Chico Buarque de Holanda Herinneringen aan Rio ROMAN Vertaald uit het Portugees door Ruud Ploegmakers +++ 1 Als ik hieruit kom, gaan we trouwen op het landgoed uit mijn gelukkige jeugd aan de voet van de bergen. Jij draagt dan de jurk en de sluier van mijn moeder en ik zeg dit niet uit sentimentaliteit of vanwege de morfine. Jij krijgt de beschikking over alle kant, kristal, zilverwerk, juwelen en de naam van mijn familie. Je krijgt het bevel over de bedienden en mag op het paard van mijn vroegere vrouw rijden. En mocht er op het landgoed nog geen elektriciteit zijn, dan zal ik zorgen voor een generator, zodat je televisie kunt kijken. Je krijgt ook airconditioning in alle vertrekken van ons stamgoed, want vandaag de dag is het snikheet in het dal. Of dat altijd zo is geweest en of mijn voorouders onder al die kleren niet hebben gezweet, dat weet ik niet. Mijn vrouw wel, ze zweette behoorlijk, maar ze was dan ook al van een nieuwe generatie en had niet zo’n zelfbeheersing als mijn moeder. Mijn vrouw hield van de zon, ze kwam altijd verbrand terug van een middag op het strand van Copacabana. Maar ons buitenhuis in Copacabana was toen al in verval en ik zou hoe dan ook niet met jou in het huis van een eerder huwelijk gaan wonen, we gaan wonen op het landgoed aan de voet van de bergen. We trouwen in de kapel die is ingewijd door de kardinaal-aartsbisschop van Rio de Janeiro in 1800 en zo veel. Op het landgoed zorg je voor mij en voor niemand anders, zodat ik helemaal beter word. En we zullen bomen planten en boeken schrijven en met Gods wil ook kinderen maken op het land van mijn grootvader. Maar als je het niet leuk vindt aan de voet van de bergen vanwege de hagedissen en de insecten, omdat het afgelegen is, of om een andere reden, dan kunnen we ook in Botafogo gaan wonen, in de villa die mijn vader gebouwd heeft. Die heeft enorme kamers, marmeren badkamers met bidets, verschillende salons met Venetiaanse spiegels, standbeelden, monumentale pilaren en een dakbedekking van uit Frankrijk standbeelden, monumentale pilaren en een dakbedekking van uit Frankrijk geïmporteerde leisteen. Er staan palm-, avocado-en amandelbomen in de tuin, waar een parkeerplaats van is gemaakt toen de Deense ambassade naar Brasília is verhuisd. De Denen hebben de villa voor een appel en een ei van mij gekocht vanwege de oplichterij van mijn schoonzoon. Maar als ik morgen het landgoed verkoop met al zijn 2000 morgen akker-en weideland, waar een beek met drinkbaar water doorheen loopt, dan kan ik misschien de villa in Botafogo terugkopen, de mahonie meubels laten restaureren en de Pleyelvleugel van mijn moeder laten stemmen. Ik zal dan nog voor jaren klussen moeten opknappen en als jij in je beroep wilt doorgaan kun je te voet naar je werk, want in de wijk barst het van de ziekenhuizen en dokterspraktijken. Trouwens, op ons eigen terrein is een medisch centrum van achttien verdiepingen gebouwd en nu schiet me te binnen dat de villa niet meer bestaat. En ook het landgoed aan de voet van de bergen is, als ik me niet vergis, in 1947 onteigend voor de aanleg van een autoweg. Ik zit hardop te denken, zodat jij me kunt horen, en ik spreek langzaam als iemand die schrijft, zodat jij dit zonder snelschrift kunt opschrijven. Ben je er nog? De soap, het nieuws of de film is afgelopen en ik weet niet waarom ze de televisie aan laten, met alleen maar sneeuw. Dat zal wel vanwege het geruis van de sneeuw zijn, want dat overstemt mij en dan hinder ik de andere patiënten niet met mijn geklets. Maar hier zijn alleen maar volwassen mannen en die zijn bijna allemaal doof. Als hier op de afdeling dames op leeftijd waren, dan zou ik discreter zijn. Dan zou ik bijvoorbeeld nooit spreken over de hoertjes die zenuwachtig op hun hurken rondhupten, wanneer mijn vader muntstukken van vijf franc in zijn suite van het Ritz rondsmeet. Daar zat hij, zelfvoldaan, en de naakte lichtekooitjes druk in de weer om in de kikkerhouding met een pincet de muntjes op te pikken zonder de vingers te gebruiken. De winnares stuurde hij met mij mee naar mijn kamer beneden, en terug in Brazilië, zei