendencji, orientacji czy w koncu prądow do- strzeganych w obrębie polskiej myšli historycznej, na plan pierwszy wysuwają się te, ktore oznaczone zostaly przez cztery pary opozycji pojqciowych. Rywalizujące ze sobąkierunki mialy więc odzwiercie- dlač przeciwstawienia „optymizmu i pesymizmu” (Sobieski) ,,mo- narchizmu i republikanizmu” (Adamus)20, „panstwa i narodu” (Se- rejski)21 oraz „typowosci i oryginalnošci” polskiego procesu dziejo- wego (Wierzbicki)22. Warto wskazac na istotną pojemnošč wymienionych tu opozy­ cji, bo przeciež „optymizm” i „pesymizm” to nic innego jak z jednej strony apologetyczna, a z drugiej krytyczna tendencja w naswietla- niu ojczystej przeszlošci, „monarchizm” i „republikanizm” to proby powiązania orientacji historycznych z podstawowymi orientacjami politycznymi, „panstwo” i „narod” to wkraczająca juž na obszar do- ciekan metahistorycznych opozycja przymusu i wolnosci, kryjąca w sobie newralgiczny, nie tylko zresztą dla Polakow, problem anar- chii, i w koncu „typowosc” i „oryginalnošč” to kardynalny problem mono- i multilinearyzmu, a takže rozumienia prawidlowosci i ano- malii w przebiegu procesu dziejowego. Abstrahuję tu od nierozstrzygalnego, jak sądzę, sporų na temat adekwatnosci tych nazw czy tež na temat ich arbitralnej rozdzielno- šci - dalekiej jakoby od tego, co „naprawdę w historiografii bylo”. Chcialbym tylko zwrocic uwagę, iž každe z tych ujęč jak gdyby mo- 20 J. A d a m u s, Monarchizm i republikanizm w syntezie dziejöw Polski, Lodz 1961. 21 M. H. S e r e j s k i, Naröd a panstwo w polskiej myšli historycznej, War­ szawa 1973. 22 A. W i e r z b i c k i, Wschöd—Zachöd w koncepcjach dziejöw Polski, War­ szawa 1984. 12