Geç Dönem Wittgenstein Felsefesinde Gramer Kavramı ve Dilin Otonomisi Umut Morkoç Özet: Wittgenstein felsefesinin merkezi temasını anlam kavramı oluşturur. Tractatus Logico-Philosophicus’ta anlamı dil dışı bir gerçeklikten hareketle tanımlayan Wittgenstein, felsefesinin geç döneminde anlamı dilin kullanımıyla tanımlar. Wittgenstein’ın, “‘anlam nedir?’ sorusunun yeryüzüne inmesi” olarak tanımladığı bu geçiş temel olarak, gramer kavramına dayanmaktadır. Dilin otonomisi, bu dönüşümün önemli bir sonucudur. Bu çalışmada, Wittgenstein’ın gramer kavramı ve bu kavramın bir sonucu olarak dilin otonomisi kavrayışı açık kılınmaya çalışılacaktır. Bunun için öncelikle gramer kavramının Wittgenstein’ın geç dönem felsefesindeki işlevi belirlenecek daha sonra buradan hareketle dilin otonomisinin ne anlama geldiği açıklanacaktır. Anahtar Kelimeler: Wittgenstein, anlam, gramer, dilin otonomisi The Concept of Grammar and Autonomy of Language in the Philosophy of Late Wittgenstein Abstract: The concept of ‘meaning’ constitutes the central theme of Wittgenstein’s philosophy. Wittgenstein, who characterizes meaning on the basis of an extra- linguistic reality in Tractatus Logico-Philosophicus, in the later period of his philosophy, characterizes meaning by use. This transition, which Wittgenstein calls “bring the question ‘what is meaning’ down to earth”, rests on his concept of grammar. Autonomy of language is an important consequence of this transition. In this paper Wittgenstein’s conception of grammar and autonomy of language which results from this conception will be explicated. To this end first the role of the concept of grammar in Wittgenstein’s philosophy will be clarified and then on the basis of this what is meant by the autonomy of language will be explained. Keywords: Wittgenstein, meaning, grammar, autonomy of language Giriş Dili felsefenin odağına yerleştiren felsefe geleneğinin köşe taşlarından biri olan Tractatus Logico-Philosophicus’un temel iddiası, dilin dünyanın resmi olduğudur. Resim kuramı olarak adlandırılan bu sava dair ilk işareti, Wittgenstein’ın Avusturya Birinci Ordusuna bağlı olarak katıldığı Birinci Morkoç, Umut. (2016). Geç Dönem Wittgenstein Felsefesinde Gramer Kavramı ve Dilin Otonomisi. Kilikya Felsefe Dergisi 2. ss. 93-111. 93 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy 2016 / 2 Dünya Savaşı’nda cephede tuttuğu notlarda buluruz. Daha sonra TLP içerisinde sistemli bir bütün olarak ifade edilecek olan düşüncelerin ilk örneklerini oluşturacak olan Defterler’in 29.09.1914 tarihli notunda Wittgenstein, "[Ö]nermede, dünya, deneysel olarak bir araya getirilir. (Paris’teki mahkeme salonunda bir otomobil kazasının kuklalar vb. aracılığıyla temsil edilmesi gibi)” der (Defterler, s. 17). Bu yaklaşıma göre dili oluşturan önermeler mümkün dünyanın bir resmini sunmaktadırlar. Wittgenstein bu resmetme sürecinin, dil ile dünyanın ortak bir mantıksal biçime sahip olmasıyla mümkün olduğunu iddia eder. Bu anlayışa göre bir resim olarak dil, anlamını, dünyada bulmaktadır. Daha açık bir ifadeyle, bir önermenin anlamını, karşılığı olduğu olgu durumu oluşturmaktadır. Ancak burada gözden kaçırılmaması gereken şey, Wittgenstein’ın olgu olarak adlandırdığının dünyada bilfiil var olan gerçeklikler –kendi tabiriyle ‘şey’ler—değil, mantıksal uzamdaki tüm olası olgular olduğudur (TLP, 1.1, 1.13). Böylece