HER DEM YENİDEN DOĞMAK: ONLINE SOSYAL AĞLAR VE KİMLİK To Born Fresh Every Moment: Online Social Networks and Identity Doç. Dr. Ramazan ACUN* ÖZ Kimlik arayışı ve buna paralel olarak kimlik araştırmaları, geçtiğimiz yüzyılın en önemli konularından biri olmuştur. Hatta küreselleşen bir dünyada kimlik arayışının, tarihe yön vermekte tekno-ekonomik değişim kadar önemli olduğu ileri sürülmüştür. Buna karşılık, ülkemizde konunun daha çok sığ bir ideolojik/politik düzlemde ele alındığını söylemek mümkündür. Konunun nesnel olarak ele alınmasına imkân veren ve son 30 yılda önem kazanan ağ (network) yaklaşımı bütünüyle göz ardı edilmiştir. Aynı şekilde, İnternet kullanıcıları için son 5-6 yıldır iletişim ve bilgi paylaşımı açısından son derece önem kazanmış bulunan online sosyal ağlar da kimlik araştırmacılarının dikkatini henüz çekmemiştir. Hâlbuki bu ağlar, tıpkı gerçek dünyadaki sosyal ağlar gibi sosyal katılım yoluyla kimlik inşa etmektedir. Bu yüzden de, folklor, kültürel antropoloji, sosyal psikoloji, sosyoloji, iletişim, dil ve tarih gibi pek çok alanın araştırmacılarının en yüksek seviyede ilgisini hak etmektedir. Bu makale, işte bu yönde bir başlangıç olarak değerlendirilmelidir. Makalede, bireysel kimlik, grup kimliği ve online sosyal ağlar konusunda temel bilgiler verildikten sonra, araştırma için öne çıkan konu- lar ve bu konuların incelenmesi için kullanılabilecek yöntemler ele alınmaktadır. Anah tar Kelimeler Bireysel Kimlik, Grup Kimliği, Sosyal Ağlar, Online Sosyal Ağlar ABST RACT The search for and the research on identity was one of the important topics of the past century. It has been suggested that the search for identity is as powerful as techno-economic change in charting the new his- tory in globalised world. Despite this, the subject of identity in Turkey is usually viewed form an ideological/ political perspective and in a rather superficial fashion. The network approach which provides concepts and tools to study the subject in an objective and comprehensive manner seems to have been totally ignored. Si- milarly, online social networks, which have gained importance during the last several years, with hundreds of millions of users around the world have not yet gotten the attention they deserve from the researchers of identity. But these networks, just as in real world social networks help construct identities through social par- ticipation. They thus deserve high attention of folklore scholars, cultural anthropologists, sociologists, social psychologists, linguists and even the historians. This work aims to serve this purpose. It gives first the basic concepts regarding individual identity, group identity, social networks and online social networks. It then lists the questions that are relevant for identity research and that can be studied using data from online social networks together with methods and techniques to study them. Key Words Identity, Group Identity, Social Networks, Online Social Networks. Giriş çimde şekillendirdi ve şekillendirmeye Modern toplumda birey olma ve de devam ediyor. Buna çeşitli seviyede kimlik konusu geçtiğimiz yüzyılda hem kimlikler de dâhildir. Bu sürecin nasıl politik hem de akademik çevrelerce en işlediğini anlamak önemli bir keşif alanı çok tartışılan konulardan biri olmuş- olarak önümüzde durmaktadır. Bu ba- tur. Öyle ki, kimlik arayışının tarihe kımdan son yıllardaki belki de en kap- yön vermekte tekno-ekonomik değişim samlı çalışma Castells’in The Rise of the kadar önemli olduğu ileri sürülmüştür Network Society (Ağ Toplumunun Yük- (Castells 2004). selişi) adlı eseridir. Bu çalışmada Cas- Diğer yandan, İnternet hayatın he- tells şöyle diyor: men her yönünü geri dönülmez bir bi- “Ağlar bizim toplumlarımızın yeni * Hacettepe Üniv., Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi; [email protected] 66 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 sosyal morfolojisini oluşturur ve ağ man- yapılagelmiştir. Türkiye gibi modern- tığının yayılması, üretim, tecrübe, güç leşmesini henüz tamamlayamamış, hızlı ve kültür süreçlerinde yer alan işlem toplumsal değişim ve dönüşümün yaşan- ve çıktıları kökten değiştirmektedir. dığı toplumlarda bu tartışmalar daha Sosyal organizasyonlardaki ağ oluşumu da yaygındır. Ancak, Türkiye’deki tar- diğer zaman ve mekânlarda da olmuş tışmaların daha çok derinliği olmayan olmasına rağmen, yeni bilgi teknolojisi siyasi/ideolojik bir düzlemde yapıldığını paradigması, onun bütün sosyal yapıya söylemek mümkündür. Bunun başlıca yayılması için gerekli maddi temeli oluş- sebebi olarak, geleneksel yollarla sosyal