LISTOPAD 2017 (732) W N A J B L I Ż S Z Y C H N U M E R A C H Davide Carnevali MIESIĘCZNIK POŚWIĘCONY DRAMATURGII WSPÓŁCZESNEJ WARIACJE WOKÓŁ MODELU KRAEPELLINA Elżbieta Chowaniec DAMA Z ŁASICZKĄ Katarzyna Dworak i Paweł Wolak WIERNA WATAHA Igor Jarek GLÜCK AUF! tymgorzejdlafaktów Piotr Rowicki NASZA JEST NOC Stojan Srdić MOJE DZIECKO Irina Waśkowska WIZYTA Hanna Krall, Jolanta Dylewska L I S T O P Jordan Tannahill A D 2 0 Antoni Winch 1 7 INDEKS 355542 PL ISSN 0012-2041 11 9770012204178 Cena: 10 zł (w tym 5% VAT) rok lxii / listopad 2017 / nr 11 (732) Copyright by „Dialog” 2017 Spis treści Fikcja/realność Instytucje c.d. Tym gorzej dla fakTów 5 do kogo należy TeaTr? 139 Joanna Krakowska Marta Keil fakTy na niby 14 szTuka insTyTucji mniejszych 152 Marta Bryś Michał Pospiszyl Hanna Krall insTyTucje wyobraźni i zrozumienia 168 Piotr Olkusz by sTało się czymś innym, czymś więcej 27 Nawozy sztuczne Remigiusz Grzela • zgorączkowane, zrozpaczone 38 próba wznowieniowa 178 Hanna Krall, Jolanta Dylewska Tadeusz Nyczek ziryTowane, zakochane 67 Hanoch Levin Rozmowa z Hanną Krall i Jolantą Dylewską • hanoch odchodzi bez słowa 183 Wynurzenia Antoni Winch dżoker jako sTan umysłu 74 pilpul 205 Pedro Pereira Antoni Winch Varia Szklarnia konTeksTy: sTrukTura uTopii 233 • concord floral 79 Olga Byrska Jordan Tannahill Przełożył Krzysztof Puławski nowe szTuki: szTuka dobrze skrojona 126 KATJA BRuNNeR Man bleibt wo Man hingehört, und wer nicht bleiben Jordan Tannahill kann, gehört halt nirgends hin oder eine arglose beisetzung 236 Przełożył Krzysztof Puławski CSABA SZÉKeLY öröM És boldogsÁg 238 AGNieSZKA WOLNY-HAMKAłO Post 240 Po bandzie z afisza 242 w imię widm 136 Contents Marek Beylin 248 Tym gorzej dla faktów • Joanna krakowska • Fikcja/ realność Szkoda, że Hegel nie znał teatru fak- 1. tu, bo miałby z tego pewnie wiele ra- Bo w zasadzie nie ma takiego gatunku dości. Rozbawiłoby go już samo oksy- jak dramat czy teatr faktu. Jeśliby przy- • joanna krakowska • moroniczne zestawienie: teatru, a więc jąć najwęższą możliwą jego definicję, że udania, sztuczności i fikcji, z pojęciem jest to udokumentowana relacja z wy- • Marta bryś • faktu jako wiary w ontologicznie wręcz darzeń czy sytuacji, które miały miej- trwałe zdarzenia. A ponieważ sądził, sce w rzeczywistości, przystosowana do że istotą rzeczywistości i prawdy jest odegrania na scenie czy przed kamerą, sprzeczność, to musiałaby go ucieszyć to okaże się, że jest to zarazem definicja wspaniała nieraz ekwilibrystyka, z jaką najpojemniejsza. Obejmuje bowiem nie teatr przeciąga „rzeczywistość i praw- tylko spektakle zrealizowane według dę” na swoją stronę, przezwyciężając dokumentów i stenogramów zebrań, sprzeczności ignorowaniem ich lub, narad czy procesów sądowych jak dra- przeciwnie, frontalnym atakowaniem. mat Heinera Kipphardta Przesłuchanie Spodobać by mu się też mogło una- oppenheimera1 (na podstawie protoko- ocznienie, jak teatr z rzeczywistości łów przesłuchań w Komisji do Spraw tka swoją tezę, której publiczność, kry- energii Atomowej w Ameryce) czy do- tyka czy władza dają odpór i kontrę, chodzenie Petera Weissa (na podstawie a historia teatru z czasem przekuwa sprawozdań „Frankfurter Allgemeine to wszystko w syntezę publicznego dys- Zeitung” z procesu zbrodniarzy hitle- kursu. Może to i wulgarna czy naiwna rowskich), ale także niespodziankę Ros- wykładnia Heglowskiej dialektyki, ale tworowskiego (na podstawie notatki jakże przydatna dla opisu, czym teatr faktu w istocie jest. Jeśli w ogóle jest. 1 Druk. w „Dialogu” nr 6/1965. 