Degeschiedenisvandeoncologie Degeschiedenis van deoncologie Profdr.DJ.Th.Wagener NEDERLANDSTIJD SCHRIFTVOORGENEESKUNDE BOHNSTAFLEUVANLOGHUM QlOO3Boh.ns.:~l1UlvanLogh um,o lLd"" d.dvm Sp[io. guUir ~-a[ij,H ou{en AUerechteneccrbehcuden.Ntersui[ d~urrg ..um"gwordenve~ 9oudig<i,opgesll.genine.engu uro mms u[(I~gr:v=.< hr:<t:I _nd,,,f epenbaagranukr,inenigcvorrnofopenigewiju,hr:trijddrronisdl, medu.ni.ch,doorfocohlpiec.nofoplWIleI1.,krzijopen.ige:l.ndo= maniet,wnduvoordgaadnesdu-ifrdijkroestm>mingvandeuitgtvet. Voorzeverhermahnvanl:opieenuirdr:uuirgavr;ism~un opgrond eanutihll6bAureuuv.u1912{ hetBeslu.irV:I.llIOjuni1974,Stb.35,1 zodsgewijzigdbijherBesluirvanl3auguslll51985,Srh.4nenurihJV Aureurswer19l1,dienrmended....rvoor_ndijl:=c.huldigde vergoedingenreTOldoenundeSrichringRq>n>ru:h.rf.Plmtus3051,2l3O KBHoof ddorp~ VoorhaO'gememmvan(r.=/gtdulrqn)uir<1= uitglveinbloemltzingen.rudeuenandere IDmpilui~ ahn lutihl16Iw.reurswe(1911d)iUllmmzichrordeuitgt1'uI:t.wenden. .»mtlurdlujs)muilitV'ttzijnzic!lTdldigbewwrunhunlul: unberrtlUwbluuili"verewW>rgen.Niur:rI.Din1:unmnzijgun..m_ spr<thlijl:1Wdu.n1'l.udenvoordrui:foormena.ndeI!Oonjui.thedendie e'f'e ntuedi nd =uirg~ \'O orl:umen. Deu i~~ rheefc..Uesinher_r~~teld voorde<tfbeddingenin dezeultg..vebijderechehebbendenroesternmmgvoorpuhü.c.nete verkrijgen.Zondmogelijkisdebronvermeldbijde..fbeeldingen. Zijdiedesond..nksmenenunsprukrebinnenm..kenopmrmrs-­ recht,kunnenzichme[denbijdeuitgever. ISBN9789031352326 NUR87° Omwerpomslagenbinnenwerk: Borrenheft,Marijenkarnpen/Arnhern Tekeningen:3D-dements,Nieuwkoop BohnStafeuvanLoghum HerSpoora Postbus246 3990GAHouten www.bsl.nl IkdraagditboekopaanproEdr.PiererH.M. DeMulder(1949-2007)h,oofdvandeafdeling MedischeOncologievanhetUMcstRadboud teNijmegenindejaren2000-2007. Eenbijzondermens,eenfijnecollega,een uitstekenddocent,eengrootleidereneengoed internist-oncoloog. - -- :\_' ProfJr,P,H.M,DeMll!JerUoto,F,Frcmssen) v [ ] Inhoud Verantwoording IX Inleiding 2 Hervoorkomenvankankerindeoudheid endeopvattingenoverdeaardvandeaandoening 3 3 Debehandelingvankankerin herverleden 57 4 Hervolwassenwodrenvandechirurgiebij debehandelingvankanker 63 5 Dehistorischeontwikkelingvanderadiorherapie lal 6 Deonrwikkelingvandechemotherapie 127 7 Degeschiedenisvandehormonalebehandelingvankanker 159 8 Deachtergrondenvandedeelwirtherapieen destartvaneennieuwebenadering 177 9 Immuuntherapieinverledenenheden 195 10 Hetontstaanvandepsycho-oncologie 21] Verklarendewoordenlijsr 225 Literatuur 1.35 Personenregister 251 Zakenregister 261 VII [ ] Verantwoording Toen ik eenuitnodiging kreeg een voordracht tehoudenoverdegeschiedenis van deoncologieen ikmijindemateriegingverdiepen,bleekdatergeenenkele monografiebestondwaarindehistorieoverdit vakgebiedwerdverteld.Toch warenergelukkigerwijsverspreidindeliteratuur welveelgegevenstevinden. Bij hetlezenhiervanwerdik gettoffendoordesomsboeiendeverhalendie achterbepaaldeontdekkingenschuilgingen.Dit wasvoor mij deredenomme zelfaanhetschrijvenvanditboektezetten. Hetleekmij voor develendiezichmetdebehandelingvankankerbezighou­ deninteressantomtezienhoedehuidigebehandelingtotstandisgekomen.Het leekmijookinspirerendtekunnenzijnvoordeduizendendiebezigzijnmetkan­ keronderzoekenvoordegenendie direct ofindirect metkanker temakenheb­ ben. Ookkanhetinteressantzijnvoordeleekdieachtergrondgegevenszoektvan eenbepaaldebehandelingV.oorhenzijneenverklarendewoordenlijsteneenpaar verhelderendeschema'stoegevoegdB.ovendienzijndehoofdstukkenopzichzelf staandeoverzichtendieonafhankelijkvanelkaarkunnenwordengelezen. Ik moetmij verontschuldigenvoorhetfeit dat ik geenhistoricusben, maar medischoncoloogenmijtochverstouthebeengeschiedkundigwerkteschrijven. Ikhebniet,zoalsvaakeengeschiedschrijvedroet,elkebronopnieuwbestudeerd. Ikheb megebaseerdop deliteratuur en deverwijzingennagetrokkenvoorzover zein deNederlandsebibliothekendanwelindeZentralBibliothekderMedizin in Keulenbeschikbaarwaren. Ikheb somsvolstaanmetniet teverwijzen naar deoorspronkelijke tekstenmaar naardeartikelen, dan welboekwerkenwaarin eraangerefereerdwordt. Dezeallemaalnoemenzoueenenormeverzamelingvan titelsgeven,waarinvrijwel geenenkelelezergeïnteresseerdis. Bij hetverzamelenvandeliteratuur vielhetmij op datin meerdereoverzich­ tendewerkelijkheidgeweldwordtaangedaanZ.owordtbijvoorbeelddehumo­ raletheoriesomstoegeschrevenaanGalenusennietaanHippoctatcs,deuitvin­ dingvandemicroscoopstaatvaakopnaamvanAntonivanLeeuwenhoekenniet opdievanZacharias[ansen,deinstigatievanhetgebruikvanstikstofmosterdals cytostaticumwordt vaaktoegedichtaanCorneliusPackardRhoadsenniet aan IX VERANTWOORDING [amesEwingofaanGoodmanenGilmanvandeYaleUniversiteitindeVerenigde Staten en erwordt somsvermelddat Sidney Farbertweestoffensynthetiseerde omhetfoliumzuurmetabolismeteblokkerenennietSubaRow. Ikhebnietalleengekekennaarhetverledenmaarook,omeenzogoedmoge­ lijk inzichttegevenindeoncologiealsgeheel,naardekankerbehandelinvgan detoekomst.Dit stuiteenechtehistoricusongetwijfeldtegende borst,maarik dachtergoedaantedoenaandachttebestedenaanrecenteontwikkelingen,die opsommigeterreinenspectaculairzijn. Omdegeschiedeniswatextrakleurte geven, heb ikgeprobeerdzo veelmo­ gelijk anekdotesindetekstoptenemen.Dezekomenvaakuit boekenennietuit 'peergereviewde'artikelen. Veelgegevensheb ikverkregenuit meerderehoofdstukkenin de IUustrierte GeschichtederMedizin enuit Medicine,anillustratedhist01)l,uit het artikel 'Cancer:an h.istorical perspecrivei'n AnticancerResearchvan G.Diamandopoulosu,it de IPOS Sutherlandmemoriallectureinpsycho-OncoloilYvanJ.e. Hollandenuitdehoofd­ stukkengewijdaan'Historie milestonesin oncology'geschrevendoorexperts op hungebied,gepubliceerdineenspecialeuitgavevandeSeminarsinOncol08Yin '979. OokhetboekAshorthistoroyfsur8ery,geschrevendoorD.DeMoulin,waseenwelkome bronvangegevense,venalshetboekThethwryanàpracticeofoncoloilYvanRW.Raven. Deverantwoordingvoor deillustratiesheb iksteedsopgenomenindebijbe­ horendelegenda's. Voorzoveropgenomenzijn de tekeningeneenschematische impressievantheoretischeconceptenvoorleken. Veeldankbenik verschuldigdaandegenendiekritischhetmanuscriptdanwel delenhiervanhebbenbeoordeeldenmij vanadvieshebbengediend.Metname wilik noemendrs.B.Baks,dr.L.V.A.M. Beex,profdr. H.P.].Bloemers.profdr. H. Boonstra,profdr. P.vandenBroek,profdr. e.G. Figdor,profdr.A. Geurtsvan