turmaktadır” (2000:500). ağlar üzerinde araştırma yapmanın zor- İnternet’in sosyal ağ oluşumuna luğu gösterilebilir. Online sosyal ağlar yaptığı etkiyi, en belirgin olarak, onli- bu açıdan büyük bir fırsat yaratmıştır. ne sosyal ağlarda görmek mümkündür. Buralardan hareketle, modern metotlar Gerçekten de, online sosyal ağlar kişiler kullanılarak göreli olarak kolayca yapı- arası etkileşimin dramatik olarak artış lacak kimlik araştırmalarının, yeni bir gösterdiği “mekan”lardan biridir. İn- “kendini bilme” ye yol açma potansiyeli sanların bir araya gelip fikirlerini pay- bulunmaktadır. laşabilecekleri, etkileşimde bulunabi- Bu makalenin temel amacı, bu po- lecekleri her yer kişiler için anlamlıdır. tansiyelin açığa çıkarılması için gerekli Bu yüzden de mekân, ister gerçek olsun kavram, kaynak ve yöntemlere bir gi- isterse “sanal”, yeni kurumlar ve kişisel riş yapmaktır. Bunun için ilk bölümde kimliklerin oluşumunda son derece güç- kimlik ve kimlik oluşumu ile ilgili temel lü bir etkiye sahiptir. İnternet üzerin- kavramlar literatüre dayalı olarak veril- den kurulan sosyal ağlar da, insanların mektedir. İkinci, bölümde sosyal ağlarla birbirlerine arkadaşlık teklifi yaptığı, ilgili temel kavramlar açıklanmaktadır. arkadaşların birbirlerinin “duvarına” Üçüncü bölümde, online sosyal ağlar ve yazdığı, posta kutularına mesaj bırak- kimlik konusu ele alınmaktadır. Bura- tığı ve etkinliklere katılım için davetiye da, kimlik oluşumu açısından araştırıl- gönderdiği mekânlardır. ması gereken önemli soru ve problemle- İnternet üzerinde şimdiye kadar re yer verilmektedir. Dördüncü bölümde yapılan çalışmalarda, onun daha çok bir bir önceki bölümde yer verilen soru ve iletişim aracı olarak hız ve kapasitesi- problemlerin araştırılmasında kullanıla- ni anlamak öne çıkmıştır. Kişiler arası bilecek metot ve teknikler üzerinde du- ilişki kurmak, diğer bir ifadeyle de ağ rulmaktadır. Sonuç bölümde ise sosyal oluşturmak için nasıl kullanıldığını an- ağ araştırmalarının geleceği konusunda lamaya aynı ölçüde çaba sarf edildiği bazı öngörülere yer verilmektedir. söylenemez. Ağ oluşumu üzerinde yapı- lan göreli olarak az sayıdaki çalışma da Ben Kimim? Kimlik Oluşumu İle daha çok kent sosyolojisi kapsamında İlgili Temel Kavramlar yapılmıştır. Hâlbuki son yıllarda geniş Kimlik, kısaca, “ben kimim, biz ki- bant teknolojisi ve mobil teknolojilerin miz” sorusuna verilen cevaptır (Güvenç hızla yayılması ve bunlar üzerine geliş- 1996). Bu cevap, belli bir tarihi ve sosyal tirilen güçlü uygulama yazılımları ile süreç içinde dünyayı anlamlandırma ça- birlikte, geleneksel kültürün temsilcisi bamızın ürünüdür (Yediyıldız 2005). An- sayılan kırsal kesim de büyük bir hızla lamlandırma için beynimiz tarafından İnternet’te yerini almaya başlamıştır. kullanılan veriler çevre ile etkileşimimiz Kimlik tartışmaları her toplumda yoluyla toplanır. Oluşan bu anlam, her http://www.millifolklor.com 67 Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 ne ise, davranışlarımıza rehberlik eder. likte de devam eder; içselleştirilmiş rol Ancak, bu rehberlik doğrudan değil, ya- beklentileri davranışa dönüştürüldükçe, ratıcılık, hayal gücü ve sonuçta da sosyal rol bağlantılı kimlikler de yaşanan tec- değişime yol açan sürekli bir öğrenme ve rübeler ışığında gözden geçirilip değişti- yeniden yorumlama ile beraber gerçekle- rilirler (Waterman, 1999). şir (Blumer 1969). Çok rol sahibi olmak sağlıklı bir Kimlik teorisyenlerine göre, kimlik ruh haline götürür, çünkü kişisel enerji tekil değil, çoğuldur (Stryker & Burke boldur ve genişleyebilir. Bununla birlik- 2000; Marks 1977). Çünkü sadece kıs- te, çoklu kimlik ve öz güven arasındaki mi sürekliliğe sahiptir ve çok yönlüdür. ilişki basit değildir ve cinsiyet ve rol ka- Kimlik inşası açısından önemli olan litesine de bağlıdır. Birey sahip olduğu davranışlar bireyin sosyal yapı içinde kimlikleri değişik şekillerde organize yer aldığı konum ve rollerle alakalıdır. edebilir. Hiyerarşik veya belli bir denge- Sosyal yapı içindeki konum ve buna bağ- de tutulan çoklu kimlikler buna örnek- lı olarak bireyden beklenen davranışlar, tir. Rol dengesi yaklaşımına göre, roller sadece “ben kimim?” algısı ile değil, aynı eşit derece bağlılık içerecek şekilde den- zamanda “kim olmalıyım” beklentisi, geli olarak düzenlenebilir. Sahip olduk- başka bir ifade ile bireyin diğer insan- ları farklı rollerin birbirleri ile çatışma ların kendisini hangi sosyal konuma ya- içine girmesini önleyecek şekilde denge kıştırdığını düşündüğü ile de alakalıdır. kuran bireyler rol çatışmasın önleyerek Birey, kendisini konumsal düzenleme daha