6 7 prasowej) czy wesele Wyspiańskiego, listów, wspomnień i relacji; sceniczne o docu dramie, verbatimie, teatrze do- konanie okrągłego mebla. Wszystkie a przynajmniej jego pierwszy akt (na adaptacje książek należących do tak kumentalnym czy teatrze non-fiction, inne są podważane, kwestionowane, podstawie obserwacji uczestniczącej). zwanej „literatury faktu”; historie za- a w dobrej pamięci pozostają pojęcia: wywracane na nice – nie tylko tryb, W dalekiej przeszłości pojęcie „teatr czerpnięte z prasy przełożone choćby „dramat historyczny”, „Żywa Gazeta”, intencje i skutki tego wydarzenia, ale faktu” odsyłało do pewnej konkretnej i na język tragedii antycznej; kolaże „Zeittheater” i „faktomontaże”. nawet to, po jakiej stronie kto występo- estetyki. i choć teatry dokumentalne i montaże materiałów prasowych oraz Montaż pozostaje zresztą najbardziej wał (rządowej czy solidarnościowej). wykorzystywały rozmaite środki wy- wizualnych; wszelkiego rodzaju re- klasyczną formą teatru faktu. Piscator Ten fakt historyczny stał się elemen- razu – chóralne recytacje, pantomimę, konstrukcje przeszłości i odgrywania wmontowywał w swoje przedstawienia tem politycznych przetargów – nawet elementy cyrkowe, kabaret, slapstick teraźniejszości – od stand-upu do per- komunikaty płynące z głośnika i fil- jeśli nam się to nie podoba – i nie ma i wszelkie nowinki technologiczne – formansu, przez reenactment, story- my dokumentalne kręcone na przy- co się łudzić, że można przedstawić go to w czasach Piscatora uważało się, że telling oraz wszelkie formy autoteatru. kład w schronisku dla bezdomnych. „obiektywnie”. Sposób przedstawienia przedstawienie dokumentalne wymaga W odniesieniu do współczesności skła- W spektaklu Leona Schillera Polityka jest bowiem interpretacją, a więc zaję- przede wszystkim ofiar. Trzeba bowiem niać by się zatem należało do możliwie społeczna według scenariusza Aleksan- ciem stanowiska i opowiedzeniem się poświęcić indywidualność postaci, jak najszerszego rozumienia pojęcia dra Wata, opartym w całości na mate- po jednej ze stron. A gdyby nawet ktoś grać stereotypami, zrezygnować z ko- „teatr faktu”, w jego poetyckich, re- riałach Ogólnopolskiego Związku Kas stwierdził, że fakty nie uprawniają ta- lokwialności dialogu, a każdy element dukcjonistycznych lub, przeciwnie, Chorych były śpiewy, chóry, marsze, kiej czy innej interpretacji, usłyszałby spektaklu podporządkować ściśle okre- wybujałych formach. Teatr faktu nie monologi, projekcje, rozmowy telefo- Heglowskie „tym gorzej dla faktów”. ślonemu celowi. ma dziś ograniczeń formalnych, stąd niczne. Sztuka Davida Hare’a Perma- Aleks Sierz