GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2 (2009) 333-352 Gençlerin Beslenme Bilgi, Alışkanlık ve Davranışları İle Beden Kütle İndeksleri Arasındaki İlişki The Relation Between Body Mass Indexes and Nutritional Knowledge, Habit and Behavior of Youths Nevin ŞANLIER Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Prof. Dr. Ece KONAKLIOĞLU Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi, Arş.Gör.Uz Evren GÜÇER Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi, Arş.Gör.Uz ÖZET Gençlerin beslenme alışkanlıkları, davranışları ve beden kütle indeksleri arasındaki ilişkiyi tespit etmek amacıyla, toplam 1340 öğrenciye anket formu uygulanmış, boy uzunluğu, vücut ağırlığı ölçümleri yapılıp beden kütle indeksleri hesaplanmıştır. Kız öğrencilerin beslenme alışkanlığı, davranışı (58.49 ±4.92) ve beslenme bilgi puanlarının (6.05 ±2.38) erkeklerden yüksek olduğu (sırasıyla 56.73 ±4.88, 5.65 ±5.55) tespit edilmiş, fark istatistiksel açıdan önemli bulunmuştur (p<0.05). Beden kütle indeksine göre beslenme alışkanlık, davranış ve bilgi puanlarında düşüklük olmasına rağmen istatistiksel açıdan önemlilik tespit edilmemiştir (p>0.05) 334 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı2 (2009) 333-352 Sonuç olarak, öğretilen bilginin davranışa dönüşebilmesi için etkin ve sürekli beslenme eğitiminin gerekli olduğu, eğitimin ileride görülebilecek dejeneratif hastalıkların oluşumunun engellenmesine yardımcı olacağı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Beslenme Bilgisi, Beslenme Alışkanlığı, Beden Kütle İndeksi ABSTRACT Determination of relation between nutritional knowledge, habits and behaviors of youths and their body mass indexes, a questionnaire was applied to 1340 students and also their body mass indexes were calculated. Nutrition habits, behaviors and knowledge scores were evaluated according to the body mass index and gender. It is determined that the girls nutritional habit, behavior and knowledge scores are higher than boys, this difference is statistically significant (p<0.05). Although there is a difference between body mass indexes, it isn’t statistically significant. As a result, it is thought that to turn knowledge into behaviors, continual nutrition training is necessary and it helps young generation to protect them from degenerative diseases. Key Words: Nutritional Knowledge, Nutritional Habit, Body Mass Index SUMMARY Purpose: The purpose of this study is to determine the relation between nutrition habits, behaviors and nutritional knowledge of youths and the relation between body mass indexes. GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2 (2009) 333-352 335 Methodology: A questionnaire that includes 43 questions was applied to students to determine the general information, their nutritional knowledge, habits and behaviors and also the height and weights were measured and body mass index of the respondents were calculated. Nutrition habits and behaviors and nutritional knowledge score were evaluated according to the body mass index and gender. The first part of the questionnaire includes questions about the demographics and general information of the students such as age, gender, their parents’ education and occupation. The second part of the questionnaire includes 27 behavior and habit questions in Likert type where three means always, two means sometimes and one means never. Also in the second part of the questionnaire there were 16 nutritional knowledge questions. Total of 1340 respondents’ were between 18-25 years old Gazi University students in 2006-2007 academic year in various departments participated in this study. The data were