Kessel,profdr. L.Lacqrret,profdr.JW.Leer,JS.meets,drs.A.Stapsenprofdr.W. vanderGraaf, dr. ir.F.A.D.T.G.Wagenerenprofdr Th. Wobbes. Inhetbijzonder wil ik vermeldenmevrouwE.Petersen destafvan demedischebibliotheekvan hetUMeStRadboudteNijmegen,die mij onvermoeibaatrerzijdesrondenbij hetverkrijgenvanliteratuur,evenalsdeheerdrs.J.PG. ijselharrvandebibliotheek vanhetNeàerlanàsTijàschriftvoorGeneeskunàien Amsterdamen drs. SB. akkervan debibliotheekvanhetNederlandsKankerInstiruut-AnronivanLeeuwenhoek ZiekenhuisinAmsterdamenhetaudiovisueelcentrumvandatzelfdeinstituut. Malden,april2008 D.J.Th.Wagener x [ 1 ] Inleiding __'Mor8enwerà8üteren8eschreve[nH.'enriëtteRolanàHolstJ Kankeriseenaandoeningdie alsindshetbeginvan demensheidbestaat, maar tegenwoordigtoeneemtin belangrijkheid.Wastuberculosein denegentiende eeuwdemeestbedreigendeziekte,enwarenhart-envaatziektendatindetwin­ tigsteeeuw, in dehuidigeeeuwlijkt kankerdebelangrijkstedoodsoorzaakte worden.Tochiserin deafgelopentijdveelbereikt.Momenteelgeneesotngeveer dehelftvan depatiënten,terwijleeneeuwgeledengenezingeenzeldzaamheid was.Objectiefgezienlijkt ditprachtig,maarvoor depatiëntishetbereiktere­ sultaatvanzelfsprekenvdolstrektonvoldoendeH. ijwil genezing,geenkans.Het lijkt daaromzinvolom tebeschrijvenmethoeveelmoeilijkhedende reedsbe­ reikte verbeteringtot standisgekomenen welkehordennoggenomenmoeten wordenomenigbegriptektijgenvoorhetfeitdathonderdptocentgenezingnog ververwijderdis. Daarnaastgeefteenterugblik erkenningaandegenendieaandevooruitgang van debehandelinghebbenbijgedragen.Wijzijnzo snelgeneigddezepersonen tevergeten.Ook ishetvoor dehuidigeonderzoekersophetgebiedvankanker goedzichterealiseren,datnogsteedsdehonderdjaaroudestellingvan Santay­ anageldt,dieluidt:'degenendiezichhetverledennietherinnerenz,ijngedoemd hetteherhalen'[Char,1996).BelaShick'sopmerkinggeeftdit nogeens opeen andere wijze weer:'Natwintig jaar wordt menin de medischeliteratuur niet meeraangehaaldE.lketwintigjaarzietmeneennieuwepublicatievandezelfde ideeën'[Petrakis,1979). Bovendienkaneenkijk inherverledenvoordeonderzoekersvannueenstimu­ lansbetekenenommethunonderzoekdoortegaanenzichnietdoortegenslagen telatenontmoedigen.Hetverhaalvandeoncologieisnamelijkeenboeiendver­ haal,maarookeen relaasvandwaalwegen,toevalligheden,illusies,vergissingen enveelteleurstellingenensomsvansucces. 1 HOOFDSTUK I Eengrootprobleembij hetschrijvenvaneenhistorischoverzichtisiedereende waardering te geven diehemtoekomt. Wantkanker is eendermatecomplexe aandoening,datzeervelen directofindirectaandekenniservanhebbenbijge­ dragen, zoalsbiologen,virologen, moleculair biologen,chemici, fysici, epide­ miologen,statisticien anderefundamenteleonderzoekers, maar ookclinici als chirurgen,radiotherapeuten,radiologen,pathologen,medischoncologenennog veleanderemedicimetanderedisciplines.Somshebbenzeslechtskleinestapjes in hetonderzoekgezet,maardezekleinestapjeswarennoodzakelijkomlaterbe­ langrijkeontdekkingenmogelijktemaken.Dezeonderzoekerasllemaalnoemen isonmogelijk.Church.illzei:"degeschiedenizsalvriendelijkvoormijzijn...omdat ik zezelfzal schrijven',maarbijeenoverzichtalsditheeftdeonderzoekegreen