HAZİNE-İ BÎRUN KÂTİBİ AHMED BİN MAHMUD'UN (1123 - 1711 - Prut) SEFERİNE AİT "DEFTERİ" (Berlin, Preussische Staatsbibliothek, Orientalischc Abteilung, Nr. 1209.) Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT 1939 da, İsveççe olarak neşrettiğimiz "Prut Seferi ve Barışı" (Pıutfalttaget och Pıutfreden 1711. "Karolinska Förbundets Arsbok", Stockholm 1939, SS 75-170) adlı makalemizden sonra, İsveç Kiralı XII. Karl'ın Türkiye'de kalışı ve bu sıralarda Osmanlı İmparatorluğu adlı eserimizin (İstanbul 1940) "Ekler" kısmında (SS 3-30) yayınlanan, ve Prut Seferi ve Barışı adlı iki ciltlik tetkikatımızda (Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Tarih Enstitüsü yayınlarından No 8 ve No 9, Ankara 1951-1953) tanıtılan (Cild I, SS 15-17) ve "Ekler"de (Cild II. Ek No X. SS 741-748) bir kısmı neşredilen Hazine-i Birun kâtibi A h m ed bin Mahmud'un "Defteri", 1123 (1711) "Prut Seferi ve Barışı" için esas kaynak mahiyetindedir. Ahmed bin Mahmud bizzat bu sefer esna- sında Orduyu Hümâyunda bulunmuş, Ordunun hareketini ve sefer olaylarını yakından takibetmiş, ve sefer esasında "Yevmiye Defteri"ne benzer kayıdlar yapmıştır. Seferden sonra, Ahmed bin Mahmud, bu "Notları" bir "Defter" haline getirmiş ve ayrıca bu seferm renkli bir haritasını dahi çizmiştir. Ahmed bin Mahmud Efendi, mesleği itibariyle "maliyeci" olmakla beraber, bu devrin birçok kalem efendisi gibi, "Tarih"e ve bazı diğer sahalara karşı da merakı olmuştur. Ahmed Efendi ya kendi saikiyle veya tanıdığı bazı büyüklerin telkiniyle, katıldığı "sefer"ler hakkında "not"lar almak suretiyle, bunların "tarihçesi"ni yazmıştır. Bu kabil yazıların- dan ilki "Prut Seferi"dir; bundan sonrakileri de : 1125 (1713) "Mora Seferi" ve 1128 (1715-1716) "Nemçe Seferi"dir. Ahmed bin Mahmud Efendi tarafından yazılan bu üç sefer hakkındaki kayıdlar, teferruat 262 AKDES IVİMET KURAT itibariyle, elde mevcut diğer muasır kayıdlarda (meselâ Raşid Tarihi- nde) bulunmıyaıı birçok teferruatı ihtiva etmek itibarı ile de mühimdir. Dolayısiyle Ahmed bin Mahmud Efendi, bu devir Osmanlı tarihçileri arasında kendine lâyık bir yer almak hakkını kazanmıştır. Ahmed bin Mahmud Efendinin ne zaman doğduğu, nereli olduğu ve tahsili hakkında bilgimiz yoktur. Kendisi tarafından bırakılan ka- yıdlardan, 1123 (1711) de "Hazine-i Birun", yani "Dış Hazine"de kâtib olduğu ve çok sonraları (1759) "Şıkkı Sani Defterdarı" gibi, maliyede oldukça yüksek bir dereceye ulaştığı anlaşılıyor. O devirdeki mutad tahsil ve erkenden her hangi bir kaleme (Divan kalemine) intisab ile, memuriyetine devamla, "Hazine-i Birun " kâtibi sıfatıyle, 1123 (1711) seferine de katılmış ve sefer esnasında "malî kayıdları" tutmuştur. Kendisinin bilhassa Ruznamçei evvel Abdülkerim Efendi ile yakın mü- nasebeti olduğu ve Abdülkerim Efendi