analyzed with SPSS 11.0. Mean responses and percentages of responses in each category were calculated and presented in tabular form. Cronbach α coefficient of internal consistency was used to estimate the reliability of the questionnaire. Alpha coefficient of 0.68 was found considered acceptable. Statistical differences were set at p<0.05. Findings: According to the findings of this study, 731 of the respondents were girls and 609 were boys. It is determined that the girls nutrition habit and behavior (58.49 ±4.92) and nutritional knowledge score (6.05 ±2.38) are higher than the boy students (respectively 56.73 ±4.88 and 5.65 ±5.55) and also it is found that the difference between nutrition habit and behavior and nutritional knowledge according to gender is statistically significant (p<0.05). According to the body mass index there is a difference, although this difference is not statistically significant. 336 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı2 (2009) 333-352 Results: According to the results of this study, it is thought that to turn knowledge into behaviors continual nutrition training is necessary and it helps young generation to protect them from degenerative disease will be necessary According to the findings of this study, although the nutritional knowledge of the girls is higher than the boys, it is not adequate. So this inadequate knowledge couldn’t turn to behavior and habit. The adequateness of nutritional knowledge causes misuse of foods and resources. Discussions: Updating the information of basic nutrition, food safety and health, dissemination of programs, evaluating and developing education applications in formal and life long learning programs are significant for individuals’ healthy food consumption. There are some limitations in this study. The population of this study consisted of university students from different faculties in central Ankara, because of that the results can not be generalized to all students or to all ages. Although the reliability coefficient was found acceptable, interpretation of the results is limited due to responses being self reported, which are prone to bias by the subjects. Instrument validation for university students through more testing and observational studies is needed. Key Words: Nutritional Knowledge, Nutritional Habit, Body Mass Index GİRİŞ Beslenme alışkanlıklarının olumlu yönde değiştirilmesi, kronik hastalık riskinin azaltılmasında temel parametredir. Yeterli ve dengeli beslenme alışkanlıklarına ilişkin diyette yapılan değişikliklerin yaşam boyunca sağlık üzerine olumlu ya da olumsuz etkilere yol açtığı bir gerçektir. Diyetteki olumlu değişiklikler bireylerin sağlık durumunun korunmasını sağlarken, ileriki yaşlarda oluşabilecek kanser, GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2 (2009) 333-352 337 kardiyovaskuler hastalıklar, diyabet, hipertansiyon, osteoporoz vb. hastalıkların oluşum riskini de önlemektedir (Anon, 1999; Uyar, 2007). Hatalı beslenme bilgi ve alışkanlıkları bireyi obeziteye götüren ve yaşam kalitesini bozan en önemli nedenlerden biridir. Toplam enerji alımının uzun süreli olarak harcanandan fazla olması sonucunda obezite gelişmektedir. Genetik yatkınlık, enerjiyi oluşturan besin öğelerinin oranı, öğün atlamak, öğün aralarında yüksek yağlı karbonhidratlı besinlerin tüketimi, hızlı yemek, yemek hazırlama, pişirme, saklama yöntemlerini bilmemek, alkol tüketimi, yetersiz su ve posa tüketimi gibi hatalı beslenme davranışları obezite oluşumunda etkin olmaktadır (Yurttagül, 1995; Seidell, 1998). Gençlerin beslenme alışkanlıklarının oluşmasında birincil faktörler; kişisel yeme seçimleri, ailenin