hij tegen mijn moeder dat ik de taal al goed sprak. Bij ons thuis werd net als bij andere goede families in het bijzijn van het personeel in het Frans over de familieaangelegenheden gesproken, en voor mama was de vraag naar het zoutvaatje al een familieaangelegenheid. Bovendien sprak ze ook nog eens in zoutvaatje al een familieaangelegenheid. Bovendien sprak ze ook nog eens in metaforen, want in die tijd had elk verpleegstertje wel een rudimentaire kennis van het Frans. Maar vandaag is het meisje niet in voor een gesprek, ze is mokkend teruggekomen en gaat me de injectie geven. Het slaapmiddel werkt niet meteen en ik weet allang dat de weg naar de slaap lijkt op een gang vol gedachten. Ik hoor geluiden van mensen, van ingewanden, iemand met een infuus maakt schrapende geluiden, misschien wil hij iets tegen me zeggen. De dienstdoende dokter zal gehaast naar binnen komen, mijn pols opnemen, misschien zegt hij me iets. Er zal een pater op ziekenbezoek komen en zachtjes woorden in het Latijn prevelen, maar vast niet met mij. Een sirene op straat, een telefoon, voetstappen – er is altijd wel iets wat verwachtingen wekt en me uit de slaap houdt. Tot ik op de deur van een holle gedachte stuit, die me naar de diepte zal voeren, waar ik meestal in zwart-wit droom. 2 Ik weet niet waarom mijn pijn bij jou geen verlichting vindt. Elke dag trekt mevrouw het luik bruusk omhoog en smijt me de zon in het gezicht. Ik weet niet wat voor lol jij in mijn grimassen vindt, maar elke ademtocht verschaft mij een stekende pijn. Soms haal ik diep adem en vul ik mijn longen met onverdraaglijke lucht om enkele seconden vertroosting te hebben als ik uitadem. Maar ver voor de ziekte en de ouderdom heb ik mijn hele leven wellicht al geleden aan een hinderlijke pijn, die me onophoudelijk kleine prikjes uitdeelde en dan ineens een gruwelijke klap verkocht. Toen ik mijn vrouw verloor, was dat gruwelijk. En alles wat ik nu in mijn geheugen opsla, gaat pijn doen, het geheugen is één grote wond. Maar zelfs in deze toestand geef je mij de medicijnen niet, je bent half onmenselijk. Je bent niet eens van de verpleging, ik heb dat gezicht van jou nog nooit hier gezien. Natuurlijk, je bent mijn dochter, die in mijn licht stond, geef me een kus. Ik zou je heus gaan bellen om me gezelschap te houden, kranten voor te lezen, of Russische romans. Maar dan staat hier die televisie de hele dag aan, de mensen hier zijn niet erg sociaal in de omgang. Ik klaag niet, hoor, dat zou ondankbaar zijn tegenover jou en je zoon. Maar als die knul dan zo rijk is, waarom brengt hij me dan niet naar een ouderwets ziekenhuis met nonnen? Ikzelf zou een reis en een behandeling in het buitenland nog wel aankunnen, als jouw man me niet geruïneerd had. Ik zou me in het buitenland kunnen vestigen, de rest van mijn dagen in Parijs kunnen doorbrengen. Als ik het op mijn heupen kreeg, zou ik kunnen sterven in hetzelfde bed in het Ritz, waar ik als kind in geslapen heb. Want in de zomervakantie nam mijn vader me altijd met de stoomboot mee naar Europa. Later, telkens als ik zo’n schip in de verte zag varen op de route naar Argentinië, riep ik jouw moeder en wees: ‘Daar gaat de Arlanza!’, ‘de Cap Polonio!’, ‘de Lutetia!’ en ik had de mond vol hoe zo’n schip Arlanza!’, ‘de Cap Polonio!’, ‘de Lutetia!’ en ik had de mond vol hoe zo’n schip er van binnen uitzag. Jouw moeder had nog nooit een zeeschip van dichtbij gezien, na haar huwelijksdag kwam ze nauwelijks nog uit Copacabana weg. En toen ik haar aankondigde dat we niet zo veel later op de kade in de haven de Franse ingenieur gingen afhalen, moest ik bidden en smeken. Want jij was net geboren en ze kon dat kind toch niet zomaar in de steek laten en zo. Maar ze nam meteen de tram naar de stad en liet haar haren à la garçonne knippen. Toen de dag was aangebroken, trok ze iets aan waarvan ze dacht dat het bon ton was, een satijnen jurk in oranje en een vilten tulband, die nog veel oranjer was. Ik had haar al gesuggereerd die luxe voor de volgende maand te bewaren, voor het afscheid van de Fransman, wanneer we aan boord zouden kunnen gaan voor een speciale ontvangst. Maar ze was zo gretig dat ze al vóór mij klaar was en ze wachtte me staande in de deur op. Ze leek wel vastgepind op de tenen van haar voeten met hele hoge hakken en ze had een rode kleur van opwinding of te veel rouge. Toen ik jouw moeder in die staat zag, zei ik: ‘Jij gaat niet.’ ‘Waarom,’ vroeg ze met een dun stemmetje en ik ging daar niet op in, pakte mijn hoed en vertrok. Ik ben niet eens gestopt om erover na te denken waar mijn plotselinge woede vandaan kwam. Ik voelde alleen maar dat de blinde woede, die ik kreeg van haar blijdschap, oranje was. Nu hou ik op met praten, want de pijn maakt het alleen maar erger. 3 Wie mij is komen bezoeken, niemand zal het geloven, maar het was mijn dochter. Ze is vreselijk krom geworden en uit het lood geslagen vanwege haar zoon. Of kleinzoon, ik weet even niet zo goed of die jongen mijn kleinzoon, achterkleinzoon of weet-ik-wat is. Naarmate de toekomstige tijd alsmaar minder wordt, moeten de jongeren zich in een hoekje in mijn hoofd maar opstapelen. Voor het verleden heb ik wel een steeds ruimere zaal beschikbaar, daar passen gemakkelijk mijn ouders, grootouders, verre neven en medestudenten van de universiteit in die ik al vergeten was, met elk hun eigen zalen vol naaste en verre verwanten en ongenode gasten met hun maîtresses, plus de herinneringen aan al die mensen, die tot aan de tijd van Napoleon teruggaan. Denk je eens in, op dit moment kijk ik naar jou, en jij bent elke nacht aardig tegen mij en tot mijn schaamte moet ik opnieuw naar je naam vragen. Daar staat tegenover dat ik me elk haartje uit de baard van mijn opa herinner en ik ken hem alleen maar van een olieverfportret en van een klein boekje dat daar ergens op de commode moet liggen of op het nachtkastje van mijn moeder, vraag het even aan de werkster. Het is een klein boekje met een serie bijna identieke foto’s, die als je ze snel doorbladert de illusie van bewegende beelden geven, net als in de film. Ze laten mijn opa zien terwijl hij in Londen loopt. Als kind vond ik het leuk de foto’s van achteren naar voren door te bladeren, zodat de oude achteruitliep. Van dit soort ouderwetse mensen ga ik dromen, wanneer jij me in bed legt om te slapen. Als het aan mij lag, zou ik in alle mogelijke kleuren van jou dromen, maar mijn dromen zijn net als de stomme film, waarvan de acteurs allang dood zijn. Laatst ben ik mijn ouders gaan halen in het speelgoedpark, want in mijn droom waren ze mijn kinderen. Ik ben ze gaan halen met de goede boodschap dat mijn net geboren opa besneden ging worden, want hij was niet meer of minder dan joods geboren opa besneden ging worden, want hij was niet meer of minder dan joods geworden. Vanuit Botafogo ging de droom zonder overgang naar het landgoed aan de voet van het gebergte, waar we mijn opa aantroffen met baard en bakkebaarden terwijl hij in rokkostuum voor het Engelse parlement op en neer liep. Hij liep snel en stijf, alsof hij robotbenen had, tien meter naar voren en tien meter naar achteren, precies als in het boekje. Mijn opa was een belangrijke figuur in het keizerrijk, grootmeester in de vrijmetselarij en radicaal voorstander van de afschaffing van de slavernij. Hij wilde alle zwarten terugsturen naar Afrika, maar dat is niet gelukt. Zijn eigen slaven verkozen het na hun vrijlating op zijn grond te blijven. Hij bezat cacaoplantages in Bahia en koffieplantages in São Paulo, vergaarde een fortuin en stierf in ballingschap en ligt begraven op het familiekerkhof op het landgoed aan de voet van het gebergte. De kapel daar is nog ingezegend door de kardinaal-aartsbisschop van Rio de Janeiro. Zijn naaste ex-slaaf, Balbino, trouw als een hond, is voor altijd op zijn graftombe gaan zitten. Bel maar een taxi, dan laat ik je het landgoed, de kapel en het mausoleum zien. 4 Voordat je ook maar iemand laat lezen wat ik je dicteer, moet je de tekst alsjeblieft voorleggen aan iemand die goed is in grammatica, zodat ik niet de schuld krijg van jouw schrijffouten. En vergeet niet dat de naam van mijn familie Assumpção is en niet Assunção, zoals ze altijd schrijven en