tarafından himaye gördüğü an- laşılıyor. Nitekim, sefer esnasında sık sık Abdülkerim Efendinin ça- dırında bulunduğu, birlikte "kahve içip, sohbet edip zevklendikleri" de biliniyor. Abdülkerim Efendiden başka, sefere katılan diğer Osmanlı ricalini de tanıdığı, ve olup bitenler hakkında onlardan da bilgi edin- diğini, "Notlar"ından öğreniyoruz. Meselâ, Prut Barışının akdinden hemen sonra, Rus Çarını Tatar hücumlarından korumak maksadiyle gönderilen Çarhacı Çerkeş Mehmed Paşanın kapu kâhyası olan Bos- nalı Mehmed Ağa, Ahmed bin Mahmud'a Rusların çekilirken çektikleri zahmet ve zayiat ile, Rus neferlerinin nasıl kaçarak Osmanlı Ordusuna geldikleri ve "İslâmiyeti" kabul ettikleri, fakat Çarın talebiyle bunların nasıl iade edildikleri hakkında teferruatlı bilgi vermişti. İbrail şehrinin Rusların eline nasıl düştüğü de, Ahmed bin Mahmud'a, Mustafa Pa- şanın çukadarı tarafından anlatılmıştı. Bu suretle Ahmed bin Mahmud'un bu "Defteri" kendisinin bizzat gördüğü, içinde bulunduğu ve etrafın- dakilerden duyduklarını ihtiva ettiği gibi, kendisinin görmediği bazı vakaları da, bu vakaların içinde bulunanlardan öğrenip kaydettiği görülüyor. Ahmed bin Mamud Efendi, olayların ancak dış gidişatını kaydet- miş, bunların nedenlerini bilemediğinden, olayların izahına girişme- miştir. Vakaların "iç yüzü" kendisine meçul kaldığından, ancak bazı "şayiaları" kaydetmekle yetinmiştir. Elyazmanın en mühim kısmı, Prut Barışının akdine ait bir kaç sahife eksiktir, "Defter"den koparılıp AHMED BİN MAHMUD'UN DEFTERİ 263 alınmıştır; belki de bu sahifelerde "Barış"ın akdi esnasında yapılan bazı "yolsuzluk"lar hakkında telmih yolu ile osa dahi bazı bilgi verilmiş olabilir; bundan ötürü, belki de, bu sahifeler, Ahmed bin Mahmud Efendi, veya her hangi birisi tarafından, çıkarılmış, yok edilmiştir. "Defter"in bazı yerleri de eksiktir. Buna bakmaksızın Ahmed bin Mahmud'un bu "Notları", 1123 (1711) Prut Seferi ve Barışı için en mühim ana kaynak mahiyetindedir; Prut Seferi ve Barışı adlı ese- rimizde bütün bu hususlar belirtilmiş ve muasır diğer kaynaklarla ta- mamlanmıştır. Muasır kaynaklara gelince, bunlar şunlarıdır: Topkapı Sarayı ve Müzesi Kütüphanesi ve Arşivindeki, Bağdad Köşkü Kü- tüphanesi No 221 de kayıdlı bir elyazma İ^jJJ aj j j\ dl«J5" y l»® jA*» dL Ajjll j cJU jU Jİ başlığını taşımaktadır. Bu kaynak henüz hiç bir yerde neşredilmemiş ve ilk defa bizim Prut Seferi ve Barışında faydalanılmıştır. Bu devrin ikinci mühim kaynağı da: yine Topkapı Ahmed III. Kütüphanesi,ve München'de, Bayerische Staatsbibliothek'te mahfuz, Hasan Kürdî'nin «u^jj C~jLS'adlı, "Def- teredir. Ayrıca, Bursalı Sipahi zabitlerinden Hüseyin Ağanın^ÜiJlo^ idir. Gerek Yeniçeri kâtibi Hasan Kürdi ve gerekse Sipahiler zabiti Hüseyin Ağa, bizzat sefere katıldıkları için bıraktıkları "Seferkayıd- ları" büyük önemi haiz olup, Ahmed bin Mahmud'un "Notlarını" kont- rol ve tamamlamak itibarı ile çok mühimdir. Bundan başka, vakanüvis Raşid'in Tarih (Cild III, SS 358-364:^10^^ yL- J""-^ ) indeki kayıdlar ile Kırımlı Hacı Abdülgaffar Efendinin,sefere bizzat iştirak etmesi cihetle,Umdet ül-Tevarihi (SS 147-152) de çok mühim kay- nak mahiyetindedir. Bir de, Stockholm'deki isveç Devlet Arşivi (Rik- sarkivet)nde muhafaza edilen ve Prut Seferinin bir kısmına ait olan (28 Haziran 1711 ile 24 Temmuz 1711 arası) Anonim bir yazı da (Bkz. A. N. Kurat, Prut Seferi ve Barışı, Ek No IX, SS 735-740), Ahmed bin Mahmud'un "Notları"nı tamamlamak için önemli bir kaynak mahiyetindedir. Bu suretle Hazine-i Birun kâtibi Ahmed bin Mahmud'un bu "Sefer Notları" türlü yönden değerlendirilir ve tamamlana bilir. "Prut Seferi ve Barışı"nın Osmanlı Devleti tarihindeki istisnaî yeri göz önünde tutularak bu ana kaynağın tam olarak neşri, bu "Sefer ve Barış"ın tetkiki ve anlaşılması için lüzumludur. Ahmed bin Mahmud 264 AKDES İMET KURAT Efendi tarafından renkli olarak tersim edilen bir "Harita" da bu "Not- lara" ayrı bir kıymet kazandırmaktadır. Ahmed bin Mahmud'un "Notları" bir "Mecmua" içindedir. Al- manya'nın Berlin şehrindeki eski Prusya Devlet Kütüphanesi (Preus- sische Staatsbibliothek) Şarkiyat kısmında (Orientalische Abteilung) 1209 numara ile kayıdlı bu elyazması "Mecmuası" 372 varaktan ibaret olup, sarımtırak kâğıda yazılmış, ve birçok konuya ait kısımları ihtiva etmektedir. Her halde Ahmed bin Mahmud Efendi bunları kendisi için toplamıştır. Elyazması 20 x 30 sm ebadında alup meşin ciltlidir; birinci sahifede birçok "ilâç" reçeteleri yazılı ve biri J.^51 öteki adını taşıyan iki mühür vardır. Elyazması s 2 a şu sözlerle başlar: 1123 (1711) Seferine ait kısım 330-357 varaklar arasındadır; mamafih buranın sahifeleri de karışıktır; yukarda işaret edildiği üzere birkaç sahife eksiktir. Bu kısmının başlığı da şöyledir: jy ^Ju, Jj^a ( 1124 (1712) te Moskova Çarına karşı açılan (fakat lüzumsuz kalan) 1125 (1715) Mora seferinin başlığı: J&j ıiL> ı—ika jile ) ıS^-b^ al» AHMED BİN MAHMUD'N DEFTERİ 265 (j j ^ j) j C-S"j>- jJJ.iU—< c<uliv*l «JJJJJI ^Jjl-u j ^blj' 1-îAj ^Jp J2Pİ jj ı-lJj.^.*- oUj (SS 328 - 335) 1128 (1715) Nemçe seferinin başlığı da: ı__Jb>- ^e- jjjU^yL*. (jjL^^i jUIJ Lib (JP öUj j Syj\ ^laPİ C Jj Uj <j <_j'U- JP ö j i^ ^ ı—iis^ öLJb-ujj^) Lib Ahmed bin Mahmud Nemçe seferinden sonraki vakaları gittikçe muhtasar olarak kaydetmiştir; anlaşılan memuriyeti icabı zaman geç- tikçe vakti kalmamış , ve ancak kısa kısa kayıdlarla yetinmiştir. Buna rağmen Ahmed bin Mahmud'un bu "kayıdları" bu devir tarihi için gayet mühimdir. Bu kabilden olmak üzere, meselâ, "Cebeci başı marifetiyle sur-u hümâyun-u hitan şenliği için yaptırılan