GRZEGORZ BLASZCZYK GEOGRAFIA HISTORYCZNA WIELKIEGO KSIĘSTVVA LITEWSKIEGO Stan i perspektywy badañ Ot POZNAN 2007 SPIS TRESCI WST^P............................................................................................................................................ 7 I. KRAJOBRAZ NATURALNY.......................................................................................... 9 / II. KRAJOBRAZ KULTURALNY...................................................................................... 16 1. Osadnictwo ¡ jego granice.............................................................................................. 16 / A. Regiony, ziemie, dobra ziemskie, miejscowosci ¡ granice................................. 16 B. Osadnictwo etniczne................................................................................................... 36 C. Ksztatty osiedli............................................................................................................ 48 a. Urbanistyka........................................................................................................... 48 b. Osiedla wiejskie................................................................................................... 68 D. Siec miejska................................................................................................................. 71 E. Spisy miejscowosci................................................................................................... 73 2. Drogi.................................................................................................................................... 75 3. Geografía sztuki i literacka (geografía kultury)......................................................... 82 III. KRAJOBRAZ HISTORYCZNO-POLITYCZNY...................................................... 85 1. Podzialy administracyjne Pañstwa................................................................................ 85 V 2. Granice paristwowe........................................................................................................... 96 / 3. Podzialy administracyjne Kosciola.............................................................................. 100 4. Granice koscielne.............................................................................................................. 108 IV. HORYZONT GEOGRAFICZNY................................................................................... 110 v V. KARTOGRAFIA HISTORYCZNA.............................................................................. 114 1. Mapa historyczna jako wynik pracy historyka........................................................... 114 2. Historia kartografii........................................................................................................... 117 WNIOSKI....................................................................................................................................... 123 BIBLIOGRAFIA............................................................................................................................ 125 WYKAZ SKRÓTÓW.................................................................................................................... 175 1NDEKS GEOGRAFICZNY...................................................................................................... 