Wittgenstein’a göre dünya, olguların toplamıdır. Dil, aynı mantıksal biçimi paylaşması sebebiyle dünyanın bir resmini sunabilmekte ve böylece referansını dünyadan almaktadır. Dünyayı resmeden dil ve dolayısıyla bu dilin dünyayı resmedecek olan sembolleri, mantıksal sentaksın kurallarına göre tasarlanmalıdırlar. Mantıksal sentaksın kurallarına uymayan bir dil herhangi bir olgunun resmini sunamayacağı için saçma olacaktır. Saçma olmayan yani mantıksal sentaks kurallarına uygun bir ifade ise resmi olduğu gerçekliğe uygunluğuna göre doğru veya yanlış değerini alır (TLP, 2.21). Burada değinmeden geçemeyeceğimiz bir üçüncü durum ise herhangi bir olgu durumuna işaret etmeyen ancak olguların mantıksal biçimini yani mantıksal sentaksın kurallarından söz eden ifadelerdir, Wittgenstein bu ifadeleri anlamdan yoksun önermeler olarak niteler (TLP, 4.461, 5.1362, 5.5351). Dil ile dünya arasında varsayılan mantıksal özdeşliğe dayalı bu anlam kuramıyla Wittgenstein, peşine düştüğü bütün felsefe sorularının yanıtını verdiğini düşünür1 ve 1929 yılında düşüncelerinde çok köklü dönüşümler meydana gelene kadar büyük ölçüde felsefeden uzak durur. Wittgenstein felsefesinin iki farklı dönemde anılmasına yol açan 1 Wittgenstein 13.03.1919 yılında Russell’a yazdığı mektupta şöyle der: “Sonunda sorunlarımızı çözdüğüme inanıyorum. Kulağa küstahça gelebilir ama buna inanmaktan kendimi alamıyorum.” (Aktaran: Monk, 2005, s. 240). 94 2016 / 2 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy kırılmalar özellikle 1920’li yılların ikinci yarısında Viyana Çevresi düşünürleriyle girdiği ilişkiler ve bu ilişkilerin sağladığı entelektüel karşılaşmalarla ilişkilendirilebilir. Ancak bu kırılma açısından bir tarihi, miat olarak anmak gerekirse bu tarih 18.01.1929 olacaktır. Wittgenstein bu tarihte sürekli kalma planıyla Cambridge’e gider. Sürekli kalmak niyetindedir; zira felsefeyi sonlandırmasına yol açan yanıtları konusunda aklında yeni soru işaretleri vardır. Bu soru işaretlerinden belki de en önemlisi, resim kuramının omurgasını oluşturan mantıksal biçime yönelik olanıdır. Resim ile resmedilen yani dil ile dünya arasındaki ilişkiyi mümkün kılan mantıksal biçim ortaklığı artık Wittgenstein açısından bir sorun teşkil etmektedir2. Bu yeni döneminde Wittgenstein dil ile dünyanın aynı mantıksal biçimi paylaşmaları fikrinden hareket eden resim kuramından vazgeçer. Anlam artık, dilin resmettiği dünyada değil dilin kullanılışındadır; dolayısıyla dilin anlamlı olması için mantıksal sentaks kurallarını değil dili ne şekilde kullanacağımızı belirleyen kuralları takip etmesi gerekmektedir. Dile dair bu kuralların belirleyicisi ise dilin içerisinde kullanıldığı koşullar daha basit bir ifadeyle, yaşam biçimidir. Bir ifadenin anlamını artık dünyadaki karşılığı değil, o ifadenin ne şekilde kullanılacağını belirleyen kurallar bütünü (gramer) oluşturur. Böylelikle dili mantıksal sentaks kurallarıyla kuran yaklaşımdan, dili kullanıyor olmayı çok boyutlu ve kurallar tarafından şekillendirilen bir etkinlik olarak belirleyen anlayışa geçilmiş olur. Bir dil oyunu içerisinde sembollerin ne şekilde kullanılacağını belirleyen gramer kuralları, bu işlevleri itibariyle TLP’daki mantıksal sentaks kurallarına benzerler; ancak gramerin kapsamı çok daha geniştir. Bu geçiş sürecinde meydana gelen bir diğer önemli değişiklik de kuralların etki alanına ilişkindir. Mantıksal