T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI ALANLAR ORTAK HAREKET SĠSTEMĠ 720S00027 Ankara, 2012  Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıĢ bireysel öğrenme materyalidir.  Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiĢtir.  PARA ĠLE SATILMAZ. ĠÇĠNDEKĠLER AÇIKLAMALAR ...............................................................................................................iii GĠRĠġ .................................................................................................................................. 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1 ................................................................................................ 3 1. KEMĠK VE ĠSKELET ..................................................................................................... 3 1.1. Kemik Tipleri ........................................................................................................... 4 1.2. KemikleĢme (Ossificasyon)....................................................................................... 5 1.2.1. Kemik GeliĢimi.................................................................................................. 7 1.3. Ġskelet ....................................................................................................................... 7 UYGULAMA FAALĠYETĠ ........................................................................................... 10 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ................................................................................. 11 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2 .............................................................................................. 12 2. BAġ KEMĠKLERĠ ......................................................................................................... 12 2.1. Kafa Kemikleri (Neurocranium Kemikleri) ............................................................. 12 2.2. Yüz Kemikleri (Viscerocranium Kemikleri- Ossa Faciei) ........................................ 15 2.3. Sinus ve Paranazal Sinus ......................................................................................... 19 2.4. Bütün Olarak Kafa Ġskeleti ...................................................................................... 19 2.5. Yenidoğanda Kafa Ġskeleti ...................................................................................... 21 UYGULAMA FAALĠYETĠ ........................................................................................... 23 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠR ....................................................................................... 25 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–3 .............................................................................................. 26 3. GÖVDE KEMĠKLERĠ (OSSA TRUNCUS) ................................................................... 26 3.1. Omurga (Columna Vertebralis) ............................................................................... 26 3.1.1. Omurganın Görevleri ....................................................................................... 26 3.1.2. Omurganın Yapısı ............................................................................................ 26 3.1.3. Tipik Bir Omurun Yapısı ................................................................................. 28 3.1.4. Bölgelere Göre Omurların Özellikleri .............................................................. 29 3.2. Göğüs Kafesi Kemikleri (Ossa Thoracicae) ............................................................. 30 UYGULAMA FAALĠYETĠ ........................................................................................... 33 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ................................................................................. 34 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–4 .............................................................................................. 35 4. ÜST EKSTREMĠTE KEMĠKLERĠ (OSSA MEMBRĠ SUPERĠORĠS) ............................ 35 4.1. Üst Taraf KavĢağı veya Omuz Kemikleri ................................................................ 36 4.2. Serbest Üst Taraf Kemikleri .................................................................................... 37 4.2.1. Kol Kemikleri (Ossa Brachium) ....................................................................... 37 4.2.2. Ön Kol Kemikleri (Ossa Antebrachium)........................................................... 37 4.2.3. El Kemikleri (Ossa Manus) .............................................................................. 38 UYGULAMA FAALĠYETĠ ........................................................................................... 40 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ................................................................................. 41 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–5 .............................................................................................. 42 5. ALT EKSTREMĠTE KEMĠKLERĠ (OSSA MEMBRĠ ĠNFERĠORĠS) ............................ 42 5.1. Alt Taraf KavĢağı veya Kalça Kemikleri ................................................................. 43 5.2. Serbest Alt Taraf Kemikleri .................................................................................... 45 5.2.1. Uyluk Bölgesi Kemikleri ................................................................................. 45 5.2.2. Bacak Kemikleri (Ossa Cruris)......................................................................... 46 5.2.3. Ayak Kemikleri (Ossa Pedis) ........................................................................... 47 i UYGULAMA FAALĠYETĠ ........................................................................................... 49 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ................................................................................. 50 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–6 .............................................................................................. 51 6. EKLEMLER .................................................................................................................. 51 6.1. Eklem ÇeĢitleri ....................................................................................................... 51 6.1.1. Oynamaz Eklemler (Synarthrosis, Sinartroz) .................................................... 52 6.1.2. Yarı Oynar Eklemler (Amphiartrosis, Amfiartroz)............................................ 52 6.1.3. Oynar Eklemler (Diarthrosis) ........................................................................... 53 6.2. Vücuttaki Önemli Oynar Eklemler .......................................................................... 58 6.2.1. BaĢ-Boyun Eklemleri ....................................................................................... 58 6.2.2. Üst Ekstremite Eklemleri ................................................................................. 