yeme biçimi, anne ve babanın yeme seçimi konusunda model olması, medya ve toplum normlarıdır (Neumark-Sztainer ve ark., 2005). Ancak beslenme alışkanlıklarına etki eden kişisel faktörler; davranışlar, inançlar, bilgiler, özsaygı, öğün ve atıştırmalık örüntüsü, ağırlık kontrolünde etkilidir. Yeme alışkanlıklarına etki eden sosyal çevresel faktörler ise aile, arkadaşlar ve diğer yakın çevredir (Story ve ark., 2002). Dolayısıyla yemek yeme davranışı gencin fiziksel gelişiminin, sağlığının ve kişiliğinin merkezini oluşturmaktadır. Gençlerin ilgi alanlarındaki artış, bağımsızlık kazanılması, kendi kendine karar verme yetkisi, sosyal hayata girme ve yaşıtlarıyla bütünleşme kaygıları zamanlarının büyük kısmını dışarıda geçirmeye yönlendirir. Bu da beslenme alışkanlıkları ve davranışlarının değişmesine, fast food gıdaların aşırı tüketilmesine, yanlış diyet uygulamalarına, öğün atlamalarına, öğün aralarında bir şeyler atıştırarak açlığın yatıştırılmasına neden olmaktadır (Kardaş, Orbak, 2002). Çünkü davranış, geçmişte yaşanan olaylara ya da uyarana karşı ortaya çıkan yanıttır. Geçmişte yaşanan olay ne kadar yoğun yaşanmışsa oluşan yanıtta o kadar keskindir. Bu sonuçların keskinliği olumlu veya olumsuz bir davranışın oluşmasıyla sonuçlanmaktadır. Yani beslenme davranışları da hem geçmiş 338 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı2 (2009) 333-352 deneyimlerin hem de o anki durumun sonuçlarıdır (Whitney, Cataldo, Rolfe 1994; Artan, 2003). Ayrıca toplumsal değişmeler beslenme alışkanlıklarının da zamanla değişmesine yol açmaktadır. Ekonomik düzeyin yükselmesi bireylerde genellikle geleneksel besinler yerine enerji değeri yüksek, besleyici değeri düşük saflaştırılmış besinlere eğilimi artırmaktadır (Çekal, 2008). Erken yaşlarda kazandırılacak beslenme alışkanlıkları ve davranışları ilerleyen zamanlarda besin çeşitliliğine göre besin seçiminde, yaşam kalitesinin yükseltilmesinde ve sağlığın korunmasında önemli bir belirleyici olmaktadır (Martens ve ark., 2005). Bu nedenle çalışma, gençlerin beslenme alışkanlıkları, davranışları ve beslenme bilgi düzeylerinin cinsiyete göre faklılığını test etmeyi amaçlamıştır. Bununla birlikte çalışma gençlerin beslenme alışkanlıkları ve davranışları ile beden kütle indeksi arasındaki ilişkiyi de tespit etmek amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür. YÖNTEM Araştırmaya 2006–2007 eğitim öğretim yılında Gazi Üniversitesi’nde çeşitli fakültelerde okuyan 609 erkek, 7031 kız toplam 1340 öğrenci gönüllü olarak katılmıştır. Veriler anket tekniği kullanılarak toplanmıştır. Literatür ve uzman görüşleri alınarak hazırlanan anket soruları 80 öğrenciye uygulanan pilot çalışmayla test edilmiş, anlaşılmayan sorular tekrar gözden geçirilip gerekli düzeltmeler yapılmıştır. Anket soruları iki bölümden oluşmuştur; I. İlk bölümde bireylerin yaşı, cinsiyeti, anne babanın eğitim ve meslek durumunun tesbitine ilişkin genel bilgiler sorulmuştur. Ayrıca usulüne uygun olarak boy uzunluğu, vücut ağırlığı ölçülmüş ve beden kütle indeksi hesaplanmıştır. Beden kütle indeksi “vücut ağırlığı (kg)/Boy uzunluğu (m)²” formülü ile hesaplanmıştır. Gençlerin WHO’ya (1987) göre beden kütle indeksleri üç gruba ayrılmıştır. BKI’leri 18.5 kg/m² altında olanlar zayıf, 18.5-24.9 kg/m² arası olanlar normal ağırlık ve 25 ve üstü kg/m² olanlar şişman olarak değerlendirilmiştir. GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2 (2009) 333-352 339 II. İkinci bölümde beslenme alışkanlıklarına, davranışlarına ve beslenme bilgilerine ilişkin sorular bulunmaktadır. Davranış ve alışkanlık soruları (27 adet) üçlü likert ölçeğinde hazırlanmıştır. Her zaman = 3, bazen=2, hiç=1 olarak