Groene ruimte Varia: Universitair engagement | Faludi's klassieker Villa Escamp | Asociale stadsontwikkeling | Whiskytoerisme | Lange Wapper MAGAZINE VOOR SOCIAALRUIMTELIJKE VRAAGSTUKKEN JAARGANG 29 – NUMMER 2 – 2013 OMSLAG VOOR Groene ruimte in Vancouver, Canada. Foto: Tessie Dijkers OMSLAG ACHTER Het stedelijk openbaar groen in Amsterdam. Infographic: Boris van Zanten Redactioneel: Meanderen Inleiding-theorie-methodologie-resultaten-conclusie. Een trits van vijf ik het onderwerp even en kom er in de conclusie op terug. Er moet in die iedere wetenschapper kan dromen. Negen van de tien artikelen in dit redactioneel namelijk ook nog een refl ectie over AGORA. Welke internationale tijdschriften hebben deze vorm en de meeste scripties keuzes maken we als redactie en waarom? volgen grofweg deze volgorde. Structuur geeft houvast aan lezer én Artikelen in AGORA hebben over het algemeen niet de vorm van schrijver. Complexe materie wordt op een overzichtelijke manier bovengenoemde vijftrapsraket. Hiervoor zijn twee redenen. Ten eerste gepresenteerd. Bij het lezen van een wetenschappelijk artikel kun je is er niet de ruimte om in een artikel van vier pagina’s alle vijf de bovendien snel en effi ciënt te werk gaan. Wanneer je meer wilt weten elementen uit te lichten. Er is focus nodig. De nadruk ligt in de artikelen over een methode volstaat lezing van sectie twee, terwijl nieuwsgierig- op de juicy parts: resultaten en conclusie. Ten tweede neemt een heid naar de bevindingen van het onderzoek wordt bevredigd in het duidelijke structuur een lezer weliswaar bij de hand, het maakt een vierde gedeelte. artikel ook voorspelbaar en saai. Op een druilerige zondagmiddag moet Het redactioneel, waarmee AGORA al jaren haar nummers begint, AGORA je verrassen en meeslepen, niet alleen informeren. Een heeft deze vorm bepaald niet. Het kronkelt langs verschillende uitdaging die we in toenemende mate proberen aan te gaan met onderwerpen. Meanderen, in de woorden van onze fysisch-geografi sche behulp van beeldmateriaal zoals fotoreportages en dit keer voor het collega’s. Waarbij een rivier niet de kortste route door het landschap eerst een infographic op de achterzijde. kiest, zoals je op grond van zwaartekracht zou verwachten, maar door Voorgaande zin zou dit stukje kunnen afsluiten, ware het niet dat ik een wisselwerking van stroomsnelheid en sedimenten een slingerend het thema nog steeds niet heb behandeld. Gelukkig biedt de meander- patroon aanneemt. Voorliggend redactioneel gaat niet recht op het analogie uitkomst. Deze AGORA gaat in op nieuwe vormen van beheer doel af – léés dit magazine! – maar doet onderweg verschillende en sturing in de stedelijke groene ruimte. Er is een verschuiving onderwerpen aan. zichtbaar van een sterke, sturende overheid naar lokale en spontane Dit stukje heeft een aantal ingrediënten. Omdat het de eerste vormen van organisatie met een waaier aan belanghebbenden. pagina van het nummer is, moet het uitnodigen tot verder lezen. Dus Onvoorspelbare processen met creatieve oplossingen. Zonder geen ingewikkeld citaat van een Franse fi losoof, maar een aansprekend vastomlijnende structuren, maar als een meanderende rivier. Geïnteres- voorbeeld. Daarnaast moet er iets over het thema (in dit geval Groene seerden doen er goed aan zich de komende pagina’s door de verschil- ruimte) worden verteld. Ik zou bijvoorbeeld kunnen uitweiden over hoe lende dimensies van groene ruimte te laten meevoeren. Ofwel: léés dit lekker ik het vind om zomers languit in het park te liggen. Iets waar de magazine! meeste lezers zich vermoedelijk mee kunnen identifi ceren. Maar dat is wel erg dun voor een populair-wetenschappelijk magazine. Dus parkeer Peter Pelzer, Hoofdredacteur AGORA Foto: Brian Gratwicke 2 GROENE RUIMTE REDACTIONEEL AGORA 2013-2 Thema: Groene ruimte Varia 04 Samen werken aan een groene stad INLEIDING Roos de Haan 28 Broodheren en geëngageerde academici 08 Coproductie: ‘loss’ of oplossing? DE