58 6.2.3. Alt Ekstremite Eklemleri .................................................................................. 58 UYGULAMA FAALĠYETĠ ........................................................................................... 59 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ................................................................................. 60 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–7 .............................................................................................. 61 7. KASLAR ....................................................................................................................... 61 7.1. Kasların Görevleri................................................................................................... 61 7.2. Kas ÇeĢitleri ........................................................................................................... 62 7.2.1. Ġskelet Kasının Yapısı ...................................................................................... 62 7.2.2. Kasın Kasılma Mekanizması ............................................................................ 63 7.2.3. Kas Yorgunluğu ............................................................................................... 64 7.2.4. Ġskelet Kaslarının Yardımcı Elemanları ............................................................ 64 7.2.5. Ġskelet Kaslarının Adlandırılması ..................................................................... 65 7.3. Vücuttaki Önemli Ġskelet Kasları............................................................................. 67 7.3.1. BaĢ ve Boyun Kasları....................................................................................... 67 7.3.2. Gövde Kasları .................................................................................................. 71 7.3.3. Üst Ekstremite Kasları ..................................................................................... 76 7.3.4. Alt Ekstremite Kasları ...................................................................................... 78 UYGULAMA FAALĠYETĠ ........................................................................................... 82 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ................................................................................. 85 MODÜL DEĞERLENDĠRME........................................................................................... 86 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................. 88 KAYNAKÇA .................................................................................................................... 91 ii AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD 720S00027 ALAN Alanlar Ortak DAL/MESLEK Alanlar Ortak MODÜLÜN ADI Hareket Sistemi Hareket sistemini oluĢturan iskelet, eklemler ve kasların MODÜLÜN TANIMI yapı ve iĢlevleri ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/24 ÖNKOġUL Vücudun Temel Yapısı Modülünü baĢarmıĢ olmak YETERLĠK Hareket sisteminin yapı ve iĢlevlerini ayırt etmek Genel Amaç Bu modül ile; gerekli araç, gereç ve ortam sağlandığında, hareket sistemini oluĢturan iskelet, eklem ve kasların yapısı ve fonksiyonunu ayırt edebileceksiniz. Amaçlar 1. Kemik yapıyı ayırt edebileceksiniz. MODÜLÜN AMACI 2. BaĢ kemiklerini ayırt edebileceksiniz. 3. Gövde kemiklerini ayırt edebileceksiniz. 4. Üst ekstremite kemiklerini ayırt edebileceksiniz. 5. Alt ekstremite kemiklerini ayırt edebileceksiniz. 6. Eklemleri ayırt edebileceksiniz. 7. Vücuttaki kasların yapı ve iĢlevlerini ayırt edebileceksiniz. Ortam: Anatomi laboratuarı EĞĠTĠM ÖĞRETĠM Donanım: Projeksiyon cihazı, tepegöz cihazı, VCD, ORTAMLARI VE bilgisayar insan iskeleti, çeĢitli kemikler, iskelet, kas ve DONANIMLARI eklem posterleri, kaslarla ilgili insan modeli, anatomi atlası, yazı tahtası vb. Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ile kazandığınız bilgileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME Öğretmen, modülün sonunda ölçme aracı (test, çoktan seçmeli, doğru-yanlıĢ, vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. iii iv GĠRĠġ GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, GeliĢen sağlık sektörüne eleman yetiĢtiren okulların amacı; sağlıkla ilgili meslek seçen öğrencilerine mesleki bilgi ve becerileri kazandırmaktır. Temel bilim dallarından olan anatomi ve fizyoloji, tıp bilimlerinin içinde önemli iki daldır. Sağlık alanında eğitim gören öğrencilerin ilk karĢılaĢacakları ders konuları yine anatomi ve fizyolojiye aittir. Ġnsan organizmasındaki diğer sistemlere temel oluĢturduğundan hareket sistemi, anatomi ve fizyoloji dersinin ilk konularını oluĢturmaktadır. Vücuttaki diğer sistemlerin daha kolay anlaĢılabilmesi için hareket sisteminin iyi kavranması gerekmektedir. Hareket sistemi modülü ile kazanacağınız bilgi ve beceriler, size diğer derslerinizde ve meslek hayatınızda rehber olacaktır. 1 2 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1 A MAÇ Kemik ve iskeletin özelliklerini ayırt edebileceksiniz. ARAġTIRMA  Kemik dokunun yapısını bir kemik üzerinde inceleyiniz.  KemikleĢme ve kemik geliĢiminin önemini araĢtırarak bunu sınıfta arkadaĢlarınızla paylaĢınız.  YetiĢkin ve çocuk iskeletindeki kemik sayısını araĢtırınız. 1. KEMĠK VE ĠSKELET Hareket sistemi, (Systema Locomotorium) insan vücuduna Ģekil veren ve ona hareket etme imkânı sağlayan bir sistemdir. Hareket sistemi iskelet, kaslar ve eklemlerden oluĢur. Kemikler ve eklemler hareket sisteminin pasif elemanlarıdır. Kaslar ise hareket sisteminin aktif elemanları olup kemik ve eklemlere etki ederek vücudun hareketini sağlar. Resim 1.1: Hareket sistemi Kemikleri inceleyen bilim dalına, osteologia (osteoloji) denir. Latincede, “os ” kemik, “ossa” ise kemikler anlamındadır. 3 1.1. Kemik Tipleri Ġskeleti oluĢturan kemikler, biçimlerine göre sınıflandırılır. Resim 1.2: Kemik tipleri  Uzun Kemikler: (Ossa Longum) Kemiğin uzunluğu, geniĢlik ve kalınlığından fazladır. Özellikle iskelette üst yan ve alt yanlarda bulunurlar. Kol, ön kol, uyluk, bacak ve parmak kemikleri uzun kemiklerdir. Uzun kemiklerin ortadaki uzun kısmına, diafiz denir. Gövdenin içinde cavitas medullaris denen kemik iliği boĢluğu vardır. Kemik iliği boĢluğunu çevreleyen kemik doku kompakt (sert) yapıdadır. Bu boĢlukta sarı kemik iliği (medulla ossium flava) bulunur. Sarı kemik iliği yağdan zengin, bağ doku yapısındadır. Vücudun aĢırı oksijensiz kaldığı, kan kaybına uğradığı dönemlerde kan hücreleri üretebilecek yapıya sahiptir. Diafizin kemik iliği boĢluğu, endosteum denen zarla kaplıdır. Uzun kemiğin gövdeye göre daha geniĢ olan uç kısımlarına, epifiz denir. Epifiz spongioz yapıdadır. Buradaki gözeneklerde bulunan kırmızı kemik iliğinde kan hücreleri üretilir. Epifizde diğer kemiklerle bağlantıyı sağlayan eklem yüzleri vardır. Eklem yüzü dıĢında kalan yerleri periost sarar. Diafizin epifize komĢu olan bölümüne ise metafiz denir (Bakınız resim 1.3). Burada, erken geliĢme döneminde boyca büyümeyi sağlayan epifiz kıkırdağı yer alır. Epifiz kıkırdağı, zamanla kemikleĢerek boyca büyüme sona erer. 4