sağlıklı bir ruh halini ve mutluluğu içinde bir yere oturtuyor ve diğer insan- larla bu konuma uygun rol ilişkilerine yakalamaktadırlar (Graham 2000). Eşit giriyorsa, bir takım kimlikleri benimsi- derecede bağlı olunan ve dengeleneme- yor demektir (Thoits 1992). yip birbiriyle çatışan rol sahibi olmak ise Bireyler, çocuklukta aile içindeki rol gerilime yol açabilmektedir (Desrochers, ve rol hiyerarşilerini öğrenmek suretiy- Andreassi & Thompson 2004; Stryker & le yetişkin rolleri hakkında beklentiler Burke 2000). oluştururlar. Bu rol beklentilerinin bire- Hiyerarşik organizasyonda, bazı yin kendi kimlik duygusunun bir parçası kimlikler diğerlerinden daha belirgin- olması ihtimali, gencin kendi beklentile- dir. Buna çıkkın kimlik adı verilir. Belli ri ile aile ve/veya toplumun beklentileri bir kimliğin çıkkınlığını belirleyen şey arasında bir uyum olması durumunda ise bireyin ona bağlılığı, yani çeşitli du- daha yüksektir (Erikson 1968). Tam rumlarda harekete geçirilme ihtimalidir tersine, bireyin kendi rol beklentileri (Thoits 1992). Kimliğe bağlılığın göster- ile toplumun rol beklentileri arasında gesi ise o kimliğe bağlı olarak kurulan bir uyuşmazlık durumu ortaya çıkarsa, sosyal ilişki sayısı ve o ilişkilere atfedilen birey içsel bir gerilim yaşamaya başlar önemdir. Birincisine, yani belirli kimliğe (Erikson 1968). Eğer yaşanan gerilimler dayalı ilişki sayısına etkileşimsel sada- yeteri kadar yoğunsa, birey kendi kimli- kat (sadakatin kapsamı); ikincisine, yani ğine olan sadakatini gözden geçirebilir. o kimliğe dayalı ilişiklerin önemine duy- Bu yeniden değerlendirme ve dengesiz- gusal sadakat (sadakatin yoğunluğu) adı lik durumu sonucu kişi önce bir çeşit verilmektedir (Stryker & Burke 2000). askıda kimlik dönemine, sonra bir geçiş Birey, hayatına anlam ve amaç kazan- dönemine, arkasından da kimliğe bağlı- dıran ilişkilere daha çok önem atfeder. lık ve istikrar dönemine girer. Bu kimlik Bu açıdan bu türden rol ilişkilerinin oluşum ve bütünleşme süreci erişkin- 68 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 devamının sağlanması bireyin ruhsal verir. Ancak uzun vadede, o role yükledi- sağlığının iyi olması açısından önemlidir ği anlam yani kimlik standardı da deği- (Thoits 1992). şir (Burke 2006). Kimliklerimiz, çevremizi anlam- Kimliklerde değişme yaratan ikin- landırma çabamız sonucu oluştuğu gibi, ci mekanizma, ortak anlamı paylaşan anlamadaki eksiklerimiz soncunda da çoklu kimliklerden kaynaklanır. Ortak oluşur. Anlayamadığımız durumlarda bir anlamı paylaşan kimlikler, bu pay- başkalarının söylediklerine inanma duy- laşmayı sürdürebilmek için bir birleri- gusu devreye girer. Öyle görünüyor ki, nin standardını etkiler. Değişen kimlik hayatı anlamlandırma ve amaç arayışı standardı, kişinin kim olduğunu yeniden yoluyla hayatta kalma güdüsü benliğin tanımlar (Burke 2006). çekirdeğinde vardır. Gerçekten de, ha- Bu noktada, bir mekânda bir araya yatı anlamlandırma ve sosyal gerçeklik gelerek grupları, cemaatleri ve nihaye- arayışı mevcut değilse, başka bir ifadey- tinde toplumu oluşturan bireyler ara- le, rol pozisyonu ya da kimlik oluşumu sındaki ilişkilere odaklanmak yerinde için bir zemin yoksa kişi intihara bile te- olacaktır. Bireyin etkileştiği grup ve ce- şebbüs edebilmektedir (Ryemers 2002). maatlerin varlığı veya yokluğu benliğin Bir kimliğe bağlılık, kimliğin daya- oluşumu açısından hayati öneme sahip- lı olduğu sosyal konumun değeri ya da tir. önemi ile bağlantılı olarak değişir (Tho- its 1992). Bir sosyal konumun önemini Biz kimiz? Grup Kimliği ya da de temelde o konumun sahibi olduğu fi- Sosyal Ağlar nansal, bilgi ve beceri gibi ekonomik üre- Bireysel kimlik, kişinin hayat akı- tim için gerekli kaynaklar belirler. Sahip şının belli bir safhasında sahip olduğu olunan kaynak farklılıklarından dolayı organize sosyal ilişkiler bütünüdür şek- kimliği tehdit altında bırakan tecrübeler linde kısaca özetlenebilir. Kavramayı düşük sosyal statüye sahip bireylerde kolaylaştırmak açısından bu ilişkiler daha fazla, tersi durum yani kimlik zen- bir ağ şeklinde düşünülebilir. Bunla- ginleştirici tecrübeler ise yüksek sosyal ra sosyal ağlar adı verilir. Kişinin belli statüye sahip bireylerde daha fazladır. bir zamandaki kimliğini işte bu sosyal Günümüzde en değerli kaynaklar, yeni ağlar içindeki konumu belirlemektedir. bilgi ve teknoloji üretimi için gerekli bil- Ağdaki konumlar, apriori varlığa sahip gi ve becerilerdir. Bunlar da eninde so- olmayıp, sosyalleşmenin gerekleri yeri- nunda bilgisayarlara dayanmaktadır. ne getirilirken, kişiler arası etkileşimle Kısaca özetlemek gerekirse, kim- inşa