puanlandırılmıştır. Negatif sorular pozitife çevrilerek değerlendirilmiştir (4 adet). Davranış alışkanlık puan aralığı 27-81’dir. Beslenme bilgi sorularında da (16 adet) daha net yanıt alabilmek için 3’lü Likert ölçeği kullanılmıştır. Ancak puanlamada her zaman=1, bazen ve hiç =0 olarak değerlendirilmiştir. Beslenme bilgi sorularına verilen doğru yanıtların puan aralıkları ise 0-16 arasındadır. Soruların geçerlilik, güvenilirliği test edilmiş ve Cronbach α değeri 0.68 bulunmuştur. Bu sonuçun kabul edilebilir seviyede olduğuna karar verilmiştir. BULGULAR Araştırmaya katılan gençlerin %45.4’ü erkek, %54.6’sı kızdır. Öğrenicilerin annelerinin %12.9’nun okuma-yazma bilmediği, %48.4’ünün ilkokul mezunu olduğu, babalarının %32.2’sinin ilkokul mezunu, %32.8’inin lise/dengi okul mezunu olduğu belirlenmiştir. Ayrıca annelerin %80.6’sı ev hanımı, babaların %23.7’si memur, %33.8’i emeklidir. (Tablo 1.) Tablo 1. Anne-Baba Eğitim ve Meslek Durumu (%) Anne (%) Baba (%) Eğitim Durumu Okur-Yazar Değil 12.9 2.1 İlkokul Mezunu 48.4 32.2 Orta Okul Mezunu 12.7 14.9 Lise/Dengi Okul 18.4 32.8 Mezunu Üniversite Mezunu 7.5 18.1 Meslek Durumu Çalışmıyor 80.6 0.8 Memur 8.3 23.7 İşçi 2.9 30.2 Emekli 7.3 33.8 Özel Sektör 0.8 11.5 340 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı2 (2009) 333-352 Yaşları 18-24 yaş arasında değişen üniversite öğrencilerinin beden kütle indeksleri değerlendirildiğinde; erkeklerin BKI’leri ortalama 22.84 kg/m², kızların ise 20.47 kg/m² olarak hesaplanmıştır. Erkeklerin %39.1’i sabah kahvaltısını hiç yapmadıklarını, %30.7’si meyveleri kabuklarıyla yemediklerini, %47.9’u bazen fast food besinleri yediklerini, %37.8’i kilo aldığında her zaman düzenli yemek yemediğini, %42,4’ü bazen sokak satıcılarından yiyecek satın alıp yediğini, %67.8’i küflü bayat ekmek yemediğini, %51.2’si yemek hazırlamaya bazen yardım ettiğini, %34,6’si ailesiyle hiç iki öğün bile yemek yemediğini, %50.7’si bazen yemek tercihini kendisi yaptığını, %52.5’i her zaman alkol, %26.8’i sigara kullandığını, %50.9’u kahvaltılık tahıl yediklerini ifade etmişlerdir (Tablo 2). Bu değerler kızlarda sırasıyla %48.0, %35.8, %56.4, %23.0, %31.6, %80.2, %31.2, %40.2, %44.2, %71,3, %24.6, %60.1 olarak saptanmıştır. Cinsiyete göre anlamlı farklılık bulunmuştur (p<0.05). Sormaz (2006) lise öğrencileri üzerinde yaptığı çalışmada gençlerin kahvaltıyı yapmadığını, Kılıç (2005) üç kuşak kadının öğünleri çoğunlukla zaman yetersizliği ve zayıflama isteği nedeniyle atladıklarını tesbit etmişlerdir. Oysa düzenli kahvaltı yapmayan veya hiç kahvaltı yapmayanların, öğün atlayanların her gün düzenli olarak kahvaltı yapanlara ve öğün atlamayanlara göre daha fazla şişmanlama eğilimli oldukları bilinen bir gerçektir (Snoek ve ark.,2007). Yapılan çeşitli çalışmalarda da bireylerin fast food ve atıştırmalık besinleri, yağlı karbonhidrat içeriği yüksek besinleri çok tükettikleri, besin çeşitliliğine dikkat etmedikleri tespit edilmiştir (Howard, Reeves, 2005; Sweeting, West, 2005; Erkmen, 2008). Sonuçlar bu araştırma sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir. GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2 (2009) 333-352 341 Tablo 2. Gençlerin cinsiyetlerine göre beslenme alışkanlıkları ve davranışlarının dağılımı (%) Erkek (609) Kız (731) Davranış ve Her Bazen Hiç Her Bazen Hiç Alışkanlıklar χχχχ2 p Zaman Zaman Her sabah kahvaltı yapar 7.9 53.0 39.1 4.4 47.6 48.0 14.826 .001* Öğün atlamaz 7.7 77.3 14.9 5.7 77.8 16.4 2.414 .299 Yemeklerden hemen 22.8 61.2 15.9 22.0 60.2 17.8 0.832 .660 sonra çay, kahve içmez Kahvaltıda süt veya taze 47.0 41.1 12.0 43.5 46.4 10.1 4.077 .135 sıkılmış meyve suyu içer Meyveleri kabuklarıyla 