176 5 WSTĘP Przedmiotem opracowania jest geografia historyczna - jedna z dyscyplin nauk pomocniczych historii, ležąca na pograniczu historii i geografu'. W praktyce sytu- uje się ona na styku nie tylko tych dziedzin, ale równiez archeologii, etnologii, architektury, urbanistyki oraz historii miast i wsi, pañstwa i prawa, Kosciola, gos- podarki, wojskowosci (fortyfikacje), medycyny (klęski elementame) i demografu historycznej. Stąd wlasciwe zakrešlenie tematu pod względem merytorycznym jest dose trudne. W niniejszym opracowaniu przyjęto następujący schemat: I. Krajobraz naturalny. j II. Krajobraz kulturalny: 1. Osadnictwo i jego granice: A. Regiony, ziemie, dobra ziemskie, miejscowosci i granice, 1/ B. Osadnictwo etniczne. ^ C. Ksztalty osiedli: a. Urbanistyka b. Osiedla wiejskie. D. Siec miejska. E. Spisy miejscowosci. </ 2. Drogi handlowe. 3. Geografia sztuki i literacka. 1 1 S. Arnold, Geografia historyczna; J. Szymahski, Nauki pomocnicze, s. 200-220; I. Šaskol'sklj, Istoričeskaja geografija, s. 95-118; O. Maksimaitienė, Lietuvos istorinės geografijos; L. Kazloū, Gista- ry finai a geagrafija; J. Tyszkiewicz, Geografia historyczna; E. Semotanovà, Historicka geografie; A. Stanaitis, Lietuvos istorinė. Korzystano z następujących bibliografu: Bibliografia historii polskiej za rok... (do 2002); Bibliografia map i planów opracowanych w Instytucie Geografu Historycznej Kosciota w Polsce KUL i wydanych w latach 1956-2000, Lublin 2001; Lietuvos istorijos bibliografija 1996-1999, Vilnius 2000-2005; Novaja litaratura pa gistoryi i gistaryfinych navukach Betarusi (biblija- grafičny pakazal'nik, lata 1995-1999 i 2000-2001 (ten ostatni niepelny), Biblioteka Narodowa w Minsku; L. Zimowski, Budowa i zagospodarowanie miast i osiedli. Zarys bibliografu urbanistyki polskiej za lata 1900-1939, Poznah 1966; M. Žarkich, Bibliografija staro!'Ukraini 1240-1800, Z. 1-10, KiTv 1998-2002. 7 III. Krajobraz historyczno-polityczny: 1. Podzialy administracyjne Panstwa. ^ 2. Granice paristwowe. i, 3. Podzialy administracyjne Košciola. 4. Granice koscielne. IV. Horyzont geograficzny, tj. poznawanie przestrzeni w rozwoju historycznym. ^ V. Kartografia historyczna. Geografia historyczna jest tu zatem rozumiana szeroko i nieraz wykracza poza šcisle ramy tej dyscypliny naukowej. Obszemie przedstawiono bowiem takie kwestie, jak: osadnictwo, w tym osadnictwo etniczne (czyli wlasciwie struktūra narodowa), urbanistyka, drogi handlowe, granice i podzialy administracyjno-te- rytorialne panstwa i kosciolow. Dodatkowo wprowadzono punkt o spisach miej- scowošci, ktore są niezbądne w badaniach naukowych historykow, geografow i innych. Ramy chronologiczne i terytorialne tego opracowania są dose oczywiste. Obej- mują one dzieje Wielkiego Ksiąstwa Litewskiego od XIII do kohea XVIII w., ale w šeistym związku ze zmianami terytorialnymi tego panstwa: przylączeniem ziem ruskich w XIV w. oraz utratą Rusi Poludniowej i Podlasia w 1569 r. W praktyce chodzi glownie o terytorium dzisiejszej Litwy, Bialorusi, polnocno-wschodniej Polski (Podlasie do 1569 r., częšc wojewodztwa trockiego, nowogrodzkiego i brzesko-litewskiego) i Ukrainy (w okresie do 1569 r.), nie licząc niewielkich obszarow Estonii, Lotwy (Inflanty Polskie) i Rosji (glownie Smolenszczyzna). Praca ta jest kontynuacją i uzupelnieniem mojego artykulu, opublikowanego w 2001 r., dotyczącego Litwy w šcislych granicach2. Obecna wersja jest powaznie rozszerzona terytorialnie i merytoryeznie oraz ponownie przemyšlana. Ma ona przede wszystkim cel praktyezny - pragnę, aby stala šią žrodlem wiedzy z okrešlo- nej dyscypliny nauki historyeznej i punktem wyjscia do dalszych badan w tym zakresie. 