VERGELIJKING Peter Pelzer & ESSAY Rianne van Melik Michiel van Meeteren 12 New York groener door privaat initiatief 32 Plaats maken in de tussentijd ESSAY Steven Stolk CASUS Tonie Boxman & Ellen van Holstein 16 Culemborgse pioniers van het zelfbeheer 35 Systemische benadering: sleutel tot CASUS Trijntje Tilstra succes? CASUS Tim Snippert & Sven Stremke 20 Buurtmoestuinen in kaart CASUS Elsbeth van den Bout 38 Asociale sociale stadsontwikkeling CASUS Davy Sterkens 24 Zelfbeheer als katalysator voor ecologisch begrip 42 De bron van planningstheorie ESSAY Sjoerd Brandsma & Dirk Oudes KLASSIEKERS Andreas Faludi 43 Nieuwe steden op de kaart BOEKRECENSIE Michiel Overkamp 44 Tussen ratio en verbeelding BOEKRECENSIE Friedel Filius 45 Whisky als motor voor toerisme? SCRIPTIERECENSIE Egbert van der Zee 46 Denkend aan de Lange Wapper VRIJE RUIMTE Michiel Dehaene 47 Colofon / Het volgende nummer agora-magazine.nl Blijf op de hoogte | Bekijk oude nummers Deel inhoud uit het actuele nummer Gemeenschappelijke tuin in Vancouver, Canada. Foto: Tessie Dijkers AGORA 2013-2 INHOUDSOPGAVE GROENE RUIMTE 3 Samen werken aan een groene stad Roos de Haan Groene burgerinitiatieven worden toegejuicht omdat kleine buurttuinen die, op initiatief van bewoners en onder hun ze de sociale samenhang binnen de buurt zouden bezielende scheppingsdrang, een plaats krijgen in de openbare ruimte bevorderen. Juist omdat groene projecten veelal vorm van de stad. Succesvolle voorbeelden van bewoners die tezamen krijgen in deze lokale context is een belangrijke vraag werken aan stadslandbouw en stadsnatuur zien we in vrijwel iedere stad wie de betrokkenen zijn en hoe belangen geborgd terug: ‘Transition Tuin’ in Apeldoorn, ‘Tuin in de Stad’ in Groningen, worden. In dit nummer belichten verschillende auteurs ‘Emma’s Hof’ in Den Haag en ‘High Five’ in Rotterdam zijn slechts hoe stedelijk groen gecreëerd en onderhouden wordt enkele voorbeelden. en welke participatievormen hierin zijn te ontdekken. Dit soort projecten doen vaak een beroep op fondsen, gemeente- lijke subsidies voor stadslandbouw of op de zogenaamde leefbaarheids- Bloemenzaad en bloembollen bleken een oplossing voor een gebrek budgetten. De inzet van buurtvrijwilligers maakt het mogelijk een aan groen in de Haagse Uitvinderswijk. Een groepje pioniers lanceerde programma draaiende te houden: van workshops tuinieren, een hier in 2012 het zogenaamde ‘guerilla gardening’. Hoekjes, rafelrandjes slakkenrace met kinderen, een plantenruilmarkt, tot gewoon buiten en zelfs de kleinste kieren tussen stoeptegels stortten zij vol met spelen. Een maatje groter zijn projecten die door coalities van bewo- zogenaamde zaadbommen. En met groot succes. Deze methode kreeg ners, semi-professionals en andere partijen (zoals scholen en GGD’s) navolging van meer buurtbewoners die hiermee kleur aanbrachten in de worden gevormd. Zo zet ‘Creative City Lab’ in op de expertise van wijk. Dit voorbeeld van burgers die hun eigen omgeving opfl euren staat studenten uit de verschillende disciplines om een ‘educatieve stadsak- niet op zichzelf. De site meergroenzelfdoen.nl, gelanceerd door ker’ te realiseren op een voormalig voetbalterrein in Amsterdam Noord. diezelfde Haagse pioniers, laat zien hoe geweldig eenvoudig het kan Een beweging op zich vormt ‘urban farming’. Hierbij staat voedselpro- zijn om je leefomgeving te beïnvloeden en hoe talrijk de initiatieven ductie, op daken, balkons en in tuinen centraal. Het Rotterdamse ‘Uit je zijn. Eigen Stad’ en ‘Eetbaar Utrecht’ zijn hier voorbeelden van. Intrinsieke groene missie of niet, we zien ook steeds vaker dat de gemeente de burger nodig heeft voor onderhoud van het groen. De gemeente heeft Zelfbeheer van stukken opbenbaar groen is in opkomst. Dit heeft alles de burger nodig voor te maken met slinkende onderhoudsbudgetten en een overheid die steeds meer inziet de burger nodig te hebben om een minimale onderhoud van het groen kwaliteit van