Het Geriatrie Formularium 2e editie een praktische leidraad De uitgave van Het Geriatrie Formularium2eeditie werd mede mogelijk gemaakt door: Menarini Farma Nederland BV Het Geriatrie Formularium 2e editie een praktische leidraad onder redactie van DR. P.A.F. JANSEN DRS. J.R. VANDERLAAN PROF. DR. J.M.G.A. SCHOLS met medewerking van DRS. C. VANDEBEEK, PROF. DR. J.J. VANBINSBERGEN, DRS. D.TENBOKKELHUININK, DR. E.M.W. EEKHOFF, DRS. M.H. EMMELOT-VONK, DR. M.J.A.M. FRANSSEN, PROF.DR.P.G.A.M. FROELING, DR. R.M.M. GEIJER, DR. A. DEGRAEFF, DR. R. VANDERGRIEND, PROF. DR. IR. C.P.G.M. DEGROOT, DR. H.G.L.M. GRUNDMEIJER, PROF. DR.J.R.E.HAALBOOM, DR. Y.F. HEIJDRA, PROF. DR. F. HENDRIKSE, PROF. DR. G.J. HORDIJK, DRS. P. VANHOUTEN, DR. P.A.F. JANSEN, DR. R.W.M.M. JANSEN, PROF. DR. F.G.I. JENNEKENS, MR.E.J.C.DEJONG, PROF. DR. L.J. KAPPELLE, PROF.DR.D.L.KNOOK, PROF. DR. G.J. LIGTHART, PROF. DR. P.T.A.M. LIPS, PROF.DR. E.M.H. MATHUS-VLIEGEN, DR. K.MIEDEMA, DR. J.C.L. NEYENS, PROF. DR. M.G.M. OLDERIKKERT, DR. M.E. OOMS, DR. S.E.J.A. DEROOIJ, PROF. DR. J.M.G.A. SCHOLS, DR. M. SMALBRUGGE, DR. S.C. TEUNISSEN, DR. J.C.J.M. VERAART, DR.H.J.J. VERHAAR, PROF. DR. F.R.J. VERHEY, PROF. DR. M.E. VIERHOUT, DR. C.A.B. WEBERS, DR. A.J.M. VANWIJCK, PROF. DR. E.CH. WOLTERS © 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge- slagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j°het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 5003 2 ISSN 1386-6168 NUR 870/871 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246, 3990 GA Houten www.bsl.nl REDACTEUREN DR. P.A.F. JANSEN internist-klinisch geriater, klinisch farmacoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht DRS. J.R. VANDERLAAN huisarts, Utrecht PROF.DR. J.M.G.A. SCHOLS verpleeghuisarts, Vivre zorggroep Maastricht, hoogleraar Verpleeghuis- geneeskunde, Universiteit Maastricht, hoogleraar Chronische Zorg, Universiteit van Tilburg MEDEWERKERS DRS. C. VANDEBEEK uroloog, Academisch Ziekenhuis Maastricht PROF.DR. J.J. VANBINSBERGEN huisarts te Brielle, afdeling Huisartsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen DRS. D. TENBOKKELHUININK internist-oncoloog, Diakonessenhuis, Utrecht MEVR. DR. E.M.W. EEKHOFF internist, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam MEVR. DRS. EMMELOT-VONK klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht DR. M.J.A.M. FRANSSEN reumatoloog, Sint Maartenskliniek, Nijmegen PROF.DR. P.G.A.M. FROELING verpleeghuisarts, Nijmegen; emeritus hoogleraar Verpleeghuisgeneeskunde 6 REDACTEURENENMEDEWERKERS Dr. R.M.M. Geijer huisarts, stafmedewerker Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht DR. A. DEGRAEFF internist-oncoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht DR. R. VANDERGRIEND internist-hematoloog, Diakonessenhuis, Utrecht MEVR. PROF.DR.IR. C.P.G.M. DEGROOT hoogleraar voedingsfysiologie, Wageningen Universiteit DR. H.G.L.M. GRUNDMEIJER huisarts, Diemen PROF.DR. J.R.E. HAALBOOM internist, Universitair Medisch Centrum Utrecht MEVR. DR. Y.F. HEIJDRA longarts, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen PROF.DR. F. HENDRIKSE oogarts, Academisch Ziekenhuis Maastricht PROF.DR. G.J. HORDIJK KNO-arts, Universitair Medisch Centrum Utrecht DRS. P. VANHOUTEN verpleeghuisarts, Zorgbalansgroep Haarlem DR. P.A.F. JANSEN internist-klinisch geriater, klinisch farmacoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht DR. R.W.M.M. JANSEN klinisch geriater, Meander Medisch Centrum, Amersfoort PROF.DR. F.G.I. JENNEKENS emeritus hoogleraar neurologie, Universiteit Utrecht REDACTEURENENMEDEWERKERS 7 MR. E.J.C.DEJONG advocaat, Kramer Bijkerk & Steenberghe advocaten, Utrecht PROF.DR. L.J. KAPPELLE neuroloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht PROF.DR. D.L. KNOOK emeritus hoogleraar gerontologie, Leids Universitair Medisch Centrum PROF.DR. G.J. LIGHTHART klinisch geriater, Leiden PROF.DR. P.T.A.M. LIPS hoogleraar endocrinologie, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam MEVR. PROF.DR. E.M.H. MATHUS-VLIEGEN maag-darm-leverarts, bijzonder hoogleraar klinische voeding, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam DR. K. MIEDEMA klinisch chemicus, Isala Klinieken, Weezenlanden, Zwolle DR. J.C.L. NEYENS geriatrisch fysiotherapeut, Universitair Medisch