2 G. Btaszczyk, Badania. I. KRAJOBRAZ NATURALNY Chodzi tu o elementy šrodowiska geograficznego, ktore nie ulegly zmianom pod wptywem dzialalnošci cztowieka, takie jak: uksztaltowanie terenu, glėby, kli- mat, hydrologia (rzeki i jeziora) i florystyka (glovvnie zalesienie). Stosunkowo najmniej jest prac z zakresu uksztaltovvania terenu i gleb. Na temat gleb dostępne są tylko dwie publikacje: komunikat znanego historyka litewskiego Juozasa Jur- ginisa (1909-1994) o užyžnianiu gleb w Litwie do XVII w.3 oraz artykul Krzy- sztofa Ložynskiego o charakterystyce gleb w pow. grodzienskim w XVI w.4 Zagad- nienie to jest jednak omavviane w licznych pracach z zakresu dziejow gospo- darczych W. Ks. Litevvskiego, co nie wchodzi w sferę naszych zainteresowan. Geneza badan nad klimatem sięga początku XX w. Literatūra na ten temat rowniež jest bardzo skromna. O vvahaniach klimatu w Polsce w okresie šred- niowiecza napisala swoją największą rozpravvę Maria Polaczkowna (1878-1944)5. Są tu takže materialy o Litwie, choč niezbyt obszerne. Z požniejszych badan na- ležy wymienič pracę Vaclovasa (Vasilijusa) Sčemeliovasa, znanego klimatologa litewskiego z Uniwersytetu Wilenskiego, ktory opisal zmiany klimatu Litwy od polowy XIV w.6 Badacz ten bližej zająl się okresem od 1770 r., kiedy rozpoczęly się badania naukovve nad klimatem Litwy w obserwatorium astronomicznym na Uniwersytecie Wilenskim. Krotki, polstronicowy szkic o pogodzie Litwy napisala tež Irena Petrauskienė (ur. 1927), litevvska badaczka dziejovv tego Uniwersytetu7. Wskazala na publikacje danych o pogodzie w owczesnych periodykach: „Lietuvos kurieris” (tj. „Kurier Litewski”) i „Vilniaus laikraštis” (tj. „Gazety Wilenskie”). Szkoda tylko, že autorka ta nie podala, chočby w nawiasie, prawdziwych nazw tych czasopism. Z kolei monografię o klimacie na Ukrainie w ujęciu historycznym napisal Iwan Buczinski8, praca ta jednak odnosi się glownie do XIX i XX w. 3 J. Jurginis, Udobrenie. 4 K. Ložyiiski, Charakterystyka gleb. 5 M. Polaczkovvna, Wahania klimatyczne. 6 V. Ščemeliovas, Lietuvos klimato. 7 I. Petrauskienė, Lietuvos orai. 8 1. Bučinskij, Klimat Ukrainy. 9 W zakresie hydrologii wymienic nalezy glöwnie monografie wiqkszych rzek. Prace tego typu byly dose populame w XIX w. Dniepr i jego dorzecze opisal inzynier hydrolog Nikolaj Maksimowicz (1855-1928) w 1901 r., Dzwin? - histo- ryk Aleksej Sapunow (1851-1924) w 1893, Wili$ - historyk amator Konstanty Tyszkiewicz (1806-1868) w 1871, Niemen - znany literat polski Ludwik Kondra- towicz (czyli Wladyslaw Syrokomla, 1823-1862) w 1861, a Zygmunt Gloger podrözowat „Dolinami rzek” (Niemen, Narew, Bug), co uwiecznil w druku9. S^. to opracowania geograficzno-historyczne danej rzeki i miejscowosci nad ni^. lez^- cych, czqsto o charakterze populamym, obrazuj^ce stan wiedzy z XIX w. Z kolei przykladem nowoczesnego, naukowego opracowania jest napisana przez Zit$ Jur- gilaite monografia historyczno-geograficzna rzeki Nawa (tez Nowa, lit. Nova), plynacej na Zaniemeniu i mimo niewielkiej dlugosci (36 wiorst) majqeej znaezcj.ee miejsce w historii Litwy10 11. Odnotowac mozna takze skromnq. literaturq poswi^conq. jeziorom. Najwiqcej pozycji z tego zakresu dotyczy szeroko rozumianej Suwalszczyzny. O akwenach z tego regionu pisali: prof. Alfred Litynski (1880-1945) na podstawie dokumentöw z XVI w., prof. Bazyli Czeczuga o „Regestrze spisania jezior” z 1569 r. oraz - najwiqcej - prof. Knut Olof Falk". Ostatni z wymienionych autoröw opublikowal i omöwil wspomniany regestr i wydal tom zrödel o „Wodach wigierskich i hu- cianskich”, bardzo cenny dla badan osadniczych, jqzykoznawczych i innych. Po- dobnych prac jest wiqcej, a dotycza one charakterystyk geograficznych poszcze- golnych jezior lub calych pojezierzy. Natomiast stricte historyczny Charakter ma artykul Anny Kolodziejczyk, historyka z Uniwersytetu Warminsko-Mazurskiego, o eksploatacji wod na Podlasiu i Grodzienszczyznie w XVI w.12 Stosunkowo najwiqcej pisano o lasach W. Ks. Litewskiego, a to glownie z po- wodu latwo dostQpnych rewizji puszcz hospodarskich z XVI i XVII w. i innych zrödel. Pierwszym badaczem tego zagadnienia byl prawdopodobnie Aleksander Polujanski (1814-1866), zawodowo trudni^cy si$ lesnietwem w Krölestwie Pol- skim. W „Opisaniu lasöw Krölestwa Polskiego i guberni zachodnich Cesarstwa Rosyj skiego” sporo uwagi poswi^cil on lasom „dawnej Litwy, Ukrainy, Podola, Wolynia”, a nawet guberni smolenskiej i pskowskiej13, operowal jednak przede wszystkim materialem XlX-wiecznym. Pözniej, bo na pocz^tku XX w., polski archeolog amator Wandalin Szukiewicz (1852-1919) opisal dawne lasy krölewskie w Litwie14. Bylo to omöwienie wydanych nieco wczesniej rewizji tych lasöw z lat 9 N. Maksimovič, Dnepr; A. Sapunov, Reka Zapadnaja Dvina; K. Tyszkiewicz, Wilija (w 1992 r. ukazalo się tlumaczenie lit.: K. Tiškevičius, Neris); W. Syrokomla, Niemen (tlumaczenie lit. z 1933 r.); Z. Gloger, Dolinami rzek. 10 Z. Jurgilaitė, Nova. 11 A. Litynski, Jeziora suwalskie; B. Czeczuga, Czterystolecie spisania; K. Falk, Regestr; tenže, Wody wigierskie. 12 A. Kotodziejczyk, Eksploatacja wod. 13 A. Polujanski, Opisanie lasow. 14 W. Szukiewicz, Dawne lasy. 10 1559 i 1641. Jeszcze wczesniejsza jest monografia Puszczy Bialowieskiej piora Georgija Karcowa15. Praca ta to „istoriczeskij oczerk” dotyczący lat 1382-1902 oraz opis geograficzny, omöwienie klimatu, fauny i polowan carskich. To sta- ranne, artystyczne opracowanie ma Charakter populamonaukowy, dlatego autor nie zamiescil w nim indeksöw, przypisöw i - nade wszystko - тару tej puszczy. Ta- kich brakow nie mają interesujące opracowania Ottona Hedemanna (1887-1937), skromnego nauczyciela z Braslawia. Opublikowal on dwie monografie z omawia- nego zakresu: jedną pošwięconą dziejom Puszczy Bialowieskiej oraz drugą, doty- czącą dawnych puszcz i wöd16. Pierwsza, solidna praca dotyczy przede wszystkim krajobrazu kulturalnego (dzieje osadnictwa) oraz historyczno-politycznego (granice i podzial administracyjny puszczy). Jest tu m.in. тара uroczysk puszczy i sieci wodnej z XVI-XVIII w. Z kolei druga monografia odnosi się do pölnocnej Wilenszczyzny (powiaty braslawski i dzišniehski) i wlasciwie dotyczy dziejow lesnictwa na tym terenie. W sumie obie monografie tego historyka amatora mają dzisiaj ograniczone walory poznawcze. Z pözniejszych prac o lasach naležy wymienic m.in. opracowanie znanego geografą i milošnika przyrody litewskiej Česlovasa Kudaby (1934-1993), ktory przedstawil zarys dziejow lasow w rejonie Merecza17. Jest to skromne opraco­ wanie, dotyczące glownie okresu od konca XVIII w., zawiera jednak dobrą mapę Prus z lat 1795-1798 z bogatą szatą lešną. Z kolei Mikalojus bukinas (ur. 1906), jeden z czolowych