I- GİRİŞ Sunduğum bu eser metin çalışması, koreografı ve performansçısı aynı olan bir solo eser üretim süreci üzerinden hazırlanmıştır. Bir solo eserin çokluğu barındırma potansiyelinden yola çıkarak, içerdiği “yaratan” ve “yaratılan” dinamiklerin birlikte nasıl işlediği sorusuna cevap aramaktadır. Bu çalışmaya, aynı bedende “denetleyen, gözlemleyen ve yönlendiren ben” (koreograf) ile “deneyimleyen ben”in (dansçı) beraber uyum ile işleyebilmesine karşı duyduğum şüphe ve bunu denemeye karşı duyduğum korkuya bir meydan okuma girişimi olarak başladım. Araştırmamı, “koreograf ben” i , “dansçı ben” den ayırmaya çalışıp, iki “ben”in sürecini de birbirlerinden bağımsız irdeleyerek sürdürdüm. Bir yandan, yaratım malzemesi olacak bedene analitik bir yaklaşım sergileyebilmek için Prof. Aydın Teker’in “Klasik Teknikte Uygulamalı Anatomi” derslerini takip ettim ve deneyimlerimin dokümantasyonunu oluşturdum. Diğer yandan, bir koreografın “solo eser”e yaklaşımını incelemek amacıyla yine Prof. Aydın Teker’in “Kompozisyon” derslerinde gözlemci ve katılımcı olarak bulundum. Bu iki deneyimler dizisini kendi solo yaratım sürecimde değerlendirirken, farklı disiplinlerden yaratıcı ve kuramcıların, ‘’insan bedeni”ne ve “yaratım süreçleri”ne dair oluşturdukları metinlerden faydalandım. Metinlerin sorularıma cevap olamadığı noktalarda, araştırmamı besleyebilmek için farklı alanlardan sanatçı ve bilim insanlarıyla düşünsel ve pratik çalışmalara ve paylaşımlara başvurdum. Tüm süreç içerisinde dansçı İlkay ile koreograf İlkay’ın çekişmelerden uyuma nasıl geçtiğini gözlemledim ve araştırmamı bu doğrultuda sonuçlandırdım. 2 Araştırma ve yaratım sürecime dair sunumumdan önce, solo eser kavramına ve adına rağmen içerdiği çokluğa değinmek istiyorum. 1.1Dans Modernitesinin Tekil figürü3 ; solo Modern dans, kurucu analarının, Loi Fuller, Isadora Duncan, Ruth St. Dennis ve Mary Wigman, bireysel solo çalışmalarından doğmuştur4.Peki sosyal bir sanat olarak görülen5 ve gurup halinde icra edilen dans sanatında bu bireysel yaklaşım nereden doğmuş olabilir? Batı sanat tarihinde bireyselliği Rönesans ile görmeye başlıyoruz. Bu dönemde insan kendi kutsallığının bilincine varır, dış dünya gerçekliğine yönelir ve bireycilik kavramı ön plana çıkmaya başlar. XVI. y.y.’da Loncadan kopuş ile sanatçının zanaatçı statüsünden uzaklaşma süreci başlar ve sanatçı edimi önem kazanır6. 18. y.y.’da tarihsel araştırmalara gösterilen büyük ilgi sonucu, geleneğin de aslında bir çelişen örnekler bütünü olduğu ortaya çıkmıştır. Üslup konusunun giderek ön plana çıkması ve sanatın kendini açıklama sorunu olduğu yolundaki yeni görüş, sanatçının, kendi iç dürtüsünü bulmasını ve bunu sanatın konusu ve üslubuyla açıklamasını gündeme getirir. “XIX y.y.’ dan itibaren de sanat tekil bir deha olarak kurgulanmaya başlar” 7. XIX y.y.’ın ikinci yarısından itibaren endüstrinin yaratmaya başladığı kent yaşamının olumsuz etkilerinden önce içine 3 Bkz. ( 1 ), SOLOMON, 45. 4 Gurur ERTEM, Solo? 5 Bkz. ( 2 ), BANES, 349. 6 Nilüfer ÖNDİN, Rönesans Döneminde Tinsel Mülkiyet Kavramının Gelişimi Ve Sanatçı Hakları, 84. 7 Gurur ERTEM, Çağdaş Dansta Solo? , 6. 