Centrum, Maastricht PROF.DR. M.G.M. OLDERIKKERT klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen DR. M.E. OOMS arts-epidemioloog, EMGO-Instituut, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam MEVR. DR. S.E.J.A. DEROOIJ internist, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam DR. M. SMALBRUGGE verpleeghuisarts, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam 8 REDACTEURENENMEDEWERKERS MEVR. DR. S.C. TEUNISSEN clusterhoofd zorg Medische Oncologie en Hematologie Universitair Medisch Centrum Utrecht DR. J.C.J.M. VERAART dermatoloog, Academisch Ziekenhuis, Maastricht DR. H.J.J. VERHAAR internist-klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht PROF.DR. F.R.J. VERHEIJ hoogleraar Psychiatrie en Neuropsychologie, Universiteit van Maastricht PROF.DR. M.E. VIERHOUT gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen DR. C.A.B. WEBERS oogarts, Academisch Ziekenhuis Maastricht DR. A.J.M. VANWIJCK anesthesioloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht PROF.DR. E.CH. WOLTERS neuroloog, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam Voorwoord redactie Veruit de meeste artsen krijgen in hun praktijk met oude patiënten te maken. Bij deze patiënten verschillen de ziektepresentatie en verschijnselen nogal eens van wat men in de studie geneeskunde over de patiënt in het algemeen heeft geleerd. Naarmate een patiënt ouder wordt, moet de arts veelal de diagnostiek en de behandeling, waaronder de farmacotherapie, aanpassen aan de met de leeftijd veranderende lichamelijke en psychische factoren. Het Geriatrie Formularium biedt een algemeen overzicht van de ver- anderingen die optreden bij het ouder worden en behandelt de problematiek van de geriatrische patiënt. Het besteedt aandacht aan de door leeftijd gewijzigde ziektepresentatie, de aanpak door de arts van lichamelijk onderzoek en aanvullende diagnostiek, waaronder met de leeftijd veranderende referentiewaarden, en ethische, sociale en juridische aspecten. Van de belangrijkste aan- doeningen bij ouderen worden epidemiologie, symptomatologie, diagnostiek en behandeling beschreven. Deze aspecten worden waar zinvol vergeleken met die bij jongvolwassenen. Het hoofdstuk over farmacotherapie geeft algemene richtlijnen voor het voorschrijven van geneesmiddelen aan oude patiënten. De therapieschema’s bieden dosisadviezen en geven aan of een dosisaanpassing zinvol is (zie de toelichting). Multipele pathologie in combinatie met polyfarmacie vormt bij ouderen meer regel dan uitzondering. Om deze reden worden bij elk product de mogelijk klinisch relevante interacties vermeld. Voor bijwerkingen van geneesmiddelen, bij ouderen veel voorkomend, wordt de lezer verwezen naar de gebruikelijke handboeken, zoals het Farmacothe- rapeutisch Kompas. Behandelingen blijven wel eens achterwege omdat de arts de klachten en bevindingen ten onrechte aan de leeftijd van de patiënt toeschrijft. Niet zelden vragen behandeling en beleid dan ook om doelgerichte keuzes. Dit Formularium is bedoeld als praktische handleiding, niet ter vervanging van leerboeken of naslagwerken, en beschrijft zeker niet alle mogelijkheden. Het geeft de behandelkeuzes van de auteurs bij de desbetreffende aandoeningen weer. Voor alles wil 10 VOORWOORDREDACTIE het de lezer inzicht bieden in de veranderingen van ziektepresen- tatie, diagnostiek en behandeling, die bij oudere patiënten relevant zijn. Het Geriatrie Formularium richt zich in de eerste plaats op huis- artsen, klinisch geriaters, internisten ouderengeneeskunde, oude- renpsychiaters, sociaal geriaters en verpleeghuisartsen. Alle artsen die oude patiënten in hun praktijk hebben, kunnen er echter hun voordeel mee doen. De redactie houdt zich aanbevolen voor op- en aanmerkingen die de bruikbaarheid van Het Geriatrie Formularium ten goede kunnen komen. De samenstelling van de redactie is gewijzigd. Prof.dr. P. Froeling en prof.dr. T. Voorn zijn in verband met hun emeritaat teruggetre- den. In hun plaats zijn respectievelijk prof.dr. J.M.G.A. Schols, ver- pleeghuisarts, en drs. J.R. van der Laan, huisarts, aangetreden. In deze tweede editie zijn alle hoofdstukken aan de actualiteit aange- past. De hoofdstukken palliatieve zorg en ethiek (bij het hoofdstuk De oudere patiënt en het recht) zijn toegevoegd. De redactie