przestrzegał nawet, że im Dzisiaj, gdyby mówić o teatrze faktu jego niesłychana różnorodność i trud- nent way (Ciągle w podróży, 2003), bardziej teatr faktu „przechwala się jako o „nurcie reportażowo-dokumen- ności z definicją. A zarazem i z nazwą, poświęcona skandalicznej prywatyza- swoją wiernością w stosunku do fak- talnym”, to trzeba by brać pod uwagę bo choć utarł się termin „teatr fak- cji brytyjskich kolei przeprowadzonej tów, z tym większą rezerwą należy go monodramy powstające na podstawie tu”, to współcześnie częściej mówi się w latach dziewięćdziesiątych, stanowiła traktować”, więc choć jego twórcy są montaż wypowiedzi polityków, urzęd- na ogół przeświadczeni o tym, że mó- ników, bankierów, pracowników kolei wią „prawdę”, to rzeczywistość jest na i pasażerów. Pisał o tym przedstawieniu ogół nieco bardziej złożona. A jakby na naszych łamach Aleks Sierz, że było nie dość było w teatrze i poza teatrem wspaniałe, ale nieobiektywne: „Hare reprezentacji skażonych politycznym przyznał, że nie udało mu się znaleźć interesem oraz postmodernistycznych nikogo, kto potrafiłby bronić prywa- narracji i wizji, które przeorały kulturę tyzacji kolei, ale możliwe, że po prostu pod koniec ubiegłego wieku, to jeszcze wystarczająco się nie postarał, by kogoś grę z faktami, czy może raczej z anty- takiego znaleźć”2. faktami, podjęła stosunkowo niedawno tak zwana polityka postprawdy. To po- lityka oparta na sztuce perswazji, która 2. przez media najskuteczniej dziś wpływa Gdyby zatem punktem wyjścia do na losy państw i narodów, odwołując rozmowy o teatrze faktu miał być fakt się do faktów wyimaginowanych. Opi- – znaleźlibyśmy się dodatkowo w nie nię publiczną kształtują w ten sposób lada kłopocie. Status faktu ostatnimi kłamliwe informacje powtarzane w kół- czasy nieco się zmienił, stał się jakby ko tak długo, aż nabiorą charakteru bardziej dialektyczny. W historii naj- obiegowych prawd. Teatr byłby wprost nowszej na przykład w  odniesieniu stworzony do tej gry, z natury swojej do Okrągłego Stołu jedynym faktem, operuje przecież fikcją, ale tu jakby którego jak dotąd nikt nie zakwestio- koło się zamyka – czy bowiem można nował, jest fakt stolarski, to znaczy wy- mówić o teatrze postfaktu i postpraw- siergiej tretjakow krzyczcie, chiny!, reż. leon schiller, teatr nowe dy? Czy to jednak tautologia? Tak jak 2 Aleks Sierz Brytyjski teatr faktu dziś, przełożył Michał ateneuM, warszawa 1933. fot. stanisław brzozowski Lachman, „Dialog” nr 8/2004; kolejny cytat tamże. „teatr faktu” to oksymoron? Joanna krakowska • Tym gorzeJ dla fakTów 8 9 Dajmy spokój. Takie dywagacje są kumenty i źródła historyczne – wyse- strony – na różne sposoby podważał, otworzył nową epokę. Analizując zasto- na nic, chodzi po prostu o to, żeby do- lekcjonowane i  zmontowane – w celu uzupełniał czy wręcz zmieniał hege- sowane w nim środki, można określić wieść, że „teatr faktu” to artystyczna przekazania jakiejś tezy społecznej czy moniczne dotąd narracje historycz- zmiany w podejściu do tekstu, podej- strategia polityczna, edukacyjna, ide- politycznej. Teatr faktu jest