3 kapanan sanatçı daha sonra duruma baş kaldırmaya başlar8. Modern dans da; bu başkaldırıyı ifade edişten, dışavurumculuktan doğar9. Tüm bunlar düşünüldüğünde, modern dansın kurucularının kendi, özgünlük ve özgürlük10 kavgalarını bireysel soloları ile vermiş olması anlaşılabilir. “Solo eser”, modern dansın doğuşundan beri üzerinde çalışılan önemli bir form olmuştur. Hatta, Claire Rousier 20.y.y.’ın büyük bir bölümünde solo, dans modernizminin sembolik ve yegane biçimi olduğunu belirtir. Bu durumu, Ramsay Burt, solo’nun bölünme ve yabancılaşma çağında bir bütünleşme ve ustalık fantezisi sunması ile açıklar11. Wendy Peron, da hala daha birçok koreografın “solo eser” çalışmalarına kaymasını solonun çok tanıdık olmasına bağlar; “Solo”, hem tarih hem de pedagojik olarak hepimizin başladığı yerdir. Kompozisyon eğitimine bile daha ileri seviyedeki formların, düet, trio, gurup vb, yapı taşı olarak görülen solo ile girilir” der 12 Aslında solo formu, eser yaratım süreci ile yaratıcı arasındaki dolaysız ilişkinin çekiciliğinden dolayı birçok koreografı cezp ediyor13. Yani yaratıcı, yaratım sürecinin içerebileceği bütün unsur ve dinamiklerin her biri ile direk yüzleşme fırsatı buluyor. Bu dinamikleri, dansçı koreografın, stüdyo veya günlük hayatına dair eski ve yeni deneyimleri, gelecek beklentileri, çalıştığı mekan, tercih ettiği, kostüm, obje olarak örneklendirebiliriz. Solo eser sürecinin içerdiği dinamiklerin varlığı “solo” kavramının çoğullaşmasına sebep oluyor. Noemie Solomon, solo kavramını başlı başına bir sorunsal olarak ele alan 2007 Uluslararası İDans Çağdaş Dans Festivali’ çerçevesinde düzenlenen konferans da “solo”nun ismine rağmen içerdiği dilemmayı şöyle açıklıyor; “farklı tecrübelerle ilişkide olan ve bu tecrübelerin 8 Turani ADNAN, Çağdaş sanat felsefesi, 51, 64, 66. 9 Daniel BELGRAD, The Culture of Spontaneity: Improvisation and the Arts in Postwar America, 158. 10 Bkz. ( 4 ), ERTEM. 11 Ramsay BURT, Veronique Doisneau: Yeniden “Gösteriye Hayır”, Çev. Müge Serin, 8. 12 Bkz. ( 2 ), BANES, 349. 13 Bkz. ( 2 ), BANES, 349. 4 şekillendirdiği bir beden tarafından icra edilen, çağdaş dansta bir biçim olan soloya odaklanmak, dans eden bedeni tekil ve çoğul arasında salınırken kavramamızı mümkün kılar”. “Solo diye bir şey yok. Her canlı bedenin, en azında mekan ile bir düet halinde.” 14 Angus Balbernie Bazen bir“Solo eser”, tekilliğini, yalnızlığını sadece performansçının bedeninin ve deneyimlerinin çokluğu ile değil, biz seyircilerin varlığını, hem kendine hem de bize fark ettirerek kırabiliyor. “ İ dans, solo?” festivalinde izlediğimiz Adva Zakai’nin eserlerinde bunun net bir örneğini görebiliyoruz15. Farklı bir “çokluğu” festivalde izlediğimiz diğer bir solo eser olan “Tekrar edebilir misin?” ile fark ediyoruz. Ayşe Orhon; komut veren ve alan iki ayrı bedeni canlandırarak adeta kendi ile düet yapıyor. Xavier Le Roy, Self- Unfinished adlı eserinde bedenini öyle başkalaştırarak kullanıyor ki; sanki hareket eden beden ve Le Roy iki ayrı karakter oluveriyor sahnede. Zamanı ve mekanı ele alışı da tüm bu dinamikleri birbirinden ayırarak algılamamıza olanak sağlıyor ve biz sahnede, Le Roy’un, bedenin, mekanın ve zamanın oluşturduğu bir kuartet izliyoruz Obje ve kostüm kullanımı da solo bir eserin kendi içinde çoğullaşmasına sebep olabiliyor. Aydın Teker, esrelerinde obje ve kostüm ile bedenin ilişkisini