edilir. Bu inşa, bir iletişim aracının lik oluşumu ve değişmesi başkaları ile kullanımını gerektirir. İletişim teknolo- etkileşimle gerçekleşir. Role dayalı kim- jisinin değişmesiyle birlikte toplumsal lik bir anlamda bu etkileşimler sonucu konumların inşası da değişmektedir. öğrenilen ortak “anlam ve beklentiler” Sosyal ağlarda düğümler bireyler standardıdır. Başka bir ifadeyle, kimlik veya gruplardır. Ağdaki ilişkiler, küme- standardı, kişinin o role yüklediği ve top- lenme (clustering), sıklık (density), yo- lumun beklentilerine uygun olduğunu ğunluk (intensity) ve çoklanma (multip- düşündüğü anlamdır. Yaşanan tecrübe- lexity) gibi bilgisayar ağlarından ödünç ler ile kimlik standardı arasında bir çe- alınmış kavramlar kullanılarak nitelenip lişki ortaya çıktığı zaman, bu çelişkinin tanımlanabilir. Sıklık, düğümler arasın- ortadan kaldırılması gerekir. Bunun için daki bağlantı sayısıdır. Genellikle mev- kişi önce davranışını değiştirerek tepki cut bağlantı sayısının potansiyel bağlantı http://www.millifolklor.com 69 Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 sayısına oranı olarak ifade edilir. Küme- lenme, bütün ağın tanınabilir gruplara ayrılmasıdır. Bu iki kavram ağı bir bütün olarak tanımlar. Diğer iki kavram ise ağ içinde yer alan iki düğüm arasındaki iliş- kileri ele alır. Çoklanma, belli bir bağlan- tıdaki ilişki sayısıdır (mesela, iki kişinin birbirini tanımasının yolları). Yoğunluk, bir bağlantıdaki ilişkinin samimiyetidir ve bağlantının gücünü gösterir. Sosyal gruplar, ağ içindeki ilişkile- Şekil 1: Bir sosyal ağ örneği. Burada noktalar (dü- rin gruplanması ile elde edilir. Grupla- ğümler) bireyleri, düz çizgi ile gösterilen bağlantılar rın kendileri de gruplanarak daha geniş karşılıklı güçlü bağlantıları (ilişkileri), noktalı çizgi- ler zayıf bağlantıları A, B, C ise arkadaş grubu veya (soyut) gruplar elde edilebilir: Aşiret, cemaat gibi sosyal grupları temsil etmektedir. Ağda- cemaat ve millet gibi. Düğümler arasın- ki kişiler, şekilde olduğu gibi numaralar yoluyla da daki ilişkiler, değerler, ülküler, fikirler, tanımlanabilir: Burt (2001:207)’den uyarlanmıştır. arkadaşlık, akrabalık, iş ve ticaret gibi bir ya da birden çok konuda olabilir. Çok değişik disiplinlere mensup bi- İlişkiler pozitif (arkadaşlık gibi) ya da lim insanları tarafından yapılan araştır- negatif (düşmanlık gibi) olabilir. Sosyal malar sosyal ağların ilginç ortak özellik- ağlara düğümler arasındaki ilişkilerin lerinin olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu niteliğine göre değişik adlar verilmekte- özellikler aşağıda kısaca özetlenmiştir. dir. Mesela, ilişkilerin ortak iş yapmak- Üstel kanunu (power-law). Bu tan ibaret olduğu ağlara işbirliği ağları kanun, iki nicelik arasındaki özel bir adı verilmektedir. Bir filmin oyuncuları matematiksel ilişkiyi ifade eder. Örnek veya ortak bir makale yazan araştırma- olarak, niceliklerden biri olayın sıklı- cılar bu ağlara örnektir. Çok meşhur ğı diğeri de olayın büyüklüğü ise ilişki oyuncular veya yazarlar, farklı grupları üstel dağılımıdır. Buna göre, olayın bü- birbirlerine bağlayan düğüm görevi ya- yüklüğü artarken sıklığı giderek azalır. parlar. Sonuçta küçük ağlar daha büyük Bir ağda az sayıdaki düğüm çok sayıda bir ağa dönüşür. Sosyal ağlar, düğümle- bağlantıya sahipken, diğer düğümlerin rin noktalar ve ilişkilerin de düz çizgiler ilişki derecesi daha azdır. İlişki derece- olarak temsil edildiği bir diyagram üze- si yüksek düğümler gelecekte daha çok rinde gösterilebilir, bkz. Şekil 1. bağlantı çekecektir.1 Sosyal ağlardaki ilişkiler, sosyal Küçük dünya fenomeni. Kişile- problemlerin nasıl çözüldüğünden tutun, rin birbirlerinden en fazla altı bağlan- kurumların nasıl yönetildiğine ve birey- tı uzakta olduğunu ifade eder. İki kişi lerin ve grupların hedeflerine ulaşmada arasında bir ilişki (mesela, arkadaşlık) ne derece başarılı olduklarına kadar pek varsa, bunlar doğrudan bağlıdırlar. Bu çok konuda belirleyici role sahiptir. Bu durumda, bunlar arasındaki uzaklık bir yüzden, ağ içindeki ilişkiler sosyal ka- bağlantı kadardır. Daha uzak ilişkiler, pital olarak da adlandırılır (Burt 2001). ağ üzerindeki yol olarak modellenir; bir Sosyal ağlar genellikle çok dinamiktir. arkadaşın arkadaşı iki bağlantı uzak- Zaman içinde ağa yeni düğümler ve iliş- tadır. Bu ağlar üzerindeki çalışmalar kiler eklenir ve çıkar. Belli bir düğümle göstermiştir ki, çoğu kişi birbirlerinden olan ilişkilerin sayısı ilişkinin derecesi ancak birkaç bağlantı uzaktadır. olarak ifade edilir. Yapısal boşluk, iki grup arasın- 70 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 