het zelfs in het groene boekje wel zal staan. Assunção is de populairdere vorm, door de slaaf Balbino bijvoorbeeld als achternaam gekozen, alsof hij als het ware toestemming vroeg om op blote voeten bij de familie binnen te komen. Je moet weten dat zijn zoon, ook Balbino, stalknecht van mijn vader was. En diens zoon, Balbino Assunção Neto, een zwarte met wat ronde vormen, is een vriendje van mij uit mijn kindertijd geweest. Hij heeft me vliegeren geleerd en vallen zetten om vogeltjes te vangen. Ik was gefascineerd door zijn kunstjes met een sinaasappel op de voeten, toen er nog helemaal geen sprake was van voetbal. Maar toen ik op het gymnasium zat, ging ik veel minder naar het landgoed. Hij is opgegroeid zonder studie en we zijn elkaars genegenheid kwijtgeraakt. Ik zag hem alleen nog maar tijdens de julivakanties en dan vroeg ik zomaar, om hem een plezier te doen want hij was dienstbaar van karakter, of hij iets voor me wilde doen. Soms spoorde ik hem ook wel eens aan om niet bij me weg te gaan, maar voor mij klaar te staan, want de rust op het landgoed werd me af en toe te veel. In die tijd waren wij snel maar ging de tijd langzaam. Vandaar de eeuwige ongedurigheid en ik vind het enig als ik jouw meisjesogen zie glijden over deze ziekenkamer: mij, de klok, de televisie, de mobiele telefoon, mij, het bed van de verlamde, het infuus, de naald, de oude met zijn alzheimer, de mobiele telefoon, de televisie, mij, opnieuw de klok en dat allemaal in minder dan één minuut. Ik vind het ook heerlijk wanneer jouw ogen blijven hangen boven de mijne om even te denken aan de held van de tv-serie, de boodschappen op je telefoontje, je te late aan de held van de tv-serie, de boodschappen op je telefoontje, je te late menstruatie. Jij kijkt naar mij net zoals ik op het landgoed keek naar een kikker, uren aaneen zonder te bewegen, de ogen gefixeerd op de oude kikker om mijn gedachten te kunnen verzetten. Om je een idee te geven, ik heb het me een tijd lang in het hoofd gezet dat ik Balbino van achteren moest nemen. Ik was zestien, misschien achttien, en had al ervaring met vrouwen, inclusief de Françaises. Ik had het dus niet nodig, maar vanuit het niets besloot ik dat ik Balbino zou nemen. Ik vroeg hem dus een mango uit de boom te halen, maar het moest die ene zijn, die daar hoog hing en nog niet rijp was. Balbino gehoorzaamde meteen en zijn weidse sprongen van tak tot tak begonnen me te prikkelen. Zo kwam het dat toen hij bij die ene mango kwam, ik hem een tegenbevel toeriep: ‘Nee, niet die daar, maar die andere bij de punt!’ Ik kreeg de smaak te pakken en er ging geen dag voorbij dat ik Balbino niet heel wat keren de mangoboom in stuurde. En volgens mij bewoog hij zich daar in de hoogte ook niet zonder bijgedachten voort, want naderhand bukte hij heel verwijfd met de knieën bij elkaar om de mango’s op te rapen die ik op de grond liet vallen. Mij was duidelijk dat Balbino zijn achterste voor mij klaarhield. Het ontbrak me alleen aan de moed voor de beslissende stap en ik heb zelfs enkele gesprekken in de traditie van meester en knecht geoefend, over het recht van het eerste gebruik, overwegingen die hem zo boven de pet gingen dat hij wel zonder dralen zou toegeven. Maar net in die tijd leerde ik bij gelukkig toeval Matilde kennen en ik heb die dwaasheid uit mijn hoofd gezet. Maar ik weet zeker dat de omgang met Balbino van mij een volwassen man zonder vooroordeel over huidskleur heeft gemaakt. Hierin was ik heel anders dan mijn vader, die alleen maar van vrouwen met blond of rood haar hield, het liefst met sproeten. En ook anders dan mijn moeder, want toen zij zag hoe ik Matilde probeerde te paaien, vroeg ze me bij het weggaan of dat meisje geen last van lichaamsgeurtjes had. Alleen maar omdat Matilde een bijna bruine huid had, ze was de donkerste van het koor van de Mariacongregatie, dat op de mis voor mijn vader zong. Ik had haar al eens vanuit een ooghoek gezien bij het uitgaan van de mis van elf uur in de Candeláriakerk. Ik heb haar in het echt nooit goed kunnen bekijken, want het meisje stond geen moment stil, ze kletste maar