sentaks kuralları her zaman ve herkes için geçerli, evrensel kurallardı; 2 Wittgenstein mantıksal biçim anlayışında meydana gelen bu değişimi öğrencisi Norman Malcolm’a ünlü İtalyan ekonomist Piero Sraffa ile yaptığı ilginç bir sohbet üzerinden aktarır. Malcolm’ın aktardığına göre, Wittgenstein ve Sraffa yaptıkları bir tren yolculuğu sırasında mantıksal biçim üzerine konuşmaktadırlar ve Wittgenstein bir önerme ile bu önermenin resmettiği gerçekliğin aynı mantıksal biçimi paylaşmak zorunda oldukları yönünde ısrar etmektedir. Wittgenstein’ın bu ısrarı üzerine Sraffa, parmak uçlarıyla çenesine hafifçe dokunur ve bu hareketin mantıksal biçiminin ne olduğunu sorar. Napolilere özgü olan ve hoşnutsuzluk bildiren bu hareketin, dil ve dilin içerisinde şekillendiği koşullar –yani yaşam biçimi— arasındaki ilişkiye ikinci döneminde temel bir önem atfeden Wittgenstein üzerinde önemli bir etkisi olduğu bir anekdot olarak anlatılmaktadır (Malcolm, 1984, ss.53- 54). Kuşkusuz ki, Sraffa’nın sergilediği jestin Wittgenstein’ın düşünce dünyasında meydana gelen dönüşüm açısından bir evraka anı olduğunu iddia etmek gerçekçi olmayacaktır; ancak, eserlerinde isimlere atıfta bulunma konusunda oldukça eli sıkı davranan Wittgenstein’ın FS’ın ‘önsöz’ünde Sraffa’yı “kitabındaki fikirlerinin en verimlilerini borçlu olduğu kişi” olarak zikretmesi Sraffa’yla yaptıkları tartışmaların mantıksal biçim konusundaki fikirlerinin değişmesinde etkili olduğunu kanaatini güçlendirmektedir. 95 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy 2016 / 2 ancak gramer kuralları belirli bir dil oyunu için belirli bir zamanda geçerli olan kurallardır. Başka bir ifadeyle, mantıksal sentaks kuralları sadece bir temsil tarzının kurallarını belirlerken, gramer her bir dil oyununun kendine has kurallarla var olduğunu söylemekte ve dil oyunlarının kurallarını kendilerine özgü kılmaktadır. Anlam artık referansını dil dışı bir dünyada değil, bilakis dilin kendi kullanımında bulur. Böylelikle bir resim olarak anlamını, resmettiği şeyden alan dil anlayışından, anlamını kendi kullanımından alan otonom bir dil anlayışına geçilmiş olur. Gramer Wittgenstein’ın geç dönem felsefesinde gramer kavramını “sözcüklerin ne şekilde kullanılacağını gösteren kurallar” (PG, I, 133) bütünü olarak tanımlayabiliriz. Bu anlayışa göre bir ifadenin anlamını onun ne şekilde kullanıldığı belirlemektedir. Buradan hareketle gramerin Wittgenstein’ın geç dönem felsefesindeki ‘anlam’ kavrayışı açısından oldukça kritik bir yeri olduğunu söyleyebiliriz. Gramer kuralları, kullanımı belirlemeleri suretiyle anlamı belirlemiş olurlar, başka bir ifadeyle onu inşa ederler. Dolayısıyla Wittgenstein’da gramerin ne anlama geldiğini ortaya koyabilmek için kural ve anlam kavramları ekseninde bir soruşturma yürütmek gerekir. Wittgenstein’a göre dil ile gramer arasındaki ilişki oyun ile onun kuralları arasındaki ilişkiye benzer (PG, I, 23). Kurallar bir oyun açısından ne şekilde kurucu nitelik taşıyorlarsa, gramer de dil için benzer bir kurucu nitelik taşımaktadır. Nasıl ki kuralları olmazsa ortada bir oyundan söz edemezsek, kuralların olmadığı bir durumda da bir dilden söz etmek mümkün değildir (WL I, s. 48). Belirli sayıda ve belirli düzende oluşturulmuş kareler üzerinde oynanması, belirli sayıda ve belirli hareket yeteneklerine sahip taşlarla oynanması, oyunun taraflarının hamlelerini