daki sosyal uçurumdur. Bu uçurumun bet (chat) ve oyun gibi servisler yakın- kapatılması bir yandan grup içi dâhili samıştır. Bunun sonucunda, bu servisle- kaynakların harekete geçirilmesini, rin bir kısmını veya hepsini bünyesinde diğer yandan da harici kaynaklara eri- barındıran yepyeni uygulamalar orta- şim imkânı sağlar (Burt 2001). Merkez- ya çıkmıştır. Bunların başında, sosyal kenar ilişkisini güçlendirir (kenardaki- ağlaşma (social networking) servisleri ler zamanla tecrübe kazandıkça merkeze (siteleri) gelmektedir. Bu uygulamala- doğru hareket eder). Aralarında yapısal rı kullanarak kişiler online sosyal ağ- boşluk bulunan iki grubu birbirine bağ- lar oluşturabilmekte ve/veya mevcut layan noktada bulunan bireylerin sosyal ağlara katılabilmektedir. Üye sayısı kapitali yüksektir. Mesela, Şekil 1’deki onlarca milyonu bulan sosyal ağlaşma ağda, “Mehmet” üç ayrı grubu birbirine servisleri bulunmaktadır.2 Amerika’dan bağladığı için sosyal kapitali en yüksek facebook ve twitter, Avrupa’dan net- kişidir. log ve Türkiye’den hocam en çok bili- Ağ içinde bağlantıların zayıf ya da nen servislerdir. Bu servisler üzerinden güçlü olmasının farklı anlamları vardır. kurulan ağlara online sosyal ağlar adı Grup içinde ve gruplar arası zayıf bağ- veriliyor. Araştırmalar, bu ağların, te- lantılar bilgi paylaşımında daha verimli- mel özellikler bakımından bir önceki dir. Çünkü bu bağlantılar yeni bilgi kay- bölümde anlatılan “gerçek dünya” sosyal naklarına erişim sağlarlar; gereksiz ve ağları ile benzerlikleri olduğunu göster- tekrarlayan bilgi azdır ve kaynak çeşit- mektedir. Ancak, bazı önemli farklar da liliğini artırırlar. Bu yüzden buna zayıf bulunmaktadır. Bir kere, bu ağlar çok bağlantıların gücü adı verilmiştir (Gra- daha belirgin sınırlara sahiptir. Bunun- novetter 1982; Levin and Cross 2004). la birlikte bu sınırlar kolay nüfuz edile- Güçlü bağlantıların bunduğu bir bilir niteliktedir. O yüzden, online sosyal ağda ise güven en yüksek düzeydedir. Bu ağlar daha dinamiktir. Küresel ölçekte tür ağlarda imece usulü problem çözme, online sosyal ağlar kurabilmek için tek bilgi yayılımı, gayri resmi yönetişim ve engel olarak kalmış görünen “dil” de en üst seviyede üye katkısı vardır (Levin yeni gelişen otomatik dil araçları saye- and Cross 2004). sinde ortadan kalkmak üzeredir. Sonuç olarak buralarda diğer ortamlara göre Online Sosyal Ağlar ve Kimlik daha fazla kişi ile daha kolay etkileşim Özellikle 2000’li yıllardan itibaren imkânı vardır. İnternet’e hızlı erişim imkânı sağlayan Kişilerin sosyal etkileşim geniş bant teknolojisinin yaygınlaşma- imkânlarının sınırlı olmasının ilişkilerin sı sonucunda, radyo, televizyon, cep yoğun olduğu kapalı cemaat yapıları- telefonu ve bilişim teknolojilerinde bir na yol açtığı öteden beri bilinmektedir. yakınsama gerçekleşmiştir. Cep telefon- Buna karşılık, ilişkilerdeki çoklanma larından e-posta okumak, web sayfaları- ve sıklık bilgi teknolojisi kullananlarda, na erişmek veya bilgisayar ve internet kullanmayanlara göre daha yüksektir üzerinden telefon görüşmesi yapmak, (Wellman & Wortley 1990). Yukarıda televizyon izlemek bu gelişmenin sonu- da belirtildiği gibi, sosyal ağlaşma site- cudur. leri ile birlikte kişilere küresel ölçekte Benzeri bir eğilim İnternet uygu- neredeyse sınırsız sosyal ilişki imkânı lamalarında da görülmektedir. Daha doğmuştur. Ancak, ilk tespitler uzak ar- önce ayrı uygulamalar olarak çalışan kadaşlarla iletişimin mesafe olarak ya- web, e-posta, haber grupları, blog, soh- kında bulunanlara göre daha düşük ol- http://www.millifolklor.com 71 Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 duğu yönündedir. Bu durum, İnternet’in daha önemlidir. İşte tam burası, kimlik- kapalı cemaat yapılarının dağılmasına le ilgili sorular sormanın yeridir. yol açacağı öngörüsünün en azından Yukarıda, kimlik inşasının başka- şimdilik gerçekleşmediğini göstermekte- ları ile etkileşim yoluyla gerçekleştiği ve dir. Tam tersine, bu gruplar online sos- kimliğin bir anlamda bu etkileşimler yal ağları mevcut yapılarını güçlendir- sonucu öğrenilen ortak “anlam ve bek- mek ve etkinliklerini daha da artırmak lentiler” standardı olduğu belirtilmişti. için kullanmaktadır (Wellman, Boase & Online sosyal ağların kimlik oluşumu ve Chen 2002). değişmesine yaptığı etkiyi anlayabilmek Ancak, rol beklentileri henüz tam için bu ağları makro ve mikro düzeyde olarak gerçekleşmemiş 14-28 yaş grubu incelemek gerekir. Mevcut ağların türle- gençlerin bu açıdan ayrı bir çalışma ko- ri (arkadaşlık, işbirliği vs), üye sayıları, nusu yapılması gerekli görünmektedir. yapısal boşluk