derinlemesine araştırmayı seçmiş koreograflarımızdan biri. Eserlerinde “Solo” kavramını bize iki ayrı açıdan sorgulatabiliyor. Aydın Teker “Momentum” adlı solo eserinde, hiçbir koreografik ekleme olamadan, sadece kostüm seçimindeki incelikler sayesinde; kostümü dansçının eşlikçisi olarak izletebiliyor bize. db-II-BASS adlı solo eserinde dansçı ile obje, kontrbas, 14 Koreograf Angus Balbernie’nin Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Modern Dans Anasanat Dalı öğrencileri ile atölye çalışması ( 2009) , İstanbul. 15 Handan E. ÖZER, Adva Zakai, ‘ Less is More’. 5 arasındaki düet çok daha net gözüküyor. “Solo”, sadece bölünerek değil birleşerek de çokluğun varlığını hatırlatabiliyor bize. Aydın Teker’in harS adlı eserlerini izlerken insan bedeni ile boy ölçüşen büyüklükteki objenin, “arp”ın, kendisi, dansçı ve ikisinin yarattığı müzik ile bu eserin üç, ayrı elemandan oluştuğundan şüphe ettirmezken; bazen öyle bir an geliyor ki; “arp”, dansçının bedeninin bir uzantısı olmuş. Bu ikilinin oluşturduğu tek beden, bir noktada dönerken, müzik o bütünün içinden; havanın bedenin uzantısı olan “arp”ın tellerine dokunuşundan çıkıyor. Ve bizler izlerken bütün mekanı da kendisine doğru çeken bir teklik algılıyoruz. Aydın Teker eserlerinde insan bedeni bölümlerini de objeleştirebiliyor. Bunun örneklerini koreografın Yoğunluk adlı eserindeki sololarda görüyoruz. Solistlerin belirli uzuv ve organları bedenden bağımsız hareket kabiliyeti olan hareketli objelermiş gibi algılanıyor. Beden, parçası olan bir ya da bir kaç bölüm ile “bedenin tekliğine ve bütünlüğüne rağmen” dedirtecek düetler, triolar oluşturuyor. Hatta eser de bir solo bitip solist sahneyi terk ettikten sonra, onun zamanda bıraktığı iz diğer bir solo için eşlikçi olabiliyor. Ben ise bu çalışmam ile yüzyılı aşkındır sunulan tüm bu yaklaşımları göz önünde bulundururken, “solo durum” a en basit, en yalın ve dolaysız yoldan yaklaşmayı tercih ediyorum. Bu dolaysızlıkla “solo”nun görünmeyen sessiz ikililiğini ulaşıp, yaratan ve yaratılan bedenlerinin işleyişine dair irdelememi sunuyorum. İrdelememe solo eser yaratım süresinde taşıyacağım dansçı ve koreograf kimlikleri ile olan ilişkimi birbirinden ayırarak başlıyorum. Kimliklerin bende yarattığı deneyimleri bir dış göz olarak değerlendirmek için, zaman zaman, onlara sanki benden bağımsız bedenlermiş gibi yaklaşıyorum. Bu sayede solo eser sürecimde beraber çalışmasını beklediğim “yaratılan- dansçı beden” ve “ yaratan- koreograf beden” lerine dair detaylı bilgi edinmiş oluyorum. 6 2. 2008 GÜZ DÖNEMİ VE 2009 İLKBAHAR DÖNEMİ, PROF. AYDIN TEKER’İN KLASİK TEKNİK UYGULAMALI ANATOMİ DERSLERİ TAKİBİ VE DANSÇI BEDENİN GELİŞİM SÜRECİ Araştırmamın bu bölümü Prof. Aydın Teker’in Anatomi uygulamalı Bale dersini takip sürecimi ve bu süreci kendi çalışmalarım doğrultusunda değerlendirmemi içerir. Solo eser yaratım sürecinde, bedenimin karşılaşabileceği sorunlara teknik çözümler bulabilmeyi içerir. Aynı zamanda dansçı bedenin gelişim ve değişimi sırasında geçirdiği evreleri izlemeyi ve bedenin yaratıma katılma sürecin de vereceği tepkilere dair ön bilgi edinmeyi içerir. Araştırmamı desteklemek için Prof. Aydın Teker’in Anatomi uygulamalı Bale dersini seçmemin nedeni, bu dersin zihnimde hiçbir estetik