sırayla yapıyor olmaları v.s. olmadan bir satranç oyunundan söz etmek nasıl ki mümkün değilse; bir anlaşma pratiği olarak dil de ancak kendini var eden kurallar aracılığıyla mümkün olabilmektedir. Benzer bir şekilde, oyun içerisinde bir hamlenin uygunluğu nasıl ki kurallara referansla belirleniyorsa, dil içinde de bir kullanımın uygunluğunun kıstası gramer kurallarıdırlar. Uygunluk ile hangi hamle yapılırsa bunun oyunun kazanılması için doğru bir hamle olacağı değil; hangi hamlenin ya da hamlelerin yapılmasının mevcut kurallar dahilinde olanaklı olduğu ifade edilmektedir. Burada işaret edilen, kuralların dil için de oyun için de sınırları tayin eden bir nitelik taşıyor olmasıdır. Bu anlamda nasıl ki kurallar, ihlal ettiğimizde 96 2016 / 2 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy oyunun dışında kaldığımız birer emir niteliği taşıyorsa; dil için de gramer, ihlal edildiğinde oyunun dışında kaldığımız bir buyruk niteliğindedir. Böylelikle gramerin dil içerisindeki tüm mümkün kullanımların sınırlarını tayin ettiğini söyleyebiliriz. Ancak gramerin bir dil oyunundaki işlevi sadece bu dil oyunundaki kullanımların sınırlarını belirlemesinden ibaret değildir. Gramer aynı zamanda neyin bir ifadenin uygulaması olarak kabul edilebileceğini de gösterir. Örnek verecek olursak, ‘sandalye’nin grameri sandalyenin üstüne oturulacak şey olduğunu söylemekle kalmaz; ne tür bir fenomenin ‘sandalyeye oturmak’ olarak kabul edileceğini de söyler. Başka bir ifadeyle gramer, sadece bir sandalyeye oturma eylemini dillendirmez; sandalyeye oturmanın nasıl bir şey olduğunu da dillendirmiş olur. Bir nesneyi her neyse o yapan şeyin yani anlamının onun kullanılışı olduğunu göz önüne alacak olursak sandalyenin kullanılışını belirleyen kurallar yani sandalyenin grameri, onun kurucusudur. Böylece gramatik kurallar dil oyunu içerisindeki kullanışları betimleyen ve onlara anlam veren kurallardır (PG, I, 62-64; KÜ, 61-62). Bir dilin grameri o dili var eden gramatik kuralların oluşturduğu bir sistemdir ve bir önermenin anlamı onun içinde yer aldığı gramatik sistem tarafından belirlenir, bu sistem mevcut önermenin diğer önermelerle olan ilişkisini de belirler. Tıpkı öncülü olarak kabul edeceğimiz mantıksal sentaks gibi gramerin de dilin genel işleyişi açısından kurucu bir niteliği vardır. Ancak mantıksal sentakstan farklı olarak gramer, evrensel bir yapı taşımaz. Farklı dillerin farklı gramerleri olabilir, gramer, kurallarını oluşturduğu dil içerisinde ifadelerin anlamlarını ve birbirleriyle ilişkilerini belirler. Wittgenstein’da gramer kullarının öne çıkan bir diğer temel özelliği de doğruluk ya da yanlışlık iddiasındaki önermeleri barındıran dil oyunları içerisinde üstlendikleri işlevdir (Foster, 2004, s.9; Baker ve Hacker, 2009, s. 61). Hatırlanacağı gibi, erken döneminde Wittgenstein en basit ifadesiyle, resim ile resmedilen arasındaki tekabüliyete dayanan (TLP, 4.021) bir doğruluk anlayışını benimsemekteydi; geç döneminde ise gramer, temel kurallarını oluşturduğu dil oyununun barındırdığı ifadelerin doğruluk ya da yanlışlığının kendisine referansla belirlendiği kuralları oluşturmaktadır. Bu sebeple doğruluk ya da yanlışlık iddiasındaki dil oyunlarının gramer kuralları özel bir yere sahiptir. Bu tip dil oyunlarının doğruluk ya da yanlışlık değeri alabilecek empirik ya da olgusal iddiaları ve bu iddiaların kendilerine referansla