makro düzeyde incelene- Çünkü bu yaş grubundaki kişiler, bütün bilecek konulardır. Grup sadakati, ilişki dünyada İnternet kullanıcılarının sayıca yoğunluğu (grup katkısı), ilişki sıklığı, daha büyük bölümünü oluşturdukları ilişki konusu, yeni rol sahipliği, merkez gibi, ev, iş, eş değiştirmek ve hatta başka kenar ilişkisi ve bireysel sosyal kapital bir ülkeye göç etmek gibi kimlikle ilgili ise mikro düzeyde inceleme için kullanı- yeni tecrübelere en fazla açık olanlardır labilecek ağ kavramlarıdır. Bu bağlam- (Lewin 2008). da ele alınması gereken temel sorular Sosyal ağlaşma sitelerinde, 14-28 şunlardır: yaş grubu gençlerin üye oldukları çok Kimlikle ilgili tecrübeler yaşanması büyük online sosyal ağlar kurulduğu gö- muhtemel online sosyal ağlar (gruplar) rülmektedir. Ortak ilgiye sahip olan bu hangileridir ve bunların gerçek hayatta- kişilerin genellikle arkadaşının arkadaşı ki sosyal ağlarla örtüşme durumu nedir? veya arkadaşının arkadaşının arkadaşı Bu soruların cevabı, konu ile ilgili öncü şeklinde dolaylı bağlantıları bulunmak- niteliğindeki çalışmaların ortaya koydu- tadır (küçük dünya fenomeni). Sosyal ğu, online sosyal ağların, gerçek dünya- ağlaşma uygulamaları, ortak arkadaş daki sosyal ağların bir yansımasından veya ilgiye sahip kişilerin birbirlerini ibaret olduğu yönündeki bulguların şim- bulmalarını, grup oluşturmalarını (ağ diki durumda ne derece geçerli olduğunu kurmalarımı) ve iletişime geçmelerini ortaya koyacaktır. çeşitli otomatik mekanizmalarla kolay- Bu ağlarda, grup sadakati ve ilişki laştırmakta ve hatta teşvik etmektedir. yoğunluğu (grup katkısı) ne düzeydedir? Kişiler, ağa katıldıktan sonra, yine öncü Kişilerin birbirlerini bu şekilde an- çalışmaların ortaya koyduğu şekilde, gö- cak dolaylı olarak tanıdığı sosyal ağlar receğini görüp, alacağını aldıktan sonra çok dinamiktirler ve ortak üyeler ara- hemen ayrılıyorlar mı, yoksa üyeliğe de- cılığıyla iç içe geçmişlerdir. Bu ağların vam edip ağa sadık mı kalıyorlar? Eğer üyeleri birbirlerini dolaylı olarak tanı- sadık kalıyorlarsa, en çok kimler yap- dıkları için aralarındaki bağlantılar za- tığı katkıyla kenardan merkeze doğru yıftır. Böyle ağlarda, bir kişi için ağdaki ilerliyor? Ağ analizlerinde konum, daha diğer bir kişi, grubun tamamından daha doğrusu konumsal yakınlık önemlidir. önemli olabilmektedir. Buna ağlaşmış Yukarıda belirtildiği da gibi, konumlar bireysellik adı verilmektedir. Yukarıda apriori varlığa sahip olmayıp, kişiler belirtildiği gibi, yeni bilgi kaynakları- arası etkileşimle inşa edilmektedir. İle- na erişim bakımından zayıf bağlantılar tişim teknolojisi değiştiği için toplumsal 72 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 konumların inşası da değişebilir. Bu ko- name) kullanmak ve gerçek kimliğinden nuda en iyi öncü çalışmalardan birini farklı bir kimliğe bürünerek etkileşimde Correll (1995) yapmıştır. “Bir Elektronik bulunmak, kimlikle ilgili stres kayna- Bar Entografisi” başlıklı çalışmasında ğından kaçış yolu mudur, yoksa bu olgu- Correll, katılım yoluyla gözlemlediği nun arkasında, hırsızlık, sahtecilik gibi elektronik kafenin lezbiyen kimliği inşa polisiye nedenler mi vardır? etmede oynadığı rolü incelemiştir. “Kafe” Geleneksel kültür temsilcileri de üyelerinin örtülü bir anlaşma ile yarattı- giderek artan bir oranda İnternet’te yer ğı “sanal” mekânın, kültürel bakımdan almaktadır. Yani bir anlamda İnternet aşağılanan bir konumu yapısal olarak ve “gerçek dünya” folklorunun yanya- nasıl güçlendirdiğini ortaya koymuştur. nalığı söz konusudur. Bu durum, her iki Hem gündelik hayatta eğlence vs kültür temsilcileri üzerinde nasıl bir etki için hem de iş hayatının çeşitli alanları yapmaktadır? Şehir olguları ile kırsal için geliştirilen güçlü web tabanlı uy- kesim olguları arasında bir örtüşme var gulama yazılımları ki sosyal ağlaşma mıdır? Mesela, yazılım geliştirmede son servisleri bunların başında gelmekte- 20 yıldır “özgür yazılım” adı verilen bir dir, yeni mantıki (sanal) roller ortaya model doğmuştur. Bu modelde bilgisa- çıkarmıştır. Acaba, geçek hayattaki role yar program kodu yazmak ağ ortamında dayalı kimlikler gibi, mantıki rollere da- ve bir tür imece usulüyle gerçekleşmek- yalı kimliklerden de söz edilebilir mi? tedir. Bu model sonradan diğer alanlara Bu sorunun cevabı evetse, bu mantıki da yaygınlaşmıştır. Ansiklopedik bilgi rollere dayalı çoklu kimlikler arasında geliştirme ve paylaşım sitesi Wikipedia nasıl bir ilişki vardır? Bu roller arasın- ve video paylaşım sitesi YouTube böyle da denge kolay kurulabiliyor mu, yoksa doğmuştur. Geleneksel kültür temsilci- çatışma kaçınılmaz mı