buurtgroen te behouden. Scheppingsdrang in het groen Al deze initiatieven hebben gemeen dat zij mogelijkheden grijpen Dat bewoners hun groene vingers laten gelden in het publieke domein publieke ruimte in de stad ten nutte te maken van gemeenschap en zien we vaker. In veel stadswijken kennen we het beeld van individuele gezonde voeding. Ook fl euren zij de stedelijke omgeving op, te meer burgers die geveltuintjes aanleggen. Ook zien we steeds meer daar zij nogal eens worden gerealiseerd op onbenutte terreinen die gemeentelijke bomen vergezeld van een fl eurig tuintje op de vierkante door de terugtrekkende bewegingen op de vastgoedmarkt voorlopig meter, de zogenaamde boomspiegel. En dan zijn er de vele grote en braak blijven liggen. 4 GROENE RUIMTE SAMEN WERKEN AAN EEN GROENE STAD AGORA 2013-2 gemeentelijke diensten biedt in dit opzicht niet alleen belemmeringen, maar ook kansen. Zelfbeheer van (delen van) de buitenruimte is ook een aandachts- veld voor scholen en - niet in de laatste plaats - voor woningcorporaties. Woningcorporaties zijn steeds vaker met huurders in gesprek over zelfbeheer van de buitenruimte. De motivatie om dat gesprek aan te gaan kan van twee kanten komen. Soms, zoals in de Utrechtse wijk Spinozaplantsoen, geven bewoners aan dat ze graag zelf invulling geven aan één of twee vierkante meter bij hun voordeur. In het geval van het Delftse Poptahof was het wonincorporatie Woonbron die met de bewoners in gesprek ging over ‘ontstening’ van de buitenruimte en zelfbeheer. Er zijn meer bewonersgroepen die zich manifesteren als gespreks- partner van corporatie of gemeente. In de VINEX wijk EVA-Lanxmeer in Culemborg zien we zelfs een vorm van coproductie tussen bewoners en gemeente. In deze AGORA laat Trijntje Tilstra zien dat de bewoners van deze wijk de verantwoordelijkheid voor groenonderhoud op zich nemen en invulling geven aan een gemeenschappelijke (sociale en ecologi- sche) visie op de leefomgeving. Als gelijkwaardige partner met de gemeente werken zij samen aan het groenbeheer. EVA-Lanxmeer wordt dan ook vaak gezien als een geslaagd voorbeeld van zelfbeheer in een ecologische wijk. Sturen op groen Wat is de betekenis van deze verantwoordelijkheid die burgers naar zich De eerste oogst bosuien in een kersvers aangelegde school- annex toe trekken enerzijds, en de door de krappe gemeentelijke huishoud- buurttuin in Utrecht, augustus 2012. boekjes uitgelokte participatie anderzijds? Is de levensduur hiervan beperkt tot de economische crisis, of hebben ze over een tijdje post De burger als gezochte coproducent gevat en zullen ze onderdeel zijn van de manier waarop groen in de Veel van al dat ‘hands on’ in het groen komt niet alleen van de burger stad vorm krijgt en beheerd wordt? zelf. Gemeenten gaan namelijk, onder het mom van gedeelde verant- AGORA denkt het laatste. Crisis of niet, we zien toch dat groen woordelijkheid en genoodzaakt door bezuiningen ook zelf op zoek naar minder vaak ‘vanzelf’ een sluitpost in de gemeentelijke begrotingen is. burgerparticipatie. Om te bezuinigen bieden zij steeds vaker hun groen We kunnen vaststellen dat heel wat steden hebben toegewerkt naar ‘ter adoptie’ aan. In Breda werd die bezuinigingsmaatregel scherp op een nieuw experimenteel model dat gemeenten laat ‘rekenen’ met de tafel gelegd. Tenzij bewoners verklaarden onderhoud op zich te nemen, waarden van groen. Dit fenomeen staat bekend onder de naam TEEB: zou op diverse plekken kostenintensief groen, waaronder rozenperken, The Economics and Ecology of Biodiversity. Die interesse voor groen in omgevormd worden naar laagwaardiger groen of zelfs geheel vervan- de stad wordt verder gevoed door allerlei uitwisselingen tussen burgers gen worden door tegels. Tegels, wat gras misschien, óf hoogwaardig in de voorhoede van stadsnatuur of stadslandbouw, wetenschappers en groen in zelfbeheer, was dus de keuze die deze gemeente haar instituten. Met grote regelmaat is er een debat, lezing of