eigeninbreng(Char1,996).Duszulleneraltijdvelenvergetenworden. Bijhetoptekenenvaneengeschiedenisdoetzichnogeenanderemoeilijkheid voor.Men zal vooralgeschrevenbronnenmoetenraadplegen.Afhankelijk van hetlandvanherkomstvan deauteurzal debijdragevandatlandextraaandacht krijgenenmogelijkwatonevenwichtigworden.Ditheeftechterwelhetvoordeel datopdiemaniervaakonbekendeachtergrondenwordenonthuld,diedaardoor soms meerinzichtgeven. Totnu toe isernoggeenboekuitgegevendatalleaspectenvanhetprobleem kankeruit eengeschiedkundigperspectiebfelicht,vandaardatik dezepoging ondernomenheb. Indeze uitgave wordteerstaandachtbesteedaanhetvoorko­ menvankankerindeoudheidendeopvattingenoverdeaardvandeaandoening in hetverleden. Vervolgenwsordtdegeschiedenisvandebehandelingbesproken, in hetbijzonderophetgebiedvandechirurgie,deradiotherapied,echemothera­ pie,dehormonaletherapie,dedoelwittherapieendeimmuuntherapie,enalslaat­ stewordtingegaanopdeontwikkelingenophetgebiedvandepsyche-oncologie. 'Historici zijn profetendiemetderug naardetoekomststaan',zei deDuitse filosoof, schrijverencriticusFriedrichvon Schlegelin1798.Tochheb ik mij bij hetschrijvenvaneenaantalhoofdstukkenevenomgedraaidomnaardenieuwste ontwikkelingentekijken,omdatdezebenaderingennieuwekansenopgenezing biedenenvooraldedoelwittherapieeengeheeal ndereaanpakvanhetkankerpro­ bleembetekent. 2 Hetvoorkomenvankankerin deoudheid en deopvattingenover de aard van daeandoening Kankervastgesteldindierlijkeenmenselijkeresten Dankzij de paleopathologie,hetonderzoekvanafwijkingenin menselijkeen dierlijkerestenuitlangvervlogentijden,wetenwedattumorenvoorkomenal zolangermensenendierenbestaanB. ottenzijnhetbestebestandtegenverval. Deeerstevormenvankankerwerdendanookaangetroffenindierlijkebotten. MoodievondinWyomingindeVerenigdeStateneendeelvandestaartvaneen dinosaurus.In eenvandestaartwervelsbevindtzicheenuitgroeidie aaneen vaattumordoetdenken.VolgensWalkeris heteenkankergezwel,volgensCalc vin Wellsgaathetechteromeenexosrose(goedaardigebotuitwas).Eenzelfde discussiespeeldezichafrondeenafwijkingaandeschachtvanhetbovenbeen vandeHomoerectus(deaapmens),vroegerPithecanthropuserectusgenoemd,datin denegentiendeeeuwop JavadoordeNederlandseartsDuboiswerdgevonden (figuur 2.1). Hetgaathieromeenvondstuit prehistorischetijden(800.000jaar geleden).VolgensWalkerisdeafwijkingeenosteosarcoomt,erwijlWellsheteen exosrosenoemt. In dePyreneeënisindegrotvanJoand'OseenschedeluithetPaleolithicum gevondenwaarinzevengatenzitten.Dezeafwijking wordttoegeschrevenaan eenmultipel myeloom,danwelaanlytischemetastasenvaneencarcinoom. Ookelderszijnprehistorischevondstengedaanvanversteendetumormassa's en lytischelaesies.ZoheeftmeninMünsingeninZwitserlandeensterkwoekerende kankerontdektaanhetbovenstedeelvandebovenarmvaneenmenselijkskelet stammenduitdelaatsteijstijd,datzekereenosteosarcoomis.Uitdezelfdeperi­ odeheeftmeneenosteosarcoominhetfemurvaneenholenbeearangetroffen. In menselijkemummiesstammenduithetoudeEgyptewerdennasofarvn­ gealecarcinomenenosteosarcomevnastgesteld(Cabanneetal.,1983)enookin Peruzijn menselijkerestenaangetroffendie sporenvankankervertonen.Dit zoudeneveneensosteosarcomenzijn. Koolstofdateringenplaatsendezepre­ Colombiaansepatiëntenongeveer2400jaarterugindetijd. 3