olmaktadır? Ben- lerin İnternet’te daha çok yer olması bu zeri sorular mantıki rollere dayalı kim- türden online işbirliği ağlarının yaygın- liklerle, gerçek hayat rollerine dayalı laşmasına yol açmakta mıdır? kimlikler arasındaki ilişki için de soru- Daha önce, e-posta yoluyla ve ano- labilir. Mantıki roller kişilerin psikolojik nim iletişimin gerçekleştiği online fo- durumuna ve dolayısıyla iş verimliliğine rumlar aracılığıyla yayılan, dedikodular nasıl bir etki yapmaktadır? Mesela, bir asılsız bilgiler (hoax) ve şehir efsaneleri3, sosyal ağlaşma servisi sunan bir sitede şimdilerde sosyal ağlaşma servislerinde üye sayısı kısa sürede bir milyonu aşan bir gruptan diğerine hızla yayılmakta- bir ağ (grup) kurmak ki kişi bu durumda dır. E-posta ve anonim forumlar yoluyla o grubun yöneticisi veya sahibi (owner) yayılanlara karşılık (örnek bir çalışma rolündedir, kişinin duygu dünyasına na- için bkz. Köse ve Yılmaz 2010), sosyal sıl bir etki yapmaktadır? Böyle kişilerin ağlaşma servislerinde yayılan, dediko- iş verimliliği nasıldır? du, asılsız bilgi ve şehir efsanelerini ta- Kimlikle ilgili tecrübelerin kişilerin kip etmek ve daha da önemlisi yapılan psikolojik sağlığı üzerinde derin etkile- yorumlardan hareketle, bunların kişiler ri olduğu yukarıda belirtilmişti. Online üzerinde bıraktığı etkileri anlamak daha sosyal ağlarda kurulan ilişkiler ve bun- kolaydır. Yani, online sosyal ağlar bu ba- lardan kaynaklanan kimlikle ilgili tec- kımdan da büyük fırsat yaratmıştır. rübelerin kişilerin ruh sağlığı üzerinde yaptığı etki araştırılması gereken diğer Metot Konusu önemli bir konudur. Sosyal ağlaşma ser- Sosyal ağlar üzerindeki araştırma- vislerine üye olurken takma adlar (nick- lar 1934’e kadar gider. Ama bu alanda http://www.millifolklor.com 73 Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 asıl gelişme bilgisayar ağlarının yaygın- oluşan verileri (log) inceleme, alan araş- laştığı son 30 yılda olmuştur. Gerçekten tırması yöntemlerine göre metodolojik de 1978’de bu araştırmalara odaklık bakımdan daha az problemlidir. Geçmiş- yapan “Social Networks” adlı çok disip- te sosyometrik alan araştırma teknikleri linli bir dergi çıkarılmaya başlanmıştır. kullanılarak yapılan çalışmaların önemli Sosyal ağlar üzerindeki araştırmalar, bir açmazı, bu yolla sadece güçlü bağlan- istatistikî ve kültürel/etnografik çalış- tıların incelenmesinin mümkün olma- malar olarak iki gurupta toplanabilir. sıydı. Hâlbuki, bu tür araştırmalarda bir İstatistiki çalışmalar içinde anket o kadar önemli olan zayıf bağlantıların yoluyla veri toplamak ve veri analizi için durumudur (Levin & Cross 2004). Ayrıca regresyon modelleri gibi standart istatis- grup üyeleri arasındaki mesajların ka- tiki teknikleri kullananlar olduğu gibi, yıtları kullanılarak, ilişkilerin yoğunlu- ağ içindeki grupları keşfetme ve daha ğu ve derecesi alan araştırmalarına göre ileri giderek ağın gelecekte alacağı şekli daha net ortaya konabilir. öngörmeye çalışan kompleks bilgisayar Geçmiş araştırmalarda temel bir modellerine dayananlar da bulunmakta- problem olan, “bir ağın sınırları nedir?” dır. Bu çalışmalar özel olarak geliştiril- sorusu, online sosyal ağların ortaya çık- miş bilgisayar programları kullanırlar. masıyla büyük ölçüde ortadan kalkmış- Bu ikinci gruptaki çalışmalar pozitivist tır. Buralarda, grupların adları ve üyele- bir yaklaşımla, sosyal süreçlerin mate- ri çok açık şekilde bellidir. Ancak, ortak matik kurallarını keşfetmeyi amaçlarlar üyeler aracılığıyla gruplar iç içe geçmiş (Galaskiewicz & Wasserman 1993). An- durumdadır. Tipik bir sosyal ağlaşma cak, her iki durumda da temel kavram servisinde yer alan binlerce grup, bu ağdır. Daha doğrusu bireylerin ağ için- gruplar içinde de üye sayısı birkaç mil- deki ilişkileri, başka bir ifadeyle de bire- yonu bulanlar olabilir4. Ayrıca bu grup- yin diğer bireylerle etkileşimidir. lar çok dinamiktir. Kişiler bunlardan bir Sosyal ağların kültürel analizine ya da daha fazlasına değişik zamanlar- gelince… Bu çalışmalar, istatistikî ça- da üye olmuş olabilir. Sınır nasıl çizile- lışmalara kıyasla daha az olup tasviridir cektir? Başka bir ifadeyle, kullanıcının ve ağ modeliyle bağlantısı daha zayıftır. tüm sosyal ağını ve bu ağın bulunduğu Kavramlaştırma ve tarihi gelişimle il- siber uzaydaki yerini tam olarak ortaya gilenir. Odak, sıklıkla, kendileri de ağ çıkarmak için nasıl bir yol izlenmelidir? modeli etrafında organize olmuş kültü- Başlangıç olarak, “online sosyal ağ dinle- rel ve ekonomik kurumlardadır. Bu tür me,” yani katılarak gözlem denenebilir. çalışmaların kökeni de eskiye dayanır. Bunun