fişenklerin mesarifidir, fi 16 Zilkade 1132"diye gösterdiği masraf cedveli bu devir ekonomik tarihi için de önemlidir. Ahmed bin Mahmud Efendinin yaptığı son ka- yıd da (S.372 b) 25 Receb 1172 tarihine ait (25 Mart 1759) olup, şöyledir: »-jjJlî jj; IJ ^lı.S'lS^ ^j^ıt jjl j OjS'öjl J jlİjİ jJjl İİJİCjUM S 1123 (1711) Seferine ait kısmında Ahmed bin Mahmud gayet sade ve düzgün ifadeler kullanmış ve metin baştan sonuna kadar "ha- reke"lenmiştir; bu bakımdan da bu elyazması önemlidir. Ancak bazı arapça sözler mütemadiyen hatalı olarak yazılmıştır; bunlardan biri de olup, boyuna ^^Sv» yazılmıştır. jjU topu da hep şeklin- dedir; ^ Lî yerine, ^Lî Uo yerine t yerine c yerine , ' jl v- b. Mamafih daha sonraki kısımlarda arapça hatalar daha az yapılmış ve "Nemçe Seferi"ııde hemen 266 AKDES İMET KURAT hemen hiç kalmamıştır. Metin neşredilirken, bu gibi imlâ ha- taları düzeltilmiş, ancak belli başlı bir kaçı Ahmed Efendinin uslu- bunu belirmek üzere, olduğu gibi bırakılmıştır. Metin harekeli olduğu için bu devir fonetiği bakımından önemli olduğu gibi, Ahmed bin Mahmud Efendi'nin menşeini tesbite de yar- dım edebilir. Bazı dil hususiyetleri, kendisinin Anadolulu olduğuna delâlet etmektedir. Metindeki birçok imlâ hatası tahsil derecesinin de sevyesini gösterecek mahiyettedir. Ahmed bin Mahmud Efendi, bu devrin resmî tarihçisi ve "kodaman- lar" sınıfına mensup olan Raşid Efendi yanında, tabiî, bir "amatör" dür' Fakat, böyle olmasına rağmen, bıraktığı "Notları" - Raşid Tarihinde yazılmayan, daha doğrusu, yazılması mümkün olmayan birçok hususu aydınlatmak itibariyle mühimdir. Ahmed bin Mahmud Efendi, "Def- teri"nde: "Her kim bu mahale nazaredip, bunu yaza, Ahmed Ibni Mahmud'un ervahı (sic) için bir "Fatiha-i şerif" ile yad ederse, Resul ul-Allahi sallalahi aleyhi vesselâm'ın sancağı dinbinde kopar, be kıya- met korkusun dahi görmiye, Amin, ya, rabbilalemin." kaydını bırak- mıştır. Bu defa, kendisinin, "Defteri" neşredilmeklerdi ve hizmetleri anılmış ve adı unutulmaktan kurtulmuş oluyor. "Tanrı, Hazinei Birun kâtibi ve sonraki Şıkkı Sani Defterdarı Ahmed bin Mahmud Efendinin, ruhunu şad eylesin". Suadiye, İstanbul Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT 22. Kasım 1968. HAZÎNE-İ BİRUN KÂTİBİ AHMET BİN MAHMUD'UN 1123 (1711) PRUT SEFERİNE AİT DEFTERİ ) iUl^i-l ^ jfi- el* di^-A^ jjJ li-Lj [216 a] jl jl) O Jİ el* jJbl üLj (Jj^ÂCjU-j jjjl^yL* jNjI jVjl dbjl'j-^»- lil -Uii pS^I jb^.* jac-l _/_jj (Jj^ AII ^iip A i - I l il j jb (İjjI^ ^Usjl U.« ALI _,İPjk IPI O^'P Jj^ ajLİjI^ d jf j?-j. i di*"^ «ı« m r /f <j jlü Aİiijl t3J^ Aİilp eOJjS' Jjl AS" lîij jJULJL>- (jYI jJjjI J,IP elSji « X — ( J j S' A.İİ^tJ.j el* ^ Y \ (J j-Lİ.