doğru mu yanlış mı olduklarına karar verdiğimiz gramatik bileşenleri vardır. Burada dil oyununun empirik ya da olgusal 97 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy 2016 / 2 bileşenleri adeta bir nehrin akan su kısmını oluştururken, bu suyun nasıl ve nereye akacağı konusunda belirleyici niteliğe sahip olan nehir yatağı dil oyununun gramatik boyutunu oluşturur (KÜ, 97, 98). Dil oyunu içerisinde gramere bu gücü atfeden şey ise taşıdığı zorunluluktur. Nedensel ve deneysel olmayan daha sıkı, daha sert hatta kaskatı bağıntı daima bir gramer bağıntısıdır (RFM, I, 128). Dil oyunun kurallarını ifade eden gramer önermelerini; doğadaki fenomenleri ya da olguları dile getiren deneyim önermelerinden (FS, 295) ve kimi zaman gramer önermeleri gibi kimi zaman deneyim önermeleri gibi görünen ve felsefeyi sıklıkla meşgul eden kurgusal (Wittgenstein’ın tabiriyle ‘sığ gramer’) önermelerden (FS, 307, 664) ayıran, gramer önermelerinin taşıdığı zorunluluktur. Sıradan bir deneyim önermesi ile bir gramer önermesi arasındaki fark göz önüne alındığında gramerin kendine has bu niteliği daha da anlaşılır olacaktır. Gramer önermesi ile deneyim önermesinin farkı; bir oyunun kurallarıyla, bu oyunun kuralları uyarınca hareket etmek arasındaki fark gibidir. Gramer önermeleri oyunun o oyun olarak var olmasını sağlayan kurallar oldukları için zorunluluk taşırlar, başka bir ifadeyle, bu kurallar olmazsa ortada bir oyun olmayacaktır. Gramer önermesi temel olarak, bir kuralı ifade etmek üzere kullanılır. Bu anlamda gramer bizim temsil biçimimizi belirler (FS, 50). Bu ifadede biçime yapılan vurgu gramerin yukarıda bahsettiğimiz sınır koyucu niteliğini vurgulamaktadır. Böylece gramer bir temsil olarak dil oyununun biçimini belirlemiş olur. Ancak burada gözden kaçırılmaması gereken, Wittgenstein’ın sözünü ettiği ‘temsil’in TLP’daki gibi olgular dünyasının bir resmedilişi olmamasıdır. Temsil artık, gramer kurallarının belirlediği bir dünya-resmi’nin dile gelişidir.3 Gramer Önermeleri: Gramerin ve bu grameri dile getiren önermelerin ne olduğunu ortaya 3 Wittgenstein temsil kavramını (İng. representation, Alm. darstellung) geç döneminde birçok kez kullanır (bkz. FS, 50; 122; 295; 366; 397; 522; 649; s.206; s.216; s.218; s.233). Bu kullanımların çoğu kavramı merkeze almayan kullanımlardır, dolayısıyla kavramın gündelik kullanımına işaret ederler; ancak özellikle FS, 50 ve 122 temsil kavramının sunmaya çalıştığımız kullanımına ilişkin detaylar içermektedir. (FS, 50)’de bir dil oyunu içerisinde yer alan unsurları o dil oyununa ait birer “temsil aracı” olarak ve temsili mümkün kılan paradigmayı temsil tarzı olarak niteleyen Wittgenstein, (FS, 122)’de şöyle der: “Bir bakışta görülür kılan bir temsil kavramı [perspicious representation] bizim için temel bir anlam ve önem taşır. Temsil biçimimizi, şeyleri ne şekilde gördüğümüz imler. (Bu bir ‘Weltanschauung’ [dünyaya bakış tarzı, dünya görüşü, dünya resmi] mudur?)”. 