kaygı geliştirmeden, bedenimi eğiteceğine, analitik ve araştırmacı çalışma yönteminin, benim solo eser yaratım sürecimi düşünsel ve fiziksel anlamda besleyeceğini düşünmemdir. “Bu dersi verirken iki temel amaç güdüyorum. Birincisi, dansçıya, bedenin sınırlarının farkına varma ve bedenin sahip olduğu potansiyeli en etkin ve ekonomik kullanma yetisi verebilmek. Diğeri de, doğru kullanımla birlikte, dans sırasında ve tüm mesleki süreçte sakatlanma riskini azaltmak ve mesleği aktif devam ettirme sürecini uzatmak.” Aydın Teker 7 Uygulamalı anatomi eşliğinde süren bale dersleri biz, katılımcı dansçılara; bedenini içten ve dıştan gözlemlemeyi öğretiyor ve bizlerde üst düzeyde beden farkındalığı yaratıyordu. Farkındalığı açılmış bedenler sinir sistemine doğru uyarılar verilebiliyordu. Bu sayede beden yanlış duruş ve hareket alışkanlıklarını kırmak için tüm geçmiş deneyimleri ile savaşa giriyordu. Biz katılımcılar, edindiğimiz bedensel farkındalığın ve anatomi bilgisinin desteği ile kendi alışkanlıklarımızı kendimize kırdıracak yeni- doğru bilgilere, sinir sisteminde yer açmaya başlıyorduk. Bu ders sayesinde hem beden eğitiliyor, hem de doğru hedefi algılayabilme yetisi kazanıp, o hedefe ulaşma yollarını bulabiliyorduk. Kazandığımız düşünme biçimi bizlerdeki problem çözme becerisini geliştiriyordu. Artık bizler, kendi öğrenme metotlarımızı üretebiliyorduk. “Tamamen inanmak ve aynı zamanda şüpheleri olmak hiç de çelişkili değildir: doğruya daha büyük bir saygı beslemek, doğrunun belli bir anda söylenen ya da yapılandan her zaman daha öteye gittiğinin farkında olmaktır. Doğru bu yüzden sonu gelmez bir süreçtir.” 16 Rollo May Ders, her birimizin gözlem, deneyim ve öğrenme metotlarımızı birbirimiz ile paylaşıp tartışmamız ile laboratuar araştırması halini alıyordu. Dersin akışı, katılımcıların, ihtiyaç ve geri bildirimleri doğrultusunda yeniden şekillendirilebiliyordu. Belirlenen bir amaca ulaşmak için gerekli manevralar yapılıp gerektiğinde amaçları yeniden tanımlanabiliyordu. Yani kesin ve mutlak doğrular yoktu. Adın Teker , “Bilme, merak et!” der. Biz de bale tekniğine ve anatomiye bu gözle bakmayı öğrendik. Aslında öğrenmedik biz, bale tekniğini ve anatomiyi merak ettik. 16 Rollo MAY, “ Yaratma Cesareti” , Alper Oysal, 48. 8 2.1. Doğru Postürun Önemi “Her şey merkez çubuğu ile beden ilişkisini17 anlamakla başlar. Aydın Teker Aydın Teker’in dersinin ilerleyişine baktığımda, önceliği ve ağırlığı anatomik duruşu düzeltmeye verdiğini fark ediyordum. Zaman ilerledikçe, postur bozukluklarımız azaldıkça, karışık harekete ve güç kazanmaya yönelik egzersizler dersler içerisinde daha ağırlıklı olabiliyordu. Doğru duruşu bulma, harekete doğru yoldan geçebilmemi sağladı. Doğru geçiş; doğru hareket ve doğru kuvvet kazanımına olanak sağlıyordu. Böylece bedenim de, bu süreçten önceki çalışmalarımda olduğu gibi, defalarca tekrarlanmış egzersizler sonunda, hareketi yapabilir gözükmenin ötesine geçti, yetkinleşti. Hareket etmek, eskiden olduğu gibi, hamallık yapıyor hissi uyandırmıyordu. Genelde bedenim için herhangi bir hareketin yapımı daha kolay, çeşitliliği ve tekrar edilirliği daha fazlaydı artık. 