^1 iijjjj-* el* ^ YY ti AII ^Jip IPI <_i~"ji ^^-l lSj^^3. ^Jap AL"Iyii IPI (JJ^ (^AJj-J A*^- jf Jjj ölsfjk jl c i£ ij^-3. < J ^ j j ' .y «I» r Yi J ALI el* ^ Ya J JL- ^Nl L-jji>- jP V j ^j elSjJ> C^ı j i^ /.jj ü j^ ^«Ö-J jUk ^ i* ^UaP (_£İjjj J L^TIV' J Ojl> I—'J] ı aÜı Jj—j " L^L ı_JJ]JL J>-b aJjjL* ^ Jİ AII ^PJÂP AII i_jjJj_I jj-^I* *İJpl v_jjJjI jA^» jj^iUa L-L ^S'L^p (^LUSLI-^j ıJV*L eAJ LP J JaI J>-b e^USJ ALI J C-s^ C~*L * ıliC* eilil Jjb ^lya? ö j? ıjjÇL • Y1J JÛ-* * iiC. kelimesi lıep olarak yazılmıştır. 268 AKDES İMET KURAT <C.J_)V« LIJ>-£ <LSJL>ıJ*J ^YF J.J YJ AL* ı JL jl.î^ıİ.5 ıd-pL" Üjv* C-pL» C-pL» (Jjr^4 Ajljj r - o^ajJjJ." Ajjî ı j i i J j A İ i l lİ J^S" ONjI C pL JJLÜ t jljjj^js J_)v« C PU J_A* s d-P-L" C PL cSLL Cf-L» J^jji C-PL» o i \ ^ y ^ j} jZ ti^Jj s^4 OpLu «üj^I Jjrl* s mr / L>*a> J cs-uJiji j ^b ALİ ^'İ ^ÜP O^Jj^,^kpI j J * ^4 lib Ö^Î ^âil^ jJjj ^ jâ. ö jf J^J1-? (İV^ dl^o^iT jÂ^ > > YV / lj Y« J AİJİyjJ ipi ı_Ja-"JJ (^-"Ip' c S i j j ^ i j r - ^i iJjS-Nl aU jiJ A;Îj>- ^ ^ Vl i jJJl âj t-JJyu^jS't^Vl ı—jjjil ^Ic (j^U- oUlj;^ j Jd^Jjl (j-LJl iijjS' 4.^-1 OjS'^ll jjîjl j ji J j ^ j^ (_£J1jUU j \ \ Yf j V d JISCJJ (jT^İPji? J ^r jljb (jfO; jjîjl jji Aİilp (J,jJ <—'jJjl C-pL» OJJ Ü^AJ'Jİİ JjrU C-pL« (jl djv» t üjr3. j ^ jj ( ^ " ^T j. jZjks-j a J ^ p j ^ j^ 4İAİJİ Jl C-pL» XjjJ> iSj^j J j j J J jl ^ L -P r - d U jj (j^! < 1 jV Lİ^ (J^cj ^Jİ ajjjJ^ 'AJ^ j-Uı JJJÛy-ı JJ'j* j^ı jJA^-ji^j j._-liLJl>- 269 C-f-L* _/_wUpL» J-C— J.şi ^jjL.•> °4>t5v>- JjrV [216 b ] r - r - j< ö-Uu^Pjjj ^jî C-pL* jCl Jİ-JJJ çjt T <J_)v» C-pL" jJ>lJ Cjjİ JİJ JOj jjJL» (JİJ <_!_/•<* C-pL" I - T - jl J Ji jwL,JJJ>- C-P O ı J > J J >" Ö-UİÜ i L- ^yS^jy j ^ j ' ^ jy J Jr»-4 -UpL» ^il jJstj jCl Jaİjİ (Jl-pLu j Op lılı ü J » -^ t^b Jj^4 t r - r - ^io Aijil jJl^P- aJjİİ JJU a (J,JJ J-JIPL» ö ji (jJS" Lib jj-Ujjj liJ-J OPL- j^T Lib i j^J jJij>- JjS" j ^ajîl'Ujjl (^^li^Jsl iljJjj ^jüaJj J>®j:> - j.-^j^r uMJ. ıSj^ cfi <-£)Jti u^. J JA'-*-^ J=m f^" ^ OJI ^JJS" JU C-PL< IU JS* i - _ o j A İ i lp (J,jj jJjjS' jS' ^î!aUiuo rjj ^ 270 AKDES NİMET KRAT Jjsa j^jji ^ yj j^s-L. j^LI C PL i dJLJy yJZ&L* y>ıi ji OpL" T - U C-PL. ^U r ^ J-^J'J <SJs.', u^*'- ^^j'J ^ j-AÂljl J j ij J^JV*4 j. ı5v ^j-^'jl ip J* «i^'j* lUİMpI Jsyj r^jl (J^S" j-UJlûL C-pLU (JJS" JJt*4 JJ-^Jİ r - -UC jlîl öjcjL jy.j* r j j z j ji 4İilp (Jjj j-J^S" j ly JIjJU ^ JJ^PU dJj^-f^ j-U-iaP jl>- Jİ jl j iSj^^T J\i»*>L> jijlj 41fl>- Jİpb ^ l i l ^l jOjl j ^-uii jU» yj j*«u—S'iJLS^j (jl^Jsl Jjr--4 j J ^ j SO Jl>- j jJJLU^J^- ji (J,jj J JIPl-J j J.Oİ C-PU 4;>xJ jj» i İ—Jy^» Ö^Lİb a^î ^ ^İN..» J.jj ^S"^ İÜl^ J-Uj C'-Ü^- Jj Jİ^İJ 1 'JJJ* 3J.j* ^'jjj^ (31 ' C P j O J-o-I-C ^ş^ijifi" yk—« A^SJ-ur j ^Üljyjl âjjLt^ a J> > . f b ij eaSJbi ÂJl^ üVjl (J*"^-5 Jr-4 —J ı IJ Jı {J^J^AZŞ ^ji-ji i-Jyij\ jj^A—ljl Ji-li Jtjî ı—'jî ci^j^3 j-r P o jj (J^-jl J^jI JJ^* ^ijJJjr ^jJjl Jip i * Metinde