lesniköw Litwy, scharakteryzowal lasy upickie w XVI w.18 Częšč historyczną uzupelniają dwie тару powiatu upickiego: rekonstrukcja lasow w XVI w. i stan wspolczesny. Wielka szkoda, že тару te są zbyt schematyczne i ogolne oraz že autor nie podal nazw zarejestrowanych tam miejscowosci (557 osad). Oznacza to niestety, iž тару te są praktycznie bez wartosci, a wielki trud badacza poszedl na marne. Nieznany bližej Z. Balevičius napisal trzy kratkie artykuly o lasach Litwy od czasöw najdawniejszych do XIX w.19. Są one pozbawione aparatu naukowego i map, natomiast wykorzystano wydawnictwa zrodlowe (w tym znane rewizje la­ sow z lat 1559 i 1641). Nie zaglębiając się bližej w trešč tej pracy, naležy ją uznač za nieudaną polemikę autora z Henrykiem Lowmianskim, o ktörym jeszcze będzie mowa, w sprawie zaludnienia Litwy w XVI w. Natomiast Romualdas Šaluga (1926- -1993), litewski historyk i krajoznawca, opublikowal populamonaukowy artykul о slawnej Puszczy Rudnickiej (na poludnie od Wilna)20. Przebywający na emigracji po II wojnie swiatowej Antanas Rukuiža (ur. 1887), lešnik i polityk Litwy przed- wojennej, napisal ksiąžeczkę о dziejach lasow w Litwie21. Daje ona ogolny obraz 15 G. Karcov, Belovežskaja pušča. 16 О. Hedemann: Dzieje puszczy Bialowieskiej; Dawne puszcze. 17 Č. Kudaba, Merkinės. 18 M. Lukinas, Upytės. 19 Z. Balevičius: Lietuvos girios; Lietuvos miškai XV ir XVI; Lietuvos miškai XVII ir XVIII. 20 R. Salūga, Rūdninkų giria. 21 A. Rukuiža, Lietuvos miškai. ■ ■ 11 tych dziejow: początkovvo mato konkretny, potem coraz bardziej dokladny. Autor korzystal m.in. z polskiej literatury. Na emigracji wydano rowniez dwa artyktoy historykow litewskich o lasach Zaniemenia (po litewsku to Zanavykija): Jonasa Totoraitisa (1872-1941) i Vincasa Žemaitisa (1896-1983). Pierwszy pisal o po- dzialach lasow Zaniemenia w XVI w., a drugi o polnocnej częšci Puszczy Su- dowskiej od XVI do XX w.22 Wymienic možna rowniez kilka innych prae: R. French pisal o geografii histo- rycznej lasow Bialorusi w XVI w. (z mapą), a Doroteosz Fionik, mlody naukowiec z Bielska Podlaskiego, o lasach wiosci orlahskiej w XVI w. (na Podlasiu)23. Na- tomiast ogolny charakter mają dwa dalsze opracowania: studium Kazimierza Hey- manowskiego o lasach i lesnictwie w Polsce przedrozbiorowej w swietle pišmien- nictwa, kartografu i prawodawstwa oraz zbiorowe opracowanie „Dziejow lasow, lesnictwa i drzewnictwa” pod redakcją Jozefą Brody (ur. 1920), a takže artykul Antoniego Zabko-Potopowicza (1895-1980), polskiego lešnika i historyka gospo- darczego24. W opracowaniach tych mato uwagi pošwięcono W. Ks. Litewskiemu. Niemniej w tym drugim, oprocz częšci ogolnej, osobno wymieniono niektore kom- pleksy lešne Litwy historycznej: Puszczę Augustowską, Knyszynsko-Bialostocką i Bialowieską. Osobno o Puszczy Knyszyhskiej do kohca XVIII w. pisal Leszek Postolowicz25. Najwięcej jednak uwagi pošwięcono Puszczy Bialowieskiej. Obok wspom- nianych juž prae Georgija Karcowa, Ottona Hedemanna i innych naležy wymienic m.in. kilka monografii tego kompleksu lešnego autorstwa Edwarda Więcki, piszą- cego sporo o jego dziejach: osadnictwie, florze, faunie, gospodarce i zarządzaniu26. Z kolei Jerzy Wisniewski, o ktorym będzie jeszcze mowa, zająl się dziejami Puszczy w okresie przedrozbiorowym27. Wreszcie na Bialorusi (do ktorej naležy większa częšč tej Puszczy) ukazal się došč skromny rozmiarami i nieznany bližej „kratkij istoriczeskij