masterclass inwoners voorlegde. Een klein jaar na de aankondiging hebben zo’n 75 over dit onderwerp. Toonaangevend is de aandacht die Platform31, als groepen Bredanaars zich aangemeld voor groen in zelfbeheer. belangrijk adviseur voor de nationale overheid, laat uitgaan naar Participatie lijkt hier, bij gebrek aan alternatieve keuzes, min of meer stedelijk groen door particuliere initiatieven. Op 25 mei van vorig jaar afgedwongen. wijdde het een heel kennisatelier aan dit onderwerp en binnenkort vindt Zelfbeheer is iets waar gemeenten mee experimenteren. Het er een vervolgsessie plaats voor beleidsmakers, politici en geïnteres- uitdenken van spelregels en kaders, in samenspraak met bewoners, seerden. Ook het in 2012 verschenen tijdschrift ‘De Groene Stad’ is hoort daarbij. Deze werkwijze vraagt van gemeentelijke diensten en bedoeld om succesvolle maatschappelijke en particuliere initiatieven burgers dat zij hun rollen herdefi niëren. Bewoners komen niet meer weg die de stad groener en socialer maken te exposeren en anderen hiertoe met ‘daar betaal ik toch belasting voor’. Andersom is bij de gemeente te motiveren. een fl exibele houding en gezonde dosis van loslaten nodig wanneer Wetenschappelijke inzichten onderbouwen de waarde van bewoners ‘hun’ openbare ruimte gaan beheren. Deze omslag in denken gezamenlijk gecreëerd groen voor de stad. Onderzoeken van Van Hall gaat nog een stapje verder wanneer burgers vanuit hun idealen met Larenstein en de Universiteit Wageningen, maar ook uit de hoek van de initiatieven komen die de ambtenaren uitdagen om hun perspectief te stedenbouwers en architecten, stellen dat participatieve groenprojecten verleggen en facilitair op te treden. De huidige afslanking van banen bij samenleven en gezondheid bevorderen. Ze spreken over de intrinsieke AGORA 2013-2 SAMEN WERKEN AAN EEN GROENE STAD GROENE RUIMTE 5 Voormalige spoorlijn 'The High Line' in New York, een voorbeeld van nieuwe groene plekken in stedelijk gebied. Foto: Trijntje Tilstra waarde van natuur in de stad, moestuinieren, buiten spelen en over maar dan op initiatief van ‘weldoeners’ en grote bedrijven. Vervolgens stadslandbouw als middel tot ‘sociale cohesie’. In haar boek ‘The lezen we in het artikel van Steven Stolk over succesvolle samenwer- Hungry City’ gaat Carolyn Steel nog een stap verder: wij stadsbewoners kingsverbanden die New York hebben verrijkt met groene plekken moeten gezamenlijk groente gaan verbouwen, opdat we kunnen midden in de stad zoals ‘The High Line’, een voormalige spoorlijn. De sámenleven en óverleven. Zij maakt de relevantie hiervan duidelijk voor samenwerking tussen bewonersgroepen, bedrijfsleven en gemeente oude industriesteden als Detroit die al decennialang te maken hebben blijkt vruchtbaar wanneer alle partijen kansen zien om waarde toe te met ontvolking en een selecte groep van achterblijvers voor wie voegen aan de openbare ruimte en haar rol in het samenwerkingspro- stadslandbouw van vitaal belang is. ces inneemt. Stolk besluit zijn artikel met vier lessen voor coproductie in Ongeacht de verschillen in opvattingen die we in de literatuur de Nederlandse praktijk. Voor de Amsterdamse buurtvereniging tegen komen is het duidelijk dat groene burgerinitiatieven worden ‘Wetering Duurzaam’ zijn de ‘High Line’, en de latere ‘Low Line’, in ieder omarmd vanwege hun potentie om sociale samenhang en gezondheid geval aanpsrekende voorbeelden. Geïnspireerd door deze concepten binnen de stad te stimuleren. Ook lijkt aannemelijk dat de burger nodig presenteerde ze dit voorjaar aan het stadsbestuur haar inrichtingsplan is om het stedelijk groen op peil te houden. voor een ondergronds park. Het is hoopvol dat er in deze fi nancieel krappe tijden naar innovatieve coalities wordt gezocht die de kwaliteit Lokaal groen biedt een van de stedelijke openbare ruimte vooruit helpen. Trijntje Tilstra schrijft over de coproductie die ten grondslag heeft podium aan de kracht van de gelegen aan