98 2016 / 2 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy koyduktan sonra Wittgenstein’ın verdiği örneklerden hareketle üç tür gramer önermesinden söz edebiliriz. Bir gramer önermesi, anlama ve dolayısıyla kullanıma direk bağlıdır. Buradan hareketle bir ifadenin bir dil oyunu içerisindeki kullanımını betimlemek suretiyle anlamını dile getiren önermeleri birinci tür gramer ifadeleri olarak adlandırabiliriz. Bir ifadenin anlamını dile getirirken onun kullanımına dair kurallar dile getiririz ve bu ifadeler böylece gramer önermeleri olarak adlandırılabilirler. Wittgenstein Matematiğin Temelleri Üzerine Dersler’de gramer ifadesine şöyle bir örnek verir: “ ‘Bir kanepe bir sandalyeden daha uzundur’—gramatiktir” (LFM, s.250). Wittgenstein bu ifadeyi gramatik olarak adlandırır çünkü bu ifadeyle ‘kanepe’nin anlamına ve dolayısıyla kullanımına dair bir şeyden söz edilmektedir. Bir gramer önermesinin zorunluluğu onun kural koyuculuğuyla alakalıdır. Kuralın kendisi değerlendirme söz konusu olduğunda başvuru mercii olduğu için aksi düşünülebilir değildir, bu da bir gramer ifadesine zorunluluk katar. Bir kural cümlesi olarak ‘bir kanepe bir sandalyeden daha uzundur’ cümlesi, kanepenin anlamına dair bir kuralı dile getirdiği için bir gramer cümlesidir ve aksini zihnimizde canlandıramayız. Eğer ‘kanepe’nin anlamına dair bu kuralı kabul edip, sandalyeden daha küçük bir kanepe hayal edebiliyorsak hayal ettiğimiz şey kanepe olmaz; zira kanepe onu her ne ise o yapan kurallar gereği sandalyeden daha uzun olan bir şeydir. Tıpkı satranç oynarken atımı bir kare ileri sürüp bu benim hamlemdir dediğimde, oynadığım oyunun artık satranç olmaması gibi. “ ‘Aksini canlandıramam zihnimde’, burada tabii ki imgeleme gücüm yetmez demek değildir. Bu sözlerle, biçimiyle bir deneyim tümcesiymiş gibi görünen ama gerçekte bir gramer tümcesi olan bir şeye karşı koruruz kendimizi” (FS, 251). Wittgenstein, bir ifadenin kullanımını dolayısıyla anlamını betimleyen gramer önermelerini çeşitli yerlerde örneklendirir4: "İki kitap aynı renkte” ibaresini kullanırız, ama pekala şunu da söyleyebilirdik: “bunlar aynı renkte olamaz, çünkü, her şeye karşın, bu kitap kendi rengine sahip, öteki kitap da kendi rengine.” Bu da gramatik bir kural öne sürmek olurdu—sıradan kullanımımızla rastlantı eseri uyumlu olmayan bir kural (MKK, s. 63). Wittgenstein bu örnekte ‘aynı renk’ ifadesinin kullanımına ve dolayısıyla onun anlamına dair bir gramer önermesi olduğunu söyler; ancak bu örneğin ayırt edici özelliği ‘aynı renk’ ifadesinin mevcut kullanımına (Wittgenstein’ın ifadesiyle, “sıradan kullanımımıza”) aykırı bir gramer ifadesi olmasıdır. Buna rağmen bu ifadeyi sıradan bir deneyim ifadesinden ayırmak mümkündür. ‘Aynı renk’te olmak ile mevcut örnekte 4 Wittgenstein’ın verdiği benzer gramer önermesi örnekleri için bkz. (FS, 247, 248, 574). 99 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy 2016 / 2 betimlenen kuraldan hareketle masamdaki iki kırmızı kitabın aynı renkte olduğunu söylemek saçma olacaktır; zira ‘aynı renk’te olmaya dair gramer önermesi bu durumun zihnimizde canlandırılmasını engeller. Bu tip gramer önermelerinin bir diğer temel özelliği de anlama dair bir açıklama sunmamaları, anlamı ifade eden kullanıma dair belli bir örneği betimliyor olmalarıdır: Gramer bize dilin, amacını gerçekleştirmek için, insanlara falanca şekilde etki etmek için nasıl yapılanmış olması gerektiğini söylemez. İmlerin kullanımını, hiçbir şekilde açıklamayıp, betimler yalnızca (FS, 496). İkinci tür gramer ifadeleri ise matematiksel önermelerdir. Wittgenstein “2+2=4” önermesinin “2” hakkında olmadığını, bir kural koyduğunu ve bu anlamda bir gramer önermesi olduğunu söyler (LFM, s. 251). Bu önerme “2+2”nin “4” ile yer değiştirebileceği kuralını betimlemektedir. Böylelikle bu önerme, bir