teatrem, ne. emblematycznym dramatem tego mowanej problematyce, konstrukcji ologiczna, propagandowa i jako taka który problematyzuje świat i uzmy- ostatniego nurtu mógłby być burmistrz przestrzeni, aktorstwie, potraktowa- właśnie wydaje się interesująca czy sławia jego zmienność. Czy to zna- Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk osnu- niu widza – jakie zaczną obowiązywać warta analizy w perspektywie histo- czy, że jest teatrem par excellence ty wokół historii burmistrza Jedwab- w nowym teatrze. Augustynowicz po- rycznej i współczesnej. Teatr faktu jest politycznym? nego, a emblematycznym spektaklem kazała na scenie świat jeszcze niespene- zawsze interesowny, a ta interesowność – transfer! w reżyserii Jana Klaty w Te- trowany, przemilczany, wyparty i mar- zanurzona jest głęboko w kontekście atrze Współczesnym we Wrocławiu ginalizowany. Przekroczyła barierę, do czasu, w panującym systemie społecz- 3. (2006). której do tej pory nikt się nawet nie nym, klimacie mentalnym i konflik- Z pewnością tak. Nie tylko za sprawą W jakimś sensie „spektaklem założy- zbliżał, i dała powód do wielu dyskusji tach ideowych epoki. Na ogół więc jest swego dwudziestowiecznego rodowodu cielskim” i symbolicznym początkiem na temat tego, czym teatr jest, a czym głosem wprost opowiadającym się za umocowanego w lewicowych ideach, nowego teatru w Polsce po 1989 była być nie powinien”4. czymś lub przeciw czemuś. i to wyróż- ruchach masowych, konfliktach klaso- premiera Młodej śmierci Grzegorza Podtytuł sztuki Młoda śmierć. Mikro- nia go spośród gatunków teatralnych. wych, problemach socjalnych. Teatr do- Nawrockiego w Teatrze Współczesnym dramatyczne etiudy na tematy prasowe Peter Weiss w latach sześćdziesiątych kumentalny był w końcu jedną z form w Szczecinie w reżyserii Anny Augusty- i krótki wstęp ją poprzedzający jasno sformułował bardziej lub mniej bezpo- teatru politycznego Piscatora i agita- nowicz (1996). Paweł Sztarbowski do- wskazywały, że ten „nowy teatr” będzie średnio kilka zasad dotyczących teatru cyjnych teatrów rewolucyjnej Rosji. wodził, że „od tego momentu zaczęło faktu, wszystkie paradoksalne. Pierw- W międzywojennej Polsce uprawiał go się wrzenie w kotle polskiego teatru. 4 Paweł Sztarbowski Teatr w stanie oblężenia, szy paradoks: autor dramatu faktu nie Leon Schiller, walcząc z „teatrem burżu- To  właśnie ten sceniczny reportaż „Opcje” nr 3/2006. zmienia treści, ale opracowuje na nowo azyjnym” i w imię „zwycięstwa warstw jej formę – treść ma być autentyczna, pracujących”. W PRL teatr faktu używa- ale można jej nie przedstawiać reali- ny był zarówno jako narzędzie legitymi- stycznie. Drugi paradoks: dostosowanie zowania systemu – Jałta 1945 Ryszarda materiału historycznego do wymogów Frelka w Teatrze Telewizji (1985), jak sceny czyni teatr faktu teatrem daleko i jego podważania – relacje Hanny Krall posuniętej interpretacji. Trzeci para- w Teatrze Małym (1981). Teatr doku- doks: teatr dokumentu jest stronniczy mentalny uzależniony od państwowego – otwarcie zabiega o poparcie widzów mecenatu mógł służyć „zakłamywaniu” i jest nieuchronnie