de ecologische wijk EVA-Lanxmeer. Een bijzondere wijk gemeenschap waar bewoners al vanaf het begin het groen beheren en vormgeven. AGORA interviewde twee bevlogen bewoners om te achterhalen wat de succesfactoren van deze wijk zijn en hoe deze aanpak als voorbeeld Perspectieven op samenwerking voor anderen kan dienen. Op dit artikel volgt een inventarisatie van de Kortom, het is tijd voor een AGORA over stedelijk groen door vereende burgerinitiatieven die in Amsterdam allerlei - al dan niet eetbare - vor- krachten. Dit nummer belicht de samenwerkingsverbanden tussen men van groen hebben geïntroduceerd voor en door de lokale bewoners, instellingen en gemeenten en de resultaten hiervan. gemeenschap. Van den Bout en collega’s van de Dienst Ruimtelijke In het eerste artikel neemt Rianne van Melik ons mee in de Ordening hebben onderzocht wat de drijfveren van de initiatiefnemers geschiedenis van private betrokkenheid in de ontwikkeling en het zijn en wat hun achtergrond is. Tot besluit volgt een pleidooi van beheer van het publieke domein. Het artikel biedt tegenwicht aan de Brandsma en Oudes, twee landschapsarchitecten. De auteurs beargu- idee dat groene burgerinitiatieven nieuw zouden zijn: in vroegere tijden menteren dat de participatie van groepen burgers kansen biedt om een was de particuliere zorg voor de stadse natuur zeker niet ongewoon, kwaliteitsimpuls in stedelijk groen te realiseren. De auteurs stellen dat 6 GROENE RUIMTE SAMEN WERKEN AAN EEN GROENE STAD AGORA 2013-2 ecologische waarden - lange tijd genegeerd bij inrichtingsontwerpen In dat licht bezien moeten er nogal wat hordes genomen worden - alle aandacht verdienen en reiken hier instrumenten voor aan. om tot het door Brandsma en Oudes bepleite ‘democratische ecologi- De artikelen in deze AGORA onderschrijven dat lokaal groen een sche groen’ te komen. Deze overdenkingen zijn nodig en verkennen de middel is en tegelijkertijd aan betrokkenen een podium biedt om de beperkingen binnen het sociale domein van de buurt, echter laten kracht van de gemeenschap te benutten. Een middel, omdat groen onverlet de kracht van de lokale context waar zoveel moois in het groen bewoners aanspreekt; een podium omdat er naar de wensen en tot stand wordt gebracht. Wij hopen dat de voorbeelden in deze mogelijkheden van meerdere betrokken wordt geluisterd en er een AGORA ertoe bijdragen dat we de mogelijkheden van samenwerking in traject wordt aangegaan met elkaar. Duidelijk is ook dat de eerder het groen beter in beeld hebben en dat ze als inspiratiebron dienen genoemde projecten anderen inspireren en dat pioniers in groen niet voor burgers, beleidsmakers en maatschappelijke instellingen om alleen vooruitstrevende ideeën kunnen hebben, maar ook nog eens samen te werken aan de groene stad. over energie beschikken om anderen te overtuigen. AGORA denkt dat gemeenten en andere partijen meer kunnen profi teren van deze Roos de Haan ([email protected]) is geograaf en zelfstan- intitiatieven, zeker omdat men het er over eens is dat groene initiatie- dige in onderzoek en advies openbare ruimte (www.roosende- ven de stad socialer en gezonder maken. Maar hoe zit het dan met de haan.nl). Ze houdt zich onder andere bezig met enkele buurt, de participatie en de vertegenwoordiging van belangen? Behalve groenprojecten in Utrecht. Daarnaast is zij redacteur van dat de auteurs kansen voor sociale cohesie benoemen, maken we uit de AGORA. studie in Amsterdam op dat groen sociale relaties ook onder druk kan zetten. En wat te doen in situaties waarbij regie nodig is? Bijvoorbeeld Literatuurselectie bij verschil in opvattingen tussen partijen, maar ook bij ontbreken van ‘Een Park tusen Metro en Straat’ in ‘Duurzaamheid en Natuur’, Trouw, de juiste coalities, of simpelweg door gebrek aan draagvlak. Terug naar zaterdag 2 februari 2013. het voorbeeld van Breda: burgers de keuze geven tussen ‘stenen’ of CROW (2012) Baten van de Openbare Ruimte: Maatschappelijke groen in