2.2. Postür Değişimi William H. Burnham’ın da belirttiği gibi fiziksel ve mental sağlık için önemli olan hareketsel refleksler, postur ile bağlantılı olarak gelişebilir.18 Benim de zihnim, bedenim, hatta duygularım birbirlerine ve dış dünyaya verdikleri tepkilerde büyük olumlu değişimler yaşadılar. Kendimi her açıdan daha sağlıklı, hem zihinsel hem de bedensel harekete çok daha hazır 17 Merkez çubuğu; Başın tepesiden başlayıp, bedenin ağırlık merkezinden geçtiği ve yer ile 90 °C açı yaptığı varsayılan çizgi. Berkez çubuğu beden ilişkisi için Bkz. Resim 6.4.5. 18 Mabel Elsewoth TODD “The Thinking Body”, 36. 9 hissediyordum artık. Postür değişimim ve sayesinde ulaştığım rahat, olumlu, yeniliğe açık bedensel ve zihinsel duruma geçiş çok kolay ve kendiliğinden olmadı. Bu kadar derin ve büyük değişimler yaşıyor olabilmem, anatomi uygulamalı bale derslerine yaklaşımımın sonucudur diye düşünüyorum. Ben bu sürece dansçı İlkay ile O’nun yaşayacağı deneyimleri gözlemlemek ve bu ikisinin koreograf İlkay’a etkisini anlamak üzere girmiştim. Yani çok yoğun bir irdeleme yaşıyor, sürekli olarak, Anatomik, fizyolojik ve kinestetik bilgiler ışığında bedenimin anlık durumunun ve gelişiminin analizini yapıyordum. Prof. Aydın Teker’in dersin akışı içinde, beden bölümlerini ayrı ayrı gözlemliyor ardından bölümler arasındaki ilişkiler üzerine çalışıyor olması amacıma ulaşmam için bana ortam sağlıyordu. Bu sayede hem bölgesel, hem de bütünsel farkındalık ve doğru hareket etme becerisi edinmeye başladım. Aynı şekilde, aşağıda detaylandıracağım deneyim ve gözlemlerimi de, beden bölümlerine göre sınıflayarak anlatırken, bir yandan da onların bütün ile olan ilişkisine değineceğim. 2.3. Doğru Hareket Etme Kabiliyetinin Gelişmesi Farkındalık ve düzenli çalışma ile doğru postüre biraz daha yaklaşmış bedenim, daha ergonomik hareket etmeye başlıyordu. Artık ondan daha doğru hareket üretmesini bekleyebiliyordum. Doğru hareketi Mabel E. Todd “uygun hareket cevabı”19 diye açıklıyor. Mabel’a göre doğru cevabın oluşması için bedenin ergonomik hareket yetisine sahip olması yetmiyor. “Öncelikle gerçeğe dayanan bir düşünme yapısına ihtiyaç duyulurdu ki, doğru imgeleme kurulabilsin”20. Doğru imgelem için gereken doğru düşünme 19 Bkz ( 18 ) , TODD, 281. 20 Ag.k. ,281 10 yapısını, doğru hareket için doğru imajlar ile çalışma üzerine kurulmuş “Klasik Teknik Uygulamalı anatomi Dersleri” sırasında ediniyordum. 2.4. “Dansçı Beden”in Gelişim Süreçlerinin Beden Bölümlerine Göre İncelenmesi “Bedenimizde ağırlığın birçok ünitesini dengesizleştirmek için yer çekimi ve süredurumun devamlı bir meyli vardır. Bunun karşıt bir çabası da onu dengeye sokmadır. İyi bir denge aynı zamanda dengesizliğe çok yakındır ki en ufak bir dürtü gerekli hareket dizisini başlatabilsin” 21 Mabel Elsewoth Todd 2.4.1. Ayak Aydın Teker’in bu seneki derslerinin kronolojik sırasına baktığımızda, ayak anatomisi ve fizyolojisi üzerinde teorik ve pratik çalışmalar en önce geliyordu. Benim de postur değişimimi ilk ateşleyen, bu çalışmalar süresince ayaklarımda yaşadığım ve hala da yaşamakta olduğum değişimler zinciriydi. İlk zamanlar; Prof. Aydın Teker’in getirdiği ayak iskelet örneğini incelemek, ayak hakkında sahip olduğum teorik bilgiyi daha net değerlendirmemi sağladı. Bedenin tüm ağırlığını taşıyan ayaklarımız, 26 ayrı kemik ve 33 eklemden 21 Bkz ( 18 ) , TODD, 37.