oczerk” piora Wiaczaslaua Semakowa i N. Czerkasa28. Rzadko podejmowany jest w badaniach problem klęsk elementamych, nie­ mniej trzeba go zaliczyč rowniez do geografii historycznej29. Badania te mają dawną, XIX-wieczną genezę. Jako tworcow badan nad klęskami elementamymi w Polsce wymienia się dwoch lekarzy: Ludwika Gąsiorowskiego (1807-1863) z Po- znania (prace z lat 1839-1855) i Franciszka Giedroycia z Warszawy (1860-1944), lecz pochodzącego ze Žmudzi (publikacja z 1899 r.)30. W odniesieniu do Litwy pierwszym badaczem-amatorem byl znany lekarz wilenski Wladyslaw Zahorski 22 J. Totoraitis, Zanavykijos girių; V. Žemaitis, Šiaurinės Sūduvos. 23 R. French, The Historical Geography; D. Fiėnik, Ljasy Arljanskaj. 24 K. Heymanowski, Lasy i lesnictwo; Dzieje lasow; A. Zabko-Potopowicz, Zagadnienie lasdw. 25 L. Postotowicz, Dzieje Puszczy. 26 E. Więcko, Puszcza Bialowieska. 27 J. Wisniewski, Dzieje Puszczy. 28 V. Semakov, N. Čerkas, Belovežskaja pušča. 29 J. Tyszkiewicz, Geografia historyczna, s. 17-18. 30 L. Gąsiorowski, Zbior wiadomosci; F. Giedroyč, Mor w Polsce. 12 (1858-1927), ktöry dwukrotnie opublikowal skromną „notatkę historyczną” o džu- mie (tj. morowym powietrzu) w Litwie31. Jest ona oparta na bardzo skromnej li- teraturze (glownie na monografii dziejöw Wilna Jozefą Ignacego Kraszewskiego). Wlasciwym tworcą badah nad klęskami elementamymi w Polsce (w znaczeniu Rzeczypospolitej) byl Franciszek Bujak (1875-1953), wybitny polski historyk gos- podarczy. W koncu lat 20. XX w. na Uniwersytecie we Lwowie zgromadzd on grono kilku uczniöw, ktörzy pod] ei i badania nad k ieškant i elementamymi w latach. 1450-1586 (Antoni Walawender), 1587-1648 (Ryszard Werchracki) i 1649-1700 (Stanislawa Namaczynska). Badania te planowano kontynuowac dla XVIII i XIX w., a ostatecznym ich rezultatem miala byc „Kronika klęsk elementamych w Polsce . Przedmiotem tych opracowan byly: zjawiska meteorologiczne, epidemie (tzw. po- mory), zniszczenia wojenne i požary. Terytorialnie badania objęly obszar calej Rzeczypospolitej, a więc tež Litwę, Wolyn, Podole i Inflanty. Badania te trak- towano nie jako geografię historyczną, lecz naukę pomocnicztį do badah histo- ryczno-gospodarczych. Owocem badan tej „szkoly” są opracowania Antoniego Walawendera (1903- -1960) i Stanislawy Namaczynskiej w odniesieniu do okresu od 1450 do 1700 r., z przerwą dla lat 1587-164832. Lukę tę wypelnil częšciowo Ryszard Werchracki, ktöry przed wojną zdąžyl oglosič tylko kilkustronicowe, lecz wartosciowe stresz- czenie swojej pracy33 34.W požniejszym czasie tym samym okresem zająl się Stani­ slaw Hoszowski (1904-1987), ktöry jednak nie kontynuowal badah poprzedniköw, lecz dal syntetyczny obraz klęsk elementamych w foiTnie malo czytelnych tabel . Jest to wlasciwie tylko wstęp do dalszych badah w tym zakresie. O morze w dawnej Polsce pisal takže Ludwik Zembrzuski (1871-1962), lekarz i historyk medycyny35. Z innych prac odnotowac mozna ski-omny artykul o skutkach spolecznych glodu i epidemii w W. Ks. Litewskim (wtedy pisano: w Bialorusi i Litwie) od XI do XVIII w. piöra Anatolija Hryckiewicza (ur. 1929), znanego historyka bialo- ruskiego36. Jest to jedna z nielicznych prac na ten temat w historiografii niepol- skiej. Do tej grupy naležy tež artykul Liudasa Truski (ur. 1937), historyka litew- skiego, o skutkach demograficznych i ekonomicznych džumy w dobrach biskupa žmudzkiego w latach 1657-1658 i 1708-171137. Na uwagq zaslugujejeszcze artykul Jozefą Sliwinskiego o požarach w W. Ks. Litewskim w XVI w.38 Zainteresowanie problematyką epidemii w Rzeczypospolitej odžylo ponownie w latach 90. XX w. w Polsce. Naležy tu wymienic glownie wažną monografię 31 W. Zahorski: Džuma na Litwie; Morowe powietrze. 