eigen beheer. Wat zou er gebeurd zijn wanneer zich slechts Kosten en Batenanalyse van Inrichting en Beheer. een enkele bewoner had gemeld? Ligt het lot van groen dan in de TEEB Stad (2012) Groen Loont met TEEB Stad. Gemeenten Redene- handen deze ene bewoner? En wie zijn die bewoners die het groenbe- ren, Rekenen en Verdienen met de Baten van Natuur en Water, heer op zich nemen? Is er geen sprake van selectiviteit, bijvoorbeeld Stichting Open Boek, Deventer. naar sociaaleconomische positie, leeftijd of buurt? ADVERTENTIE Sim City - de Toekomst op de Tekentafel SYMPOSIUM – Dinsdag 14 mei 2013 te Utrecht Tianjin, Chongqing, Wuhan: Chinese steden met meer dan 5 miljoen inwoners. Maar wie kent deze steden? Meer dan de helft van alle mensen op aarde woont in de stad en het aantal steden en stedelingen neemt toe. Dit heeft veel gevolgen, onder andere voor de wereldwijde machtsbalans en het handelsnetwerk, maar ook voor de inrichting van steden. In de plannen voor stedelijke inrichting speelt, naast de groei van het aantal steden en stedelingen, ook kwaliteit een grote rol. Zo moeten voorzieningen snel te bereiken zijn en een goed werkend openbaar vervoersnetwerk is noodzakelijk. Duurzaamheid en het inspelen op klimaatproblematiek is in deze ontwikkelingen van groot belang. Deze en andere ontwikkelingen maken het des te interessanter om een kijkje te nemen in de toekomst van de stad: hoe ziet de stad er dan uit? Welke ontwikkelingen zijn er gaande? Kortom: hoe ziet de stad van de toekomst er uit? Het thema van het symposium, georganiseerd door VUGS (studentenvereniging geografi e van de Universiteit Utrecht), is daarom de stad van de toekomst. Het symposium gaat in op de toekomst van Nederlandse steden en heeft tot doel de deelnemers te inspireren en na te laten denken over de toekomst van de stad. Iedereen is van harte welkom tijdens dit symposium. De kosten voor de gehele dag, inclusief koffi e, thee een lunch en borrel, bedragen €5,00. Het symposium vindt plaats op dinsdag 14 mei 2013, te Janskerkhof 14. Meld u aan op www.stadssymposium.nl! Op deze website vindt u tevens informatie over de sprekers en de dagindeling. AGORA 2013-2 SAMEN WERKEN AAN EEN GROENE STAD GROENE RUIMTE 7 Coproductie: ‘loss’ of oplossing? Rianne van Melik Vanwege toenemende bezuinigingen zijn gemeenten impliciet, terwijl de kosten expliciet – en meestal nog voor rekening van steeds minder in staat zorg te dragen voor de aanleg de gemeente – zijn. Juist in de groene openbare ruimte lijkt private en het beheer van de openbare ruimte. Meer samen- betrokkenheid bij aanleg en beheer een oplossing te kunnen zijn. Of is werking tussen publieke en private partijen kan een de angst gegrond en is er toch sprake van ‘loss’? oplossing zijn, maar lijkt een taboe door angst voor privatisering. Toch is coproductie – ook in Nederland – Historische terugblik allesbehalve nieuw en kan het mogelijkheden bieden Een blik in de geschiedenis laat zien dat publiek-private samenwerking voor de handhaving en verbetering van openbare op het gebied van openbare ruimte in het verleden geen taboe, maar ruimte. de normaalste zaak van de wereld was. In de middeleeuwen speelden lokale overheden een dominante rol bij de ontwikkeling en uitbreiding De aanleg, maar vooral het beheer, van openbare ruimte is een van hun stad. Zo kocht het stadsbestuur van Hoorn in 1559 een huis kostbare aangelegenheid. PricewaterhouseCoopers berekende in 2010 naast de Waag, waardoor de Kaasmarkt als openbaar handelsplein dat meer dan tweederde van de Nederlandse gemeenten te maken ontstond. Ook in andere steden bemoeide de overheid zich met onder heeft met tekorten op hun totale begroting. Voor veel overheden zit er andere het soort plaveisel, de breedte van straten, de aanleg van niets anders op dan te bezuinigen, ook op investeringen in de open- bruggen en de handhaving van het openbare karakter van straten en bare ruimte. Tegelijkertijd bestaat er een wens bij