subiektywny.3 lub „odkłamywaniu” historii, przez co Andrzej Paczkowski powiedział kie- należy rozumieć, z jednej strony, udo- dyś, że jego młodsi koledzy historycy wadnianie i wbijanie widzom do głowy umieją rekonstruować fakty, ale brak partyjnej wykładni polskiej racji stanu, im wizji i oglądu całości, a to bardzo a z drugiej – wskazywanie nieszczelno- upośledza interpretację. Autor drama- ści czy niekompletności oficjalnej wersji tyczny czy twórca teatralny tego błędu historii, jak w wypadku zdążyć przed nie popełnią, bo nie mogą sobie po- panem bogiem Hanny Krall (Teatr Po- zwolić na brak wizji. Tak zwany teatr pularny w Warszawie, 1980; Teatr Tele- faktu jest z natury rzeczy jej podpo- wizji, 1981). rządkowany. Ma bowiem podstawową Po 1989 roku teatr faktu miał rów- cechę: wykorzystuje autentyczne do- nie wyraziste oblicza i podobnie jasno wytyczone cele: służył zarówno pań- 3 Zob. Peter Weiss Notatki o teatrze faktu, przełożyła stwowej polityce historycznej w formie Małgorzata Leyko, w: O dramacie. Źródła do dziejów eu- Sceny Faktu Teatru Telewizji i prezen- ropejskich teorii dramatycznych. Od Sartre’a do Mrożka, towanych w jej ramach spektakli o sta- hanna krall relacje, teatr Mały, warszawa 1981. pod redakcją Eleonory Udalskiej, Energeia, Warszawa 1997. linowskich zbrodniach, jak i – z drugiej fot. cezary Marek langda Joanna krakowska • Tym gorzeJ dla fakTów 10 11 teatrem wielokrotnych zapośredniczeń. ze mną: „Wszystko, co robimy albo mówi- Na podstawie zdarzeń relacjonowanych my w teatrze, jest fikcją!” Okej? Świetnie. w prasie powstaje dramat literacki. Te- Jeszcze raz, wszyscy razem: „Wszystko, co atr przekłada dramat na poetycki język robimy albo mówimy w teatrze, jest fikcją!” sceniczny. Świat realnych zdarzeń do- i jeszcze raz: „Wszystko, co robimy albo ciera więc do widzów przez potrójny mówimy w teatrze, jest fikcją!” i jeszcze: filtr medialny – najpierw prasa – potem „Wszystko, co robimy albo mówimy w te- dramat – wreszcie teatr: atrze, jest fikcją!” „Autor nie ukrywa, że głośne zda- Ponieważ wszystko, co robimy albo mó- rzenia relacjonowane w prasie stały się wimy w teatrze, jest fikcją, chciałabym opo- osią prezentowanych tu mikrodrama- wiedzieć wam trochę więcej o sobie. tów. Wykonał bowiem krótkie zadania Zawsze interesowało mnie to, co wolno, dramatyczne – etiudy, przenosząc dra- a czego nie wolno robić w teatrze i gdzie maty z gazet na scenę. Reporterzy za- jest granica między fikcją a realnością. czerpnęli z życia rzeczywiste dramaty, Jako aktorka występująca na scenie, często przetwarzając je w artykuły prasowe, zadawałam sobie pytanie, do kogo nale- mniej lub bardziej precyzyjnie odzwier- ży brzydki oddech: do mojego kolegi, czy ciedlając rzeczywistość, dramaturg do postaci, którą odgrywa. Bardzo często, z kolei wziął z tych artykułów szkielety kiedy grałam w realistycznych spektaklach, zdarzeń, ubierając je w żywy język i re- zastanawiałam się, dlaczego robimy wszyst- alia zaczerpnięte z życia, ale z zupełnie ko jak w prawdziwym życiu, ale nie sikamy innych sytuacji, i przetworzone”5. i nie robimy