32 A. Walawender, Kronika klęsk; S. Namaczynska, Kronika klęsk. 33 R. Werchracki, Klęski elementame. 34 S. Hoszowski, Klęski elementame. 35 L. Zembrzuski, Mor. 36 A. Grickevič, Social'noe značenie. 37 L. Truska, Demografiniai ir ekonominiai. 38 J. Sliwinski, Požary i pogorzecy, s. 95-132. 13 Andrzeja Karpinskiego o epidemiach w Rzeczypospolitej od XVI do XVIII w.39 40 41 Czytelnik znajdzie tu sporo informacji o chorobach epidemicznych, walce z nimi oraz licznych skutkach tych chorob: demograficznych, gospodarczych, spolecz- nych, religijnych, kulturalnych i politycznych. Zwraca tez uwagt; obszerna biblio- grafia. Z innych prac nalezy wymienic monografn? Tadeusza Srogosza o walce z dzu- za Stamslawa Augusta Poniatowskiego (rzecz dotyczy glownie Korony, a nie Litwy) . Sposrod drobniejszych opracowan mozna wskazac: krotki artykul To- masza Ciesielskiego o „czarnej smierci” w latach 1651-1654 (w tym o dzumie w Litwie w 1653 r.), stare opracowanie Jana Poplatka (1903-1955) o „ofiarach milosci” z litewskiej prowincji jezuitow w czasie zarazy w 1710 r. i nowsza juz prac? o dzumie na Bialorusi od XI do XIX lub XX w. historykow bialoruskiclr Swiatoslaua Asinouskiego (ur. 1951) i Wasila Zaranoka4'. Osobno trzeba wspomniec monografiQ Arunasa Bukantisa o nadzwyczajnych zjawiskach przyrody w Litwie od XI do XX w.42 Praca ta, autorstwa geografa Umwersytetu Wilehskiego, jest przydatna dla historyka, choc nie grzeszy nad- miarem zrodel pisanych i nie wykorzystano w niej literatury polskiej. Bukantis nawiazuje do badah radzieckich naukowcow Jewgienija Borisenkowa i W Pa- seckiego z 1983 r.43 Po tej szczegolowej analizie czas na kilka uwag o literaturze dotycz^cej ogol- me zagadmenia srodowiska geograficznego. Pisal na ten temat Jan Tyszkiewicz (ur. 1939), wskazuj^c na miejsce czlowieka w tym srodowisku w Polsce sred- mowiecznej44. Drugim opracowaniem jest podrqcznik Marii Dobrowolskiej o prze- mianach srodowiska geograficznego Polski do XV w.45 I choc nie dotyczyl on Litwy, byla tu mowa o Podlasiu, nalezqcym wowczas do tego panstwa. Bardziej szczegolowe sa jednak prace dotycz^ce okreslonego regionu. Z now- szych dobrym przykladem jest charakterystyka Podlasia w sredniowieczu i nowo- zytnosci (do polowy XVII w.) pod kigem srodowiska geograficznego46. Tu tez miesci si^ praca Alicji Krzymowskiej-Kostrowickiej (ur. 1929) o srodowisku geo- graficznym Bialegostoku i okolic47. Innym przykladem jest „charakterystyka geograficzno-wojskowa” ziem polnocnowschodniej Polski, dokonana przez Stani- slawa Alexandrowicza (ur. 1931), niestety, rowniez dose ogolna, czy tegoz wspol- nie z Karolem Olejnikiem (ur. 1938), charakteryzujiica „polski teatr dzialan wojen- 39 A. Karpinski, W walce z niewidzialnym. 40 T. Srogosz, Džuma ujarzmiona? 41 T. Ciesielski, Epidemia džumy; J. Poplatek, „Ofiary milosci”; S. Asinoūski. .Čomaja smerc”; V. Zaranok, Paūstaū pamorak. 42 A. Bukantis, Neįprasti gamtos. 44 ®or'senk°v> V. Paseckij, Ėkstremal’nye prirodnye uslovija. J. Tyszkiewicz: Czlowiek w srodowisku; Ludzie i przyroda. 45 M. Dobrowolska, Przemiany. 46 J. Tyszkiewicz, Ziemie podlaskie. A. Krzymowska-Kostrowicka, Srodowisko geografiezne. 14