andere partijen een parken. Toch was het stadsbestuur zeker niet de enige verantwoorde- rol te spelen in de openbare ruimte. Dit varieert van burgers die lijke partij: de overheid regelde de zogenaamde openbare werken, moestuintjes willen aanleggen in gemeentelijke plantsoenen tot maar de gilden voerden ze uit. Van der Cammen en De Klerk stellen woningcorporaties en andere investeerders die de waarde van hun dan ook dat het vertrouwde beginsel van publieke regeling en vastgoed willen verhogen door de omgeving te verbeteren. particuliere uitvoering van openbare werken berust op een lange Toenemende samenwerking tussen publiek en privaat – ook wel traditie. coproductie genoemd – ligt dan ook voor de hand, maar de angst voor Private betrokkenheid bij privatisering, toenemende regulering en vercommercialisering lijkt vooralsnog te overheersen. Het dominante beeld in wetenschap en openbare ruimte was in het beleid is dat openbare ruimten voor iedereen vrij toegankelijk moeten verleden geen taboe, maar zijn, zonder entreegelden, strenge regels of sluitingstijden. Om dat beeld waar te maken moet de openbare ruimte wel haast in publieke de normaalste zaak van de handen zijn. Dit artikel stelt de vanzelfsprekendheid van gemeentelijk wereld beheer en eigendom van Nederlandse openbare ruimte ter discussie. Hoewel ook voorbeelden zullen worden genoemd van (winkel)straten en pleinen, zal er met name ingegaan worden op groene open(bare) Deze private betrokkenheid duurde in wisselende mate eeuwenlang ruimte. Parken zijn van groot belang voor de gezondheid van stadsbe- voort. Tot de negentiende eeuw waren veel open gebieden in Westerse woners, sociale cohesie en toerisme. Deze voordelen zijn echter vaak steden privaat eigendom en beperkt toegankelijk. Bekend zijn de 8 GROENE RUIMTE COPRODUCTIE: ‘LOSS’ OF OPLOSSING? AGORA 2013-2 Het Burgemeester Loeffplein in Den Bosch. Eigenaar Nationale Nederlanden heeft via de grondexploitatie onder meer bijgedragen aan het herontwikkelingsbudget van het plein. zorgvuldig beheerde, koninklijke domeinen rond Parijs, waaronder landse steden sprake was van een nijpende overbevolking binnen de Versailles. Deze plekken dienden vaak voor vermaak van de bourgeoi- stadsmuren. De openbare ruimte kwam steeds meer onder druk te sie, bijvoorbeeld voor de jacht. Ook in Nederland speelde de rijke elite staan, terwijl de vraag naar groen en ruimte juist steeg. De afbraak van een belangrijke rol bij de aanleg van grote delen van de stad, zoals bij stadsmuren zorgde in veel steden voor uitbreidingsmogelijkheden. In het Vondelpark (Amsterdam) en Agnetapark (Delft), dat door fabrieksei- Utrecht raakten de stadsmuren in onbruik door de ontdekking van genaar Van Marken in 1884 werd aangelegd. Overtuigd van het belang granaten en aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (1816-1821). van een goede woon- en werkomgeving voor het aantrekken, behou- Op de voormalige omwalling werd in 1872 het Singelpark aangelegd den en functioneren van zijn arbeiders, liet hij huizen, scholen en andere naar een ontwerp van landschapsarchitect Zocher. Het gebied rondom faciliteiten bouwen in een parkachtige omgeving. Hoewel het Agneta- de Singel werd zo getransformeerd van verdedigingslinie naar openbaar park niet op alle vlakken een succes bleek (te hoge woonkosten en recreatiegebied. teveel sociale controle door Van Marken die zelf ook in het park Ook buiten Nederland zorgden industrialisatie en de groei van woonde), vervulde het wel een voorbeeldfunctie in het land. Rond 1900 steden voor een groeiende waardering voor groen. Soms dienden waren er al enige tientallen kleine particuliere tuindorpen verrezen. De nieuwe groenvoorzieningen nog vooral voor het private woongenot van negentiende eeuw kan dan ook worden betiteld als een periode waarin welgestelden – zoals de Georgian Squares in Londen en Dublin – maar de private sector een dominante rol speelde bij de creatie van er werden door