kupy na scenie, nie mówiąc już Form i wariantów teatru dokumental- o uprawianiu seksu. Albo kiedy mówię mo- nego jest dzisiaj wiele, a wyróżnia go za- nolog postaci, która się boi linczu i wyklu- wsze jakiś naddatek zaangażowania czy czenia ze środowiska, to kto się boi, postać, głębokiego uwikłania w rzeczywistość czy aktorka, która mówi monolog? – czy to za sprawą oddawania głosu Zdecydowałam się sprawdzić, gdzie bie- mniejszościom (romville Justyny Pobie- gnie granica między fikcją a realnością dla dzińskiej w Teatrze Polskim w Bydgosz- was.6 czy, 2015); czy dzięki skrajnie osobistym historiom (Mała narracja Wojciecha Okazało się, zwłaszcza poza teatrem, Ziemilskiego, 2010); czy przez tak zwa- że ta granica jest dla wielu osób nie- ne gorące tematy (Szybki Teatr Miejski widoczna, że rama rampy to nie cu- w Teatrze Wybrzeże, 2004); czy wreszcie dzysłów, lecz piedestał, a oswojenie w wyniku otwarcie politycznych dekla- konwencji teatralnej jako umownej, racji (klątwa Olivera Frljicia w Teatrze fikcyjnej i sztucznej jest pozorne, bo Powszechnym w Warszawie, 2017). Ten rzeczywistość sceniczną można tu było ostatni przypadek wydaje się szczególnie potraktować – atakując lub afirmując – ciekawy jako przykład teatru dokumen- jako realną. To zatem, co na scenie, co talnego, który problematyzuje zarazem przed teatrem, co w mediach i w obie- sceniczną fikcję, jak w monologu Julii gu oficjalnych papierów, stanowi dziś Wyszyńskiej: dokument jakiegoś wycinka życia spo- łecznego roku 2017. Teatr faktu posiadł Zanim będziemy kontynuować spektakl, zdolność stwarzania nowych faktów, chciałabym, żebyście wszyscy powiedzieli 6 Klątwa na motywach dramatu Stanisława Wyspiańskie- transfer!, reż. jan klata, wrocławski teatr współczesny 2006. go, reż. Oliver Frljić, Teatr Powszechny w Warszawie fot. bartłoMiej sowa/wrocławski teatr współczesny 5 Grzegorz Nawrocki Młoda śmierć, „Dialog” nr 8/1995. 2017. Joanna krakowska • Tym gorzeJ dla fakTów 12 13 czytaj: syntez. Pytanie, czy poniósł po- Nie szukamy nowych form, ale nowych rażkę, bo zamiast zwrócić uwagę na stosunków. Polega to przede wszystkim na problem przemocy seksualnej w Ko- zniszczeniu starych stosunków, również na ściele i nadmierną rolę Kościoła w ży- poziomie formalnym, następnie na uświa- ciu politycznym, co było jego domnie- domieniu sobie, że jeśli zniszczyliśmy je na maną intencją, zwrócił uwagę przede poziomie formalnym, to dlatego, że forma wszystkim na konfliktującą moc teatru? ta wynikała z pewnych warunków społecz- A więc zjadł własny ogon? W tym sen- nych wspólnego życia i wspólnej pracy, sie konwencja teatru dokumentalnego która zakłada walkę przeciwieństw, a zatem przestała być tylko konwencją, wyczer- pracę polityczną.7 pała się. Oczywiście na ogół teatr dokumen- Jeśli więc dokumenty czy fakty nie talny, mimo swojej immanentnej po- pasują do założeń lub nie współgrają lityczności, nie ma aż tak radykalnych z wizją i tezą – tym gorzej dla faktów. skutków, choć podejmuje się zarówno A może tym lepiej? Bo tylko w ten spo- historycznych rewindykacji (zrozumieć sób są w stanie