T. C. SAKARYA ÜN(cid:2)VERS(cid:2)TES(cid:2) SOSYAL B(cid:2)L(cid:2)MLER ENST(cid:2)TÜSÜ (cid:3) HALK ARASINDA YA AYAN HURAFELER (cid:2) (cid:2) (cid:3) ÜZER NE B R ALAN ARA TIRMASI (cid:2) (cid:4)(cid:2) (BURSA/OSMANGAZ ÖRNE ) YÜKSEK L(cid:2)SANS TEZ(cid:2) Abdullah ÇOBANO(cid:4)LU Enstitü Anabilim Dalı : Temel (cid:2)slam Bilim Enstitü Bilim Dalı : Kelam Tez Danı(cid:5)manı: Yrd. Doç. Dr. Ahmet BOSTANCI MAYIS - 2006 T. C. SAKARYA ÜN(cid:2)VERS(cid:2)TES(cid:2) SOSYAL B(cid:2)L(cid:2)MLER ENST(cid:2)TÜSÜ (cid:3) HALK ARASINDA YA AYAN HURAFELER (cid:2) (cid:2) (cid:3) ÜZER NE B R ALAN ARA TIRMASI (cid:2) (cid:4)(cid:2) (BURSA/OSMANGAZ ÖRNE ) YÜKSEK L(cid:2)SANS TEZ(cid:2) Abdullah ÇOBANO(cid:4)LU Enstitü Anabilim Dalı : Temel (cid:2)slam Bilimleri Enstitü Bilim Dalı : Kelam Bu tez 17/05/2006 tarihinde a(cid:5)a(cid:6)ıdaki jüri tarafından Oybirli(cid:6)i ile kabul edilmi(cid:5)tir. ---------------------- ----------------------- --------------------- Jüri Ba(cid:5)kanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyuldu(cid:2)unu, ba(cid:3)kalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunuldu(cid:2)unu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadı(cid:2)ını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya ba(cid:3)ka üniversitedeki ba(cid:3)ka bir tez çalı(cid:3)ması olarak sunulmadı(cid:2)ını beyan ederim. Abdullah ÇOBANO(cid:4)LU 10. 05. 2006 ÖNSÖZ Peygamberler silsilesinin son temsilcisi olan Hz. Muhammed (s.a.v.)’in yirmiüç yıllık risâlet süresi sonunda, tevhîd inancı zihinlere yerle(cid:3)mi(cid:3)tir. Ancak nübuvvet nurundan uzakla(cid:3)ıldıkça ve farklı kültürlere mensup bir çok grup (cid:4)slâm dairesine girdikçe, müslüman topluluklar içerisinde bazı hurafeler ya(cid:3)ama (cid:3)ansı bulmu(cid:3)tur. Bu tür bâtıl telâkkilerin bir kısmı, ku(cid:3)aktan ku(cid:3)a(cid:2)a aktarılmak suretiyle günümüze kadar gelmi(cid:3)tir. Biz de tezimizi, söz konusu problemin güncelli(cid:2)i nedeniyle, bu hususta bir alan ara(cid:3)tırmasına odakladık. Çalı(cid:3)ma alanımız, Bursa’nın Osmangazi ilçesidir. Bu ara(cid:3)tırmayla, bölge halkı arasında ne gibi hurafelerin varlı(cid:2)ını sürdürdü(cid:2)ü incelenmeye çalı(cid:3)ılmı(cid:3)tır. Halk arasında mevcut hurafelerle ilgili genel malümat veren eserler bulunmakla birlikte, hangi hurafelerin ne oranda benimsendi(cid:2)i noktasında sa(cid:2)lıklı bilgi veren alan ara(cid:3)tırmasına dönük çalı(cid:3)ma yok denecek kadar azdır. Kanaatimizce bu çalı(cid:3)ma, söz konusu bo(cid:3)lu(cid:2)u doldurmaya yönelik bir katkıdır. Çalı(cid:3)mamız, bir giri(cid:3) ve iki ana bölümden olu(cid:3)maktadır. Giri(cid:3) bölümünde kısaca ara(cid:3)tırmanın konusu, amacı, önemi, yöntemi, hipotezleri, kapsam ve sınırları, evren ve örneklemleri ile ilgili bilgiler verilmi(cid:3)tir. Birinci bölümde ara(cid:3)tırmanın teorik kısmı çerçevesinde, konuyla ilgili temel kavramlar, hurafelerin ortaya çıkı(cid:3) ve yayılı(cid:3) sebepleri ile belli ba(cid:3)lı konulardaki hurafeler üzerinde durulmu(cid:3)tur. (cid:4)kinci bölümde ise, anket uygulanan örneklem grubunun genel özellikleri, deneklerle ilgili bilgi ve bulgular, onların konuyla ilgili sorulara verdikleri cevaplar grafikler ve tablolar halinde gösterilmi(cid:3), ayrıca gerekli de(cid:2)erlendirmeler yapılmı(cid:3)tır. Bu çalı(cid:3)ma sırasında yardımlarını esirgemeyen danı(cid:3)man hocam Yrd. Doç. Dr. Ahmet Bostancı’ya, çalı(cid:3)manın belli a(cid:3)amaya gelmesinde katkıları olan Prof. Dr. Hüdâverdi Adam ve Yrd. Doç. Dr. Süleyman Akku(cid:3)’a, fikirleriyle bana yol gösteren Doç. Dr. Ramazan Biçer ve Yrd. Doç. Dr. Fethi Güngör’e, özellikle anketin hazırlanmasında ve uygulanmasında desteklerini esirgemeyen Doç Dr. Abdurrahman Kurt’a ve anketin uygulanmasında eme(cid:2)i geçen herkese te(cid:3)ekkürü bir borç bilirim. 10 Mayıs 2006 Abdullah ÇOBANO(cid:5)LU (cid:2)Ç(cid:2)NDEK(cid:2)LER KISALTMALAR .......................................................................................................... iii GRAF(cid:2)K L(cid:2)STES(cid:2) ........................................................................................................ iv TABLO L(cid:2)STES(cid:2) ........................................................................................................... v ÖZET ............................................................................................................................ vii SUMMARY ................................................................................................................. viii G(cid:2)R(cid:2)(cid:3) .............................................................................................................................. 