22.5 46.8 30.7 14.2 49.9 35.8 15.917 .000* yer Her besini yer 12.5 45.8 41.7 16.7 43.5 39.8 4.678 .096 Fast Food besinleri yer 9.0 47.9 43.0 8.8 56.4 34.9 10.207 .006* Gazlı içecekleri tüketir 23.3 51.1 25.6 26.3 42.8 30.9 9.288 .010 Kilo aldığını hissederse 37.8 43.3 18.9 23.0 41.9 35.2 56.317 .000* düzenli yemek yemez Gıda katkı maddesi 20.2 53.5 26.3 16.1 54.9 29.0 4.036 .133 içeren gıdaları yemez Sokak satıcılarından 15.6 42.4 42.0 11.1 31.6 57.3 31.116 .000* simit, kokoreç vb. satın alıp yer Düzenli olarak her hafta 35.3 50.6 14.1 41.0 47.9 11.1 5.800 .055 balık yer Küflü ekmek yemez 9.2 23.0 67.8 5.0 14.8 80.2 27.087 .000* Yemek hazırlarken 19.4 51.2 29.4 5.7 31.2 63.1 163.67 .000* yardım eder 2 Ailesi ile 2 öğün yemek 22.7 42.7 34.6 15.5 44.3 40.2 12.138 .002* yer Yemek tercihlerini kendi 11.0 50.7 38.3 5.3 44.2 50.5 27.552 .000* yapar Televizyon izlerken 25.2 56.7 18.1 23.9 61.0 15.1 3.099 .212 yemek yemez Evde fast food besinleri 30.2 37.6 32.2 32.1 35.6 32.3 0.776 .679 pişirip yemez Ziyan olmasın diye 4.9 37.9 57.1 6.7 45.5 47.8 12.688 .005* tabağındaki yemekleri yer Alkol kullanmaktan 20.2 27.3 52.5 10.0 18.7 71.3 52.901 .000* kaçınır Sigara kullanmaz 26.8 22.0 51.2 24.6 14.4 61.0 17.084 .000* Ara öğünlerde besin 6.6 68.8 24.6 5.1 67.0 27.9 2.816 .245 tüketir Yemeklerde ketçap, 17.7 60.9 21.4 18.3 61.1 20.6 0.177 .915 mayonez, salata sosu kullanmaz Kahvaltıda tahıl gevreği, 50.9 36.8 12.3 60.1 31.1 8.8 12.116 .002* müsli vb. yer Kahvaltıda salam, sucuk, 23.8 54.5 21.7 22.1 57.9 20.0 1.520 .468 342 GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı2 (2009) 333-352 sosis yemez Kendini lezzetli besinler 28.4 56.7 14.9 37.8 54.4 14.9 25.671 .000* alarak ödüllendirir Yiyecekleri satın alırken 10.4 47.9 41.7 7.9 41.7 50.4 10.362 .006* etiketlerini okur *P< 0.05 Tablo 2’de cinsiyete göre beslenme bilgilerine ilişkin dağılımlar verilmiştir. Tablo 3. Gençlerin cinsiyete göre beslenme bilgilerinin dağılımı (%) Erkek (609) Kız (731) Beslenme Bilgi Soruları Her Bazen Hiç Her Bazen Hiç χχχχ2 p Zaman Zaman Kızartma yerine haşlama ve ızgara 25.5 58.9 15.6 23.2 59.2 17.6 1.585 .453 tercih edilmelidir Her gün an az bir kez süt, et, 14.4 52.4 33.2 13.1 47.1 39.8 6.302 .043* yumurta vb. hayvansal ürünler tercih edilmelidir Beyaz ekmek yerine kepekli/tam 58.0 29.4 12.6 40.1 40.6 19.3 42.862 .000* buğday unundan yapılan tercih edilmelidir Katı yağlar yerine sıvı yağlar 14.3 52.0 33.7 10.8 41.0 48.2 28.780 .000* tercih edilmelidir Yemeklere tatmadan tuz 13.1 32.8 54.1 16.7 24.2 59.1 13.078 .001* eklenmemelidir Günde en az bir porsiyon çiğ 32.7 56.8 10.5 46.1 47.9 6.0 28.384 .000* sebze, salata yenmelidir Fiziksel aktivite yapılmalıdır 21.7 39.2 39.1 25.5 48.8 25.7 27.521 .000* Yemek yemeden önce/sonra eller 63.7 30.2 6.1 73.6 22.3 4.1 15.320 .000* yıkanmalıdır Kahvaltı yapmak anlama ve 16.1 42.9 41.0 16.0 42.3 41.7 0.065 .968 algılamayı sağlar Günde en az 8 su bardağı su 10.2 48.9 40.9 15.0 46.9 38.1 7.102 .029* içilmelidir Günde 2 porsiyon süt, yoğurt, 22.7 49.8 27.5 19.0 50.6 30.4 3.069 .216 peynir tüketilmelidir Haftada 1-2 kez kurubaklagil 9.0 50.3 40.7 6.6 54.2 39.2 3.781 .151 tüketilmelidir Tavuk, balık, hindinin derisi 23.3 41.2 35.5 24.9 28.5 46.6 26.128 .000* yenmemelidir Vitamin/mineral vb. diyet eklerini 34.2 32.8 33.0 37.6 26.8 35.6 5.826 .054 kullanmaya gerek yoktur Light ürünler sağlıklı değildir 22.0 37.6 40.4 23.8 38.3 37.9 1.043 .593 Küflenmiş besinler zararlıdır 32.5 24.0 43.5 41.1 12.4 46.5 32.112 .000 *P< 0.05 Kızların %40.1’i, erkeklerin %58.0’ı kepekli ekmeğin daha faydalı olduğunu, kızların %33.7’si, erkeklerin %48.2’si katı yağ yerine sıvı yağların kullanılmasının yanlış