uruchomić dyskursyw- h. Pawła Palcata w Teatrze im. Mo- ny potencjał przedstawienia, wywołać drzejewskiej w Legnicy, 2011), jak i teo- kontrowersje i  wzbudzić dyskusję retycznych eksperymentów z historią – uruchomić proces przemian, tę he- kontrfaktyczną i alternatywną (geniusz glowską dialektyczną maszynkę, która w golfie Agnieszki Jakimiak, Stary Teatr, sprawia, że nasz spór o fakty nigdy się 2014). W każdym z tych przypadków, nie zakończy. tak jak w każdym wymienionym wcze- śniej – zajmuje wyraźne światopoglądo- we, ideowe czy polityczne stanowisko. 7 Agnieszka Jakimiak Geniusz w golfie, w: Transfer! Teksty Jak mógł był powiedzieć Konrad Swi- dla teatru, pod red. Joanny Krakowskiej, Wydawnictwo narski, i powiedział w geniuszu w golfie: Krytyki Politycznej, Warszawa 2015, s. 594. wojtek zieMilski Mała narracja, reż. wojtek zieMilski, teatr studio, warszawa 2010. fot. krzysztof bieliński Joanna krakowska • Tym gorzeJ dla fakTów 15 Macieja Berbeki i Tomasza Kowalskie- serii Macieja Podstawnego, czy – choć go, tragicznie zmarłych podczas zimo- to akurat przykład dość szczególny – Fakty na niby wej wyprawy na Broad Peak. Jacek Ber- wesele we wsi kamyk, czyli będzie pani beka publicznie protestował przeciwko zadowolona Agaty Dudy-Gracz. Te bar- publikacji, wskazywał przekłamania dzo różne od siebie przykłady łączy dy- i przeinaczenia, których dopuścił się lemat, przed którym stanęli wszyscy dziennikarz. W wywiadzie dla „Dwu- realizatorzy – w jaki sposób teatr jako tygodnika” Jacek Hugo Bader otwarcie medium rezonuje z ową prawdą repor- • Marta Bryś • przyznał, że niektóre fragmenty repor- tażu i w jaki sposób można ten szcze- tażu rzeczywiście zmyślił.2 gólny rodzaj literatury zainscenizować Leszczyński przypomniał również tak, by nie utracić jego faktograficz- sprawę reportażu Mur. dwanaście ka- nego ciężaru. Wydaje się bowiem, że wałków o berlinie Witolda Szabłowskie- zapisanej w reportażu realności nie da go, w którym autor przepisał dialogi się uzyskać przez prosty gest scenicznej z filmu Paczki solidarności Lwa Hof- adaptacji tekstu. fmana i przedstawił jako autentyczne rozmowy, które rzekomo przeprowadził z bohaterami tekstu. Za każdym razem Performans kulturowy takie odkrycia wywołują emocjonalną Katarzyna Szyngiera i Mirosław Wle- reakcję, ponieważ czytelnik, sięgając po kły (Grzegorz Niziołek dołączył do ze- reportaż, zakłada, że ma do czynienia społu jako dramaturg na etapie prób) z faktami, a wszystko, o czym przeczy- postanowili przyjrzeć się muzułmań- ta, wydarzyło się naprawdę. Nierzadko skim środowiskom w Belgii i Fran- Reportaż jako gatunek literacki wy- pozwala „przeżyć” opisywane zdarzenia też czerpie z reportażu wiedzę o wy- cji. Spotykali się z przedstawicielami myka się łatwym definicjom, balansu- wraz z bohaterami, ale też przedstawia darzeniach czy kulturze danego kraju, oficjalnych organizacji, jak również jąc między etycznym wymogiem opi- rzeczywistość tak, jak zobaczył ją autor, dlatego w momencie, w którym nie zo- z anonimowymi osobami spotkanymi sania rzeczywistości taką, jaka jest (lub a czytelnik może