1 BÖLÜM 1: ARA(cid:3)TIRMANININ TEOR(cid:2)K ÇERÇEVES(cid:2) ....................................... 8 1.1. Temel Kavramlar ...................................................................................................... 8 1.1.1. Hurafe ............................................................................................................. 8 1.1.2. Bid‘at ............................................................................................................. 12 1.1.3. Esâtîr ............................................................................................................. 15 1.1.4. Mit .................................................................................................................15 1.2. Hurafelerin Ortaya Çıkmasında Etkili Olan Faktörler ........................................... 17 1.2.1. (cid:4)slâm Öncesi Bazı Kültürel Unsurların (cid:4)slâm’a Ta(cid:3)ınması .......................... 17 1.2.2. Mevzû (Uydurma) Hadisler .......................................................................... 19 1.2.3. (cid:4)srâilyât ........................................................................................................ 23 1.3. Hurafelerin Yayılmasında Etkili Olan Faktörler .................................................... 26 1.3.1. Cehalet .......................................................................................................... 26 1.3.2. Taklit ............................................................................................................. 29 1.3.3. Kitle (cid:4)leti(cid:3)im Araçları ................................................................................... 31 1.4. Hurafelerin Kabulünde Etkili Olan Faktörler ......................................................... 33 1.4.1. Psikolojik Faktörler ...................................................................................... 34 1.4.2. Sosyolojik Faktörler ..................................................................................... 34 1.4.3. Ekonomik Faktörler ...................................................................................... 35 1.5. Yaygın Hurafelerin Sınıflandırılması ..................................................................... 36 1.5.1. Ulûhiyyetle (cid:4)lgili Hurafeler .......................................................................... 36 1.5.2. Gayb Bilgisiyle (cid:4)lgili Hurafeler .................................................................... 37 1.5.3. U(cid:2)ur ve U(cid:2)ursuzlukla (cid:4)lgili Telâkkiler ........................................................ 40 1.5.4. Türbe ve Yatırlarla (cid:4)lgili Hurafeler .............................................................. 44 1.5.5. Cinlerle (cid:4)lgili Hurafeler ................................................................................ 47 1.5.6. Sihir-Büyü (cid:4)le (cid:4)lgili Hurafeler ...................................................................... 49 1.5.7. Nazarla (cid:4)lgili Telâkkiler ................................................................................ 54 1.5.8. Muskayla (cid:4)lgili Telâkkiler ............................................................................ 56 BÖLÜM 2: ANKET SONUÇLARI VE DE(cid:4)ERLEND(cid:2)R(cid:2)LMES(cid:2) ........................ 60 2.1. Anket Uygulanan Alanlarla (cid:4)lgili Bilgi ve Bulgular .............................................. 60 2.2. Ankete Katılanlarla (cid:4)lgili Genel Bulgular .............................................................. 61 2.2.1. Cinsiyete Göre Da(cid:2)ılım ................................................................................ 61 2.2.2. Ya(cid:3) Da(cid:2)ılımı ................................................................................................. 62 2.2.3. Ö(cid:2)renim Durumu .......................................................................................... 63 2.2.4. Ekonomik Durum ......................................................................................... 