overheden ook grote publieke parken voor stedelingen open(bare) ruimten. aangelegd, zoals Central Park in New York. Veel van de nieuwe In de tweede helft van de negentiende eeuw werden parken en recreatiegebieden werden dan ook publiek domein: in eigendom en andere open gebieden steeds vaker opengesteld voor het publiek. beheer van de lokale overheid en toegankelijk voor iedereen. Dit luidde Industrialisatie en urbanisatie hadden voor een explosie van steden een nieuw tijdperk in, waarin de rol van de overheid in de (Nederlandse) gezorgd. De leefcondities van de arbeidersklasse waren vaak erbarme- stedenbouw groter werd. lijk en leidden tot de uitbraak van ziektes zoals cholera en tuberculose. Na de Tweede Wereldoorlog werd de Nederlandse overheid steeds De bevolking groeide exponentieel, zodat er al snel in veel Neder- dominanter als programmeur, planner en fi nancier van stedelijke AGORA 2013-2 COPRODUCTIE: ‘LOSS’ OF OPLOSSING? GROENE RUIMTE 9 ontwikkelingprocessen. In de jaren vijftig en zestig richtte ze zich vooral toegankelijk. Een ander voorbeeld uit Rotterdam is proefpark ‘De Punt’. op wederopbouw en stadsvernieuwing, met name in gebombardeerde Dit terrein in Delfshaven van ongeveer 40 bij 400 meter lag lange tijd steden. De focus lag op de gebouwde omgeving om de woningnood braak, totdat de gemeente de onafhankelijke organisatie ‘Creatief tegen te gaan. Vanaf de jaren zeventig verschoof dit geleidelijk naar de Beheer’ in 2004 de opdracht gaf er ”iets leuks en zinvols” voor de buurt niet-bebouwde, open(bare) ruimte. Straten in Nederlandse binnenste- mee te doen. Het beheer – inclusief onderhoud van speeltoestellen, den werden tot voetgangersgebied verklaard en vanaf de jaren tachtig toezicht op de volkstuintjes en de organisatie van educatieve trajecten werden vele havengebieden gerevitaliseerd. In navolging van de voor buurtkinderen – is dus als het ware door de gemeente uitbesteed ‘Vierde Nota Ruimtelijke Ordening’ (1988) en succesvoorbeelden als de aan een particuliere partij. ‘Kern Gezond Nota’ in Den Haag werden steeds meer stadspleinen en In andere Nederlandse steden zijn vergelijkbare voorbeelden van (winkel)straten herontwikkeld. Zowel op nationaal als lokaal niveau werd coproductie, hoewel zelden met zo’n grote private betrokkenheid als bij de openbare ruimte een overheidsaangelegenheid. de Beurstraverse. Soms nemen private actoren het initiatief tot herinrichting, zoals VendexKBB en Multi bij het Statenplein in Dord- Toename van private betrokkenheid recht. In andere gevallen brainstormen ze actief mee over het ontwerp Deze dominante rol van de overheid bij de handhaving en verbetering en/of fi nancieren ze indirect mee aan de herontwikkeling van openbare van openbare ruimte lijkt langzamerhand te veranderen. Steeds vaker ruimte via de grondexploitatie, bijvoorbeeld Interpolis bij het Van worden burgers en bedrijven erbij betrokken en is de gemeente niet Heekplein in Enschede en Nationale Nederlanden bij het Burgemeester (meer) de enige verantwoordelijke. De mate van coproductie verschilt. Loeffplein in Den Bosch. Soms is de samenwerking zeer vergaand, zoals bij de Beurstraverse. Deze terugkeer naar meer private betrokkenheid heeft verschillende Deze ‘Koopgoot’ is in 1996 aangelegd door een consortium dat – naast oorzaken. Ontwikkelaars en investeerders zijn niet (meer) alleen de gemeente Rotterdam – bestaat uit de ING en pensioenfonds Focas. geïnteresseerd in hun eigendom, maar ook in de ruimte eromheen. Ze De partijen betalen samen voor het onderhoud en de beveiliging van denken de waarde van hun eigendom te verhogen door de herinrich- de verdiepte winkelstraat. Het is privaat gebied, maar wel publiek ting van de omliggende openbare ruimte. Gemeenten hebben op hun Het Van Heekplein in Enschede. Eigenaar Interpolis heeft via de grondexploitatie bijgedragen aan het herontwikkelingsbudget van het plein. 10 GROENE RUIMTE COPRODUCTIE: ‘LOSS’ OF OPLOSSING? AGORA 2013-2