wyrobić sobie własne staje poinformowany o inwencji autora na ulicy; chcieli dowiedzieć się, jak zdarzyła się), a artystyczną stylizacją, zdanie. Na początku czerwca 2017 (nawet niewielkiej), może poczuć się funkcjonują, co myślą, w jaki sposób rozgorzała kolejna burzliwa dyskusja oszukany, zmanipulowany i podważyć postrzegają państwo oraz swoją w nim autorka jest doktorantką teatrologii pomiędzy reportażystami, sprowoko- wiarygodność całego tekstu. rolę. Dominującym kontekstem wszyst- uniwersytetu jagiellońskiego. wana przez Adama Leszczyńskiego, W ostatnim sezonie na polskich sce- kich rozmów jest oczywiście kwestia w latach 2011-2013 pracowała który nazwał Polską Szkołę Reportażu nach pojawiły się spektakle oparte na obecności przedstawicieli iSiS w tych w ośrodku dokumentacji sztuki „polską szkołą zmyślania”1. Spór toczył reportażach, między innymi bóg w dom środowiskach i rekrutowanie młodzie- tadeusza kantora „cricoteka”, później się o granice fikcji w reportażu, prawo Katarzyny Szyngiery, Grzegorza Nizioł- ży do swoich szeregów. Podróże do Bel- jako koordynatorka programowa autora do naginania faktów; Leszczyń- ka i Mirosława Wlekłego3 w reżyserii gii i Francji zaowocowały materiałem krakowskich reminiscencji ski podawał przykłady wymyślania sy- Katarzyny Szyngiery, diabeł i tablicz- kilkudziesięciu godzin rozmów, dwoma tuacji, dialogów, postaci (bądź łączenia ka czekolady Pawła Reszke w reżyserii reportażami wycieczka na dżihad. dla- teatralnych. współkuratorka projektu kilku bohaterów w jednego). Głośnym Kuby Kowalskiego, biała siła, czarna czego 640 belgów trafiło do isis?4 i nie „biografie w teatrze” realizowanego echem odbiła się bulwersująca sprawa pamięć Marcina Kąckiego w reżyserii wiedziały, że ich synowie trafili do syrii, w cricotece (2014). w latach 2014- książki Jacka Hugo-Badera długi film Piotra Ratajczaka, ku klux klan Ka- aby rozpocząć dżihad5 oraz rozmową 2015 oraz 2016-2017 była członkinią o miłości. Powrót na broad Peak „do- tarzyny Surmiak-Domańskiej w reży- z socjolożką Hasną Hussein dżihad. komisji w konkursie na wystawienie kumentującej” wyprawę zespołu Jacka polskiej sztuki współczesnej. Berbeki do Karakorum w celu odna- 2 Jacek Hugo-Bader Wykonuję taki zawód, rozmawiał 4 Katarzyna Szyngiera, Mirosław Wlekły Wycieczka na Adrian Stachowski, http://www.dwutygodnik.com/ dżihad. Dlaczego 640 Belgów trafiło do ISIS?, „Duży lezienia i sprowadzenia do Polski ciał artykul/5267-wykonuje-taki-zawod.html. Format”, „Gazeta Wyborcza” z 20 lutego 2017. która uatrakcyjnia treść. Reportaż refe- 1 Adam Leszczyński Polska szkoła zmyślania, http://kryty- 3 Przy tytułach spektakli podaję nazwiska autorów repor- 5 Katarzyna Szyngiera, Mirosław Wlekły Nie wiedziały, ruje słowa świadków, uczestników zda- kapolityczna.pl/kultura/czytaj-dalej/leszczynski-polska- taży, a nie adaptatorów czy dramaturgów odpowiedzial- że ich synowie trafili do Syrii, aby rozpocząć dżihad, rzeń, z którymi rozmawiał autor tekstu, -szkola-zmyslania/ (dostęp 20 października 2017). nych za sceniczny kształt tekstów. „Wysokie Obcasy” z 25 lutego 2017.