63 2.2.5. Denekler ve Ailelerinin Dindarlık E(cid:2)ilimleri ............................................... 64 2.3. Anketle Elde Edilen Bulgular ve Yorumları .......................................................... 65 2.3.1. Gayb Bilgisiyle (cid:4)lgili Bulgular ..................................................................... 65 2.3.2. U(cid:2)ur ve U(cid:2)ursuzlukla (cid:4)lgili Bulgular ........................................................... 72 2.3.3. Türbe ve Yatırlarla (cid:4)lgili Bulgular................................................................. 78 2.3.4. Nazarla (cid:4)lgili Bulgular .................................................................................. 84 2.3.5. Muskayla (cid:4)lgili Bulgular ............................................................................... 88 2.3.6. Di(cid:2)er Bulgular .............................................................................................. 91 SONUÇ VE ÖNER(cid:2)LER .......................................................................................... 100 KAYNAKÇA .............................................................................................................. 103 EK ............................................................................................................................... 108 ÖZGEÇM(cid:2)(cid:3) ............................................................................................................... 111 KISALTMALAR AÜ(cid:2)F : Ankara Üniversitesi (cid:4)lâhiyat Fakültesi AÜ(cid:2)FD : Ankara Üniversitesi (cid:4)lâhiyat Fakültesi Dergisi b. : (cid:4)bn (O(cid:2)lu) Bkz. : Bakınız c.c. : Celle celâlüh D(cid:2)A : Diyanet (cid:4)slâm Ansiklopedisi D(cid:2)B : Diyanet (cid:4)(cid:3)leri Ba(cid:3)kanlı(cid:2)ı Hz. : Hazreti MÜ(cid:2)FV : Marmara Üniversitesi (cid:4)lâhiyat Fakültesi Vakfı MÜSBE : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ö. : Ölümü r.a. : Radiyallahu ‘anh s. : Sayfa s.a.v. : Sallallahu ‘aleyhi vesellem Sd. : Sadele(cid:3)tiren TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Thk. : Tahkik eden vb. : Ve benzeri GRAF(cid:2)K L(cid:2)STES(cid:2) Sayfa Grafik 1: Cinsiyete Göre Da(cid:2)ılım .......................................................................... 62 Grafik 2: “Hiç Fal Baktırdınız mı?” Sorusuna Verilen Cevapların Da(cid:2)ılımı ........... 66 Grafik 3: “U(cid:2)ur ve U(cid:2)ursuzlu(cid:2)a (cid:4)nanıyor musunuz?” Sorusuna Verilen Cevapların Da(cid:2)ılımı ................................................................................................... 72 Grafik 4: “Hiç Türbe Ziyaretine Gittiniz mi?” Sorusuna Verilen Cevapları Da(cid:2)ılımı.................................................................................................... 82 Grafik 5: “Nazara (cid:4)nanıyor musunuz?” Sorusuna Verilen Cevapların Da(cid:2)ılımı ..... 84 TABLO L(cid:2)STES(cid:2) Sayfa Tablo 1: Yerle(cid:3)im Alanlarına Göre Da(cid:2)ılım ........................................................... 60 Tablo 2: Ya(cid:3) Da(cid:2)ılımı ............................................................................................ 62 Tablo 3: Ö(cid:2)renim Durumu ..................................................................................... 63 Tablo 4: Ekonomik Durum ..................................................................................... 64 Tablo 5: Dindarlık E(cid:2)ilimi Da(cid:2)ılımı ....................................................................... 64 Tablo 6: Ailelerin Dindarlık E(cid:2)ilimi Da(cid:2)ılımı ........................................................ 65 Tablo 7: Cinsiyetle Fal Baktırma E(cid:2)ilimi Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ..................................... 66 Tablo 8: Yaygın Fal Çe(cid:3)itleri Da(cid:2)ılımı ................................................................... 67 Tablo 9: Falın Gelecekle (cid:4)lgili Beklentilere Cevap Verme Da(cid:2)ılımı ...................... 68 Tablo 10: Namaz (cid:4)badetini Yerine Getirme Durumu (cid:4)le Falın Gelecekle (cid:4)lgili Beklentilere Cevap Verme Durumu Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ............................... 68 Tablo 11: Oruç (cid:4)badetini Yerine Getirme Durumu (cid:4)le Falın Gelecekle (cid:4)lgili Beklentilere Cevap Verme Durumu Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki .............................. 