dil oyununda “2+2”nin “4” ile yer değiştirebileceği kuralını betimlemektedir. Benzer bir şekilde geometri de uzamsal ilişkiler hakkında konuşulabilmesinin kurallarını sağlar: “Uygulamalı geometri uzamsal nesneler hakkındaki cümlelerin grameridir” (PG, II, 17). Geometrinin önermeleri uzamsal ilişkilerin kurallarını belirler ve buradan hareketle uzamsal ilişkiler üzerine yapılacak bir konuşmanın sınırları belirlenmiş olur. Bir dairenin köşe sayısından bahsedemememiz geometrinin belirlediği sınırların dışına çıkmamız anlamına gelmektedir. Geometrinin bu gramatik işlevi bir üçgenin iç açılarını 185 derece ölçtüğümüzde bir yerde hata yaptığımızı bilmemizi sağlayan şeydir. Üçüncü tür gramer ifadeleri ise gösterimsel tanımlardır. Glock, A Wittgenstein Dictionary’de (Bir Wittgenstein Sözlüğü) gösterimsel tanımlamanın üç unsuru olarak gösterimselden, gösterici işaretten ve örnekten bahseder: Gösterimsel, bahsedilen şey ne ise onu göstermek; gösterici işaret, bir şeyi bir işaret ile (ok, el işareti, v.s.) göstermek; örnek ise ifade edilmek istenenin örneklendirilmesi manasına gelmektedir (Glock,1996, s. 274). Bilindiği üzere Wittgenstein bu şekilde dil edinimini “Augustinusçu dil resmi” olarak adlandırıyor ve dil içerisinde bu tip bir işlevin olduğunu ancak dilin tümünün bu tip bir öğrenme pratiğinden ibaret olmadığını söylüyordu. Gösterimsel tanımlamalar tıpkı diğer gramer ifadeleri gibi kural koyucu bir niteliğe sahiptirler çünkü tıpkı diğer gramer önermeleri gibi bir ifadenin ne şekilde kullanılacağına dair kuralları belirlerler. Bu işlevlerini neyin ne yerine koyulabileceğine 100 2016 / 2 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy dair bir kural koyucu olmalarından kazanırlar. Kırmızıya dair bir gösterimsel tanımlama ‘benim bisikletim şu renktir’ gibi bir işaretten ‘benim bisikletim kırmızıdır’a geçiş yapmamızı sağlayan kuralı verir (Glock,1996, s. 274). İşaret edilen örnek, ifadenin doğru kullanımına dair bir kuralı temsil etmektedir; dolayısıyla bu örnekten hareketle ifadenin yanlış kullanımlarını tespit etmek mümkündür. Bu işlevi nedeniyle gösterimsel tanımlamanın bir ifadenin uygun kullanımına dair kuralı belirlediği, böylelikle o ifadenin anlamı neyse ona işaret ettiği söylenebilir. Buradan hareketle gösterimsel tanımlamanın da gramatik bir işleve sahip olduğunu söyleyebiliriz. Gramer ve Gramatik Bir Sistem Olarak Dil “Dil nedir?” gibi bir soru, Wittgenstein’a göre anlamsız bir sorudur. Çünkü bu soruya yanıt vermeye çalışmak, zamanı ve mekânı aşan bir dil tanımının peşinde olmak demektir; oysaki Wittgenstein’a göre dil, şu an, burada olan ve sürekli değişen dinamik bir yapıdır. Bu sebeple dilin ne olduğuna dair soru, dilin özüne dair bir sorgulamayı içerdiği için yanıtlanamaz. Yapılabilecek olan sadece şu an, burada olanı sorgulamak daha doğrusu ona bakmaktır. Wittgenstein dilin elde edebileceğimiz bir özü olduğu fikrini reddeder, ona göre “öz bizden gizlidir” (FS, 92). Wittgenstein’a göre dil derken bahsettiğimiz şey tam olarak şudur: “Dil denen uzaysal ve zamansal görüngüden bahsediyoruz; uzam ve zaman dışı bir zırvadan değil” (FS, 108). Böylece geç dönem Wittgenstein için dilin ancak, dil oyunlarından oluşan dinamik bir ağ olduğunu söyleyebiliriz ve bu sebeple “dilin özü nedir?” gibi bir soru anlamsızdır. Wittgenstein’ın öze ilişkin bu reddiyesi, dili, üzerinde konuşamayacağımız bir kavram