için yapılması gereken şey seçi- Ancak, son 20-30 yıldır bilgi ve iletişim len sosyal ağlaşma servisine önce üye teknolojilerinin yaygınlaşması, bu tür- olmak ve devamında da bu servis bün- den çalışmalara olan ilgiyi artmıştır. yesinde kurulmuş bulunan ağlara ka- Bu teknolojiler sayesinde giderek daha tılmak ve/veya sitenin ağladığı araçları yoğun biçimde bağlantılı hale gelen kullanarak kendi ağını kurmaktır. Bu toplumda kimlik oluşumu ile kurumsal bakımdan İngiliz Channel 4 televizyonu- makro süreçler arasındaki ilişkinin an- nun desteklediği ve gençlerin marka ve lamı bu tür kültürel analizlerle daha iyi açıklanabilmektedir. medya kullanımını ve bu çerçevede olu- Online sosyal ağlarının kültürel şan gençlik gruplarını ortaya çıkarmayı analizi için sosyal ağlaşma sitelerinde amaçlayan UK Tribes and Crowd DNA yer alan kişiler arası etkileşim soncu projeleri model alınabilir.5 74 http://www.millifolklor.com Millî Folklor, 2011, Y›l 23, Say› 89 Bu çalışmaları yaparken dikkat ortamlar muhteva analizine tabi tutula- edilmesi gereken konulardan biri kişisel bilir (Acun 2005). bilgilerin gizliliğidir. Çoğu elektronik Sosyal ağlarda alınıp verilen mesaj- arşiv açıktır. Yani, herkes tarafından ların içeriklerinin muhteva analizi me- kullanılabilir. Ancak, çalışmalarda isim todu kullanılarak analiz edilmesi, ilişki- belirtmek gerekiyorsa mesajın sahibin- lerin kalitesi (sıklığı, yoğunluğu, negatif den mutlaka izin alınmalıdır. İnternet ve pozitif oluşu, derecesi, rol bağlamları) kullanıcılarının kimliğini anlamak zor- incelenebilir. Kişiler sosyal ağlar içinde dur, birçok sosyal faktör bilgisayar ekra- rahatlıkla gezinebilir, gruplara kolayca nının arakasında gizlenmiştir. Bununla üye olabilir veya ayrılabilir. Katılımcı birlikte, kişilerin yazdıklarından kimliği gözlem yoluyla toplanacak mesaj içe- hakkından çıkarımlar yapılabilir. riklerinin zaman boyutu göz önüne alı- Yukarıda bahsedildiği gibi, bu narak analiz edilmesi ile kimliklerdeki analizler için geliştirilmiş yazılımlar değişimler niteliksel olarak ortaya kona- bulunmaktadır. Bunlar, sosyal ağ yazı- bilir. lımları ve içerik analizi yazılımları diye Sondaj teknikleri yerine bu tür veri iki grupta toplanabilir. Sosyal ağ analiz analiz tekniklerini kullanmanın bazı yazılımları girdi olarak aldıkları veri avantajları vardır. Her şeyden önce, ge- içindeki düğüm ve ilişkileri ortaya çı- rekli veriyi toplamak anket yönteminden karmak, temsil etmek, analiz etmek ve daha az masraflı ve kolaydır. İkincisi, görselleştirmek veya simule etmek için yanlılık riski daha azdır. Üçüncüsü, aynı kullanılmaktadır. Çıktılar harici dosya- kişilerin devam eden karşılıklı oturum- larda saklanabilmektedir. Çeşitli girdi larından, istenilen aralıkta zaman serisi ve çıktı formatları mevcuttur. Ağ analiz elde etmek mümkündür. araçları çok küçükten (mesela, aile, pro- je ekibi) büyüğe (İnternet, salgın hasta- Sonuç lık yayılımı) çeşitli boyutlardaki ağların Son 5-6 yıldır gelişmekte olan sos- analizine imkân vermektedir. Ağ veri- yal ağlaşma siteleri ve bunlar üzerine sini anlayabilmek ve anlatabilmek için kurulu online sosyal ağlar, kişiler arası sosyal ağların görsel temsili önemlidir. iletişimde ve bilgi paylaşımında tarihte Görselleştirme eklentileri de yine bu benzeri, olmayan bir imkan yaratmış araçlarda bulunmaktadır.6 bulunmaktadır. Bu imkân, özelikle 14- Muhteva analizi yazılımlarına ge- 28 yaş gurubundaki gençler tarafından lince… Muhteva analizi bir veya bir en geniş ölçüde kullanılmaktadır. Buna dizi metin içerisinde belli kelimelerin ve göre, arkadaşlardan öğrenme, fikri hak- kavramların varlığının belirlemeye ve lara karşı değişen tutum, kültürel ifade- bunların bağlam ilişkilerini incelemeye lerin çeşitlenmesi, modern iş ortamla- yarayan bir araştırma metodudur. Bu rında değeri olan bilgi ve becerilerin ka- metotla kelimeler, kavramlar veya iba- zanılması ve daha güçlü bir vatandaşlık relerin metin içerisindeki varlıkları veya algısı bu faydalar arasında bulunmakta- yoklukları, anlamları ve aralarındaki dır. Online sosyal ağlar yoluyla gerçek- ilişkiler tahlil edilebilir ve sayıya dökü- leşen katılım kültürüne erişim, okulda lebilir. Bu yolla, metnin vermek istediği veya işte kimin başarılı, kimin başarısız mesaj, metnin yazarı ve hatta metnin olacağını belirleyen bir çeşit gizli müfre- yazıldığı dönem hakkında bilgi edinile- dat işlevi görmektedir. Bu sayede çocuk bilir. Her tür metin ve yazıya geçirilmesi ve gençler, modern okul ve iş yerlerinde kaydıyla, iletişimin gerçekleştiği sözlü gerekli olan temel beceri ve yetkinlikle- http://www.millifolklor.com 75