69 Tablo 12: Kur’ân-ı Kerîm, Kur’ân-ı Kerîm Meâli ve Dinî Kitap Okuma Durumu (cid:4)le Falın Gelecekle (cid:4)lgili Beklentilere Cevap Verme Durumu Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki 71 Tablo 13: Medyumların Gelece(cid:2)e Dair Söylediklerine (cid:4)nanma E(cid:2)ilimi.................... 72 Tablo 14: Ö(cid:2)renim Durumu (cid:4)le U(cid:2)ur ve U(cid:2)ursuzlu(cid:2)a (cid:4)nanma Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ...... 73 Tablo 15: “Kara Kedi, Bayku(cid:3) Ötmesi, Köpek Uluması U(cid:2)ursuzluk Getirir” Bâtıl (cid:4)nancıyla (cid:4)lgili Cevapların Da(cid:2)ılımı ......................................................... 75 Tablo 16: Farklı De(cid:2)i(cid:3)kenlerle “Kara Kedi, Bayku(cid:3) Ötmesi, Köpek Uluması U(cid:2)ursuzluk Getirir” Bâtıl (cid:4)nancına (cid:4)nanma E(cid:2)ilimi Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ....... 76 Tablo 17: “Salı Günü Ba(cid:3)lanan (cid:4)(cid:3)ler Sallanır (Uzar)” Telâkkisiyle (cid:4)lgili Cevapların Da(cid:2)ılımı ................................................................................................... 77 Tablo 18: Türbe ve Yatırlarda Mum Yakmak, Kurban Kesmek vb. Bâtıl Uygulamalar Yapmakla (cid:4)lgili Cevapların Da(cid:2)ılımı ................................... 78 Tablo 19: Farklı De(cid:2)i(cid:3)kenlerle Türbe ve Yatırlarda Yapılan Bâtıl Uygulamalar Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ....................................................................................... 79 Tablo 20: Namaz (cid:4)badetini Yerine Getirme (cid:4)le Türbe ve Yatırlarda Yapılan Bâtıl Uygulamalar Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ................................................................. 80 Tablo 21: Evlenemeyen Genç Kız, Bir Türbe Veya Yatıra Gidip Bez Ba(cid:2)larsa Kısmetinin Açılaca(cid:2)ına Dair Bâtıl (cid:4)nançla (cid:4)lgili Cevapların Da(cid:2)ılımı ...... 81 Tablo 22: Cinsiyet (cid:4)le Evlenemeyen Genç Kızla (cid:4)lgili Bâtıl (cid:4)nanç Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki 81 Tablo 23: Cinsiyetle Nazara (cid:4)nanma E(cid:2)ilimi Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ................................ 85 Tablo 24: Namaz Kılma Durumuyla Nazara (cid:4)nanma E(cid:2)ilimi Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ........ 85 Tablo 25: Nazardan Korunmak (cid:4)çin Alınması Gereken Tedbirle (cid:4)lgili Soruya Verilen Cevapların Da(cid:2)ılımı .................................................................... 86 Tablo 26: Deneklerin Nazardan Korunmak (cid:4)çin Aldıkları Tedbir (cid:4)le Dindarlık E(cid:2)ilimleri Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ...................................................................... 87 Tablo 27: Muskanın (cid:4)nsanı Çe(cid:3)itli Olumsuz Etkilerden Korudu(cid:2)una (cid:4)nanma E(cid:2)ilimi Da(cid:2)ılımı ...................................................................................... 88 Tablo 28: Ö(cid:2)renim Durumu (cid:4)le Muskanın Olumsuz Etkilerden Korudu(cid:2)una (cid:4)nanma E(cid:2)ilimi Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ............................................................. 89 Tablo 29: Muskacıların, Cincilerin ve Üfürükçülerin Söylediklerine (cid:4)nanma E(cid:2)ilimi Da(cid:2)ılımı....................... ................................................................ 90 Tablo 30: “Tıbbî (cid:4)mkânların Yetersiz Kaldı(cid:2)ı Durumlarda Size Göre Hastalar Nereye Ba(cid:3)vurmalıdır?” Sorusuna Verilen Cevapların Da(cid:2)ılımı ............... 91 Tablo 31: Burçlarla (cid:4)lgili Bilgileri Ö(cid:2)renme Vasıtaları ............................................ 92 Tablo 32: Ya(cid:3) (cid:4)le Burçlarla (cid:4)lgilenme Durumu Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki ............................. 93 Tablo 33: Falla, Medyumlarla, Astrolojiyle, U(cid:2)ur ve U(cid:2)ursuzlukla (cid:4)lgili Bilgileri Ö(cid:2)renme Vasıtaları .................................................................................. 94 Tablo 34: “Muskacılara Gitmek, Türbelere Gidip Dilek Dilemek, Mum Yakmak, A(cid:2)açlara Bez Ba(cid:2)lamak, Medyumların Görü(cid:3)leri vb. (cid:6)eyler Hangi Durumlarda (cid:4)lginizi Çeker?” Sorusuna Verilen Cevapların Da(cid:2)ılımı ........ 95 Tablo 35: Yaygın Hurafelerin (cid:4)lgi Çekme Durumu (cid:4)le Cinsiyet Arasındaki (cid:4)li(cid:3)ki .... 96