olarak ele almamıza yol açmamalıdır; zira bu reddiye temel olarak, dili ele alış tarzımıza ilişkin bir eleştiriyi içermektedir. Dil artık bir aile benzerliği kavramı çerçevesinde değerlendirilmelidir (FS, 108)5. Bu anlamda ‘dil’den anlamamız gereken artık dil oyunudur çünkü Wittgenstein’a göre “dil ile dilin iç içe olduğu etkinlikler bütününe ‘dil oyunu’” (FS, 7) denir. Bu sebeple dil ile gramer arasındaki ilişki gramer ile dil oyunu arasındaki ilişki manasına gelmektedir. Peki, gramer kurallarıyla oluşturulan bu tarz bir sistem yani dil oyunu ne şekilde ortaya çıkmaktadır? 5 Çalışmanın kapsamını aşacağı kaygısıyla sadece adını zikretmekle yetindiğimiz "aile benzerliği " kavramı Wittgenstein’ın geç dönem felsefesi açısından oldukça merkezi bir kavramdır. Aile benzerliği ile Wittgenstein felsefi bir tutum olarak özcülüğe bir eleştiri sunmaktadır. Kavram, metinde kullandığımız bağlamda dil oyunu dediğimiz şeylerin hepsinin paylaştığı ortak bir özellik olmadığını, dil oyunlarının çeşitli benzerlikler yoluyla birbirleriyle—tıpkı akrabalık ilişkisi gibi— ilişkili olduğu ifade etmektedir. 101 Kilikya Felsefe Dergisi / Cilicia Journal of Philosophy 2016 / 2 Wittgenstein dil oyunlarını birer etkinlik olarak tanımlar ve bir dil oyununa katılmak o oyunu oynamaya başlamak manasında gelmektedir. Dil oyunun bu şekilde bir faaliyet olarak tarif edilmesi dil oyunu ile yaşam arasında kurulan bir ilişkiyi ortaya koymaktadır. Bu sebeple burada sözünü ettiğimiz dil, gündelik anlamda anladığımız şekliyle sadece, “İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma, lisan, zeban”6 anlamına gelmemekte; çok daha kuşatıcı bir nitelik taşımaktadır. Wittgenstein FS’ın henüz başlarında bu çeşitliliği gösterebilmek için oldukça farklı ve çeşitli dil oyunu örnekleri verir ve bunları gözden geçirmeyi salık verir: Emretmek ve emir uyarınca eylemde bulunmak— Bir nesnenin görünüşünü ya da boyutlarını betimlemek— Betime (çizime) dayanarak bir nesne üretmek— Bir olayı bildirmek— Bir olay hakkında tahminler yürütmek— Bir hipotez ortaya atmak ve bunu sınamak— Bir deneyin sonuçlarını tablo ve çizelgelerle sergilemek— Bir öykü uydurmak; bunu okumak— Tiyatro oyunu oynamak— Tekerleme söylemek— Bilmece yanıtlamak— Şaka yapmak; fıkra anlatmak— Uygulamalı aritmetik problemi çözmek— Bir dilden diğerine çeviri yapmak— (FS, 23). Burada sunulan dil oyunu örnekleri de göstermektedir ki, geç dönem Wittgenstein için dil, insanların içerisine katılarak müdahil oldukları bir etkinliktir. Bir dili anlamak ise bu etkinliğin kurallarına vakıf olmak demektir. Wittgenstein bu durumu FS’da şöyle dile getirir: “Bir dili anlamak bir tekniğe hakim olmak” (FS, 199) demektir. Wittgenstein’ın burada teknik ifadesini kullanmasının gramer ve dil arasında kurulacak ilişki açısından özel bir önemi vardır. Teknik, yapılan şeye ilişkin izlenecek yolu, uygulanacak yöntemi ifade eder. Satranç oynamak ya da satranç oyununa dahil olmak o oyuna dair teknikten haberdar olmayı gerektirir. Hamle sırasının nasıl olacağını, satranç tahtasının düzenini, satranç taşlarının hareket kabiliyetlerini, oyunu kazanmak ve kaybetmenin ne olduğunu bilmeksizin satranç oynanmaz; zira bunlar satranca dair tekniği 6 Bkz. “Dil”, Güncel Türkçe Sözlük, erişim Tarihi: 25.02.2015, http://www.tdk.gov.tr/index. php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.54edfc73c8a222.21667433. 102