ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ The Social Sciences Review of the Faculty of Sciences and Letters University of Uludağ SAYI: 29 CİLT: 29 YIL: 18 2015/2 Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Adına Sahibi : Prof. Dr. İ. Naci CANGÜL Yazı İşleri Sorumlusu: : Prof. Dr. Hatice ŞAHİN Yayın Kurulu: Prof. Dr. Alev Sınar UĞURLU Prof. Dr. Abdülkadir ÇÜÇEN Prof. Dr. Cafer ÇİFTÇİ Prof. Dr. Hüsamettin ARSLAN Prof. Dr. Mustafa ŞAHİN Prof. Dr. Tevfik ALICI Doç. Dr. Elvan TOPALLI Bu Sayının Hakem Kurulu Prof.Dr. Salim Çonoğlu (Balıkesir Ü.) Doç.Dr. Zeynep Dörtok Abacı (Uludağ Ü.) Prof.Dr. Alev Sınar Uğurlu (Uludağ Ü.) Doç.Dr. Kelime Erdal (Uludağ Ü.) Prof.Dr. Rahim Tarım (Mimar Sinan Ü.) Doç.Dr. Mustafa Özer (Bahçeşehir Ü.) Prof.Dr. Hatice Şahin (Uludağ Ü.) Doç.Dr. İrfan Yıldız (Dicle Ü.) Doç.Dr. Mümtaz Sarıçiçek (Erciyes Ü.) Yrd.Doç.Dr. Abdülkerim Gülhan (Balıkesir Ü.) Doç.Dr. Alparslan Demir (Tokat Gaziosmanpaşa Ü.) Yrd.Doç.Dr. Sadettin Eğri (Uludağ Ü.) Doç.Dr. Ömer Düzbakar (Uludağ Ü.) Ulusal hakemli dergi niteliğinde olup yılda iki kez yayımlanan Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi ilk sayısından itibaren Index Islamicus ve EBSCO tarafından taranmaktadır. ISSN 1302-2423 Yazışma Adresi: Dizgi – Baskı: Uludağ Üniversitesi Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Basımevi Müdürlüğü 16059 Görükle / BURSA 16059 Görükle/BURSA 2016 e-mail: [email protected] Tel & Fax: 0224 294 05 31 www20.uludag.edu.tr/~sbd e-mail: [email protected] İ Ç İ N D E K İ L E R Sayfa 1. Batılılaşma Devri Tasvir Sanatının Azerbaycan Cami Mimarisinde Görülen Duvar Resimlerinden Örnekler Anar AZİZSOY........................................................................... 157 2. Fransız Antisemitizminin ve Fransadaki Yahudi Soykırımının Kaynağı ve Kökenleri Hristo MİLKOV ......................................................................... 185 3. Yunan Zırhlısı Averoy’un Osmanlı Donanması ve Ekonomisi Üzerine Etkisi Necmi ODABAŞI........................................................................ 209 4. Cemal Süreya Şiirinde Dil, İmge ve Özel Ad Süprizleri Baki ASİLTÜRK ........................................................................ 231 5. Osmanlı Fikir Hayatında Felsefi Bir Çaba: Felsefe Mecmuası Tayfun BARIŞ-Derya AYBAKAN SALİYA ................................ 249 6. Tabip-Şair Şeyhi ve Kenzü’l-Menafi Risalesi Sadettin EĞRİ ............................................................................ 263 7. Ortaöğretim Öğrencilerinin Divan Edebiyatı Algıları Üzerine Bir Araştırma Muammer HARDAL .................................................................. 279 8. Türk Çocuk Edebiyatında Yeni Bir İsim: Renan Özdemir’in Çocuk Romanlarındaki İletiler Alev SINAR UĞURLU ............................................................... 299 9. Bozkır Romanlarında Köy Enstitüsü Alkan YILMAZ........................................................................... 309 C O N T E N T S Page 1. Examples From Wall Paintings Seen In Azerbaijan Mosque Architecture Of Westernization Period Depiction Art Anar AZİZSOY ............................................................................. 157 2. Origin and Roots of French Anti-Semitism Jewish Genocide in France Hristo MİLKOV ............................................................................ 185 3. The Effects of Greek Battleship Averof on Ottoman Navy and Economy Necmi ODABAŞI .......................................................................... 209 4. Language, Image and Proper Noun Surprises at Cemal Süreya Poetry Baki ASİLTÜRK ........................................................................... 231 5. A Philosophic Effort in Thought World of Ottoman Empire: A Philosophy Magazine Tayfun BARIŞ-Derya AYBAKAN SALİYA .................................. 249 6. Medicine-Poet Şeyhi and Kanzu’l-Manafi Treatise Sadettin EĞRİ ............................................................................... 263 7. A Research On the Perception of High School Students Over Divan Literature Muammer HARDAL ..................................................................... 279 8. A New Name in Turkish Children’s Literature: Messages in Renan Özdemir’s Children’s Novels Alev SINAR UĞURLU .................................................................. 299 9. Village Institutes in Steppe Novels Alkan YILMAZ ............................................................................. 309 U.Ü. FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Yıl: 18, Sayı: 29, 2015/2 BATILILAŞMA DEVRİ TASVİR SANATININ AZERBAYCAN CAMİ MİMARİSİNDE GÖRÜLEN DUVAR RESİMLERİNDEN ÖRNEKLER Anar AZİZSOY ÖZET Türk resim sanatının Osmanlıda batılılaşma süreci ile ortaya çıkarak kısa süre içerisinde İmparatorluk sınırlarını aşan geniş coğrafyada benimsenmiş duvar resimlerinin başkent etkili uygulamalarına, Azerbaycan’ın söz konusu dönemden ulaşan bazı yapılarında da rastlanmaktadır. Başta anıtsal saray mimarisi olmak üzere, Hanlıklar devri itibariyle ülkede gelişen sivil yapılarda, doğa motifleri ve soyut karakterli figürlü konulara yer verilen duvar resimleriyle karşılaşılmaktadır. Bununla birlikte, duvar resimlerinin yaygınlaşan ilk türleri olarak kabul edilen, vazolarda çiçek demetli bitkisel kompozisyonlar ve natüralist öğelerin dini mimaride kullanıldığı sınırlı örnekler de mevcuttur. Üslup ve motiflerdeki yerel farklılıkla beraber, döneme özgü konu ve kompozisyonların tekrarı itibariyle, Batı Anadolu camilerinde yaygın duvar dekorasyonu ile paralellik sürdüren çalışmaya konu cami ve mescitlerin bezeme programında, aynı zamanda ahşap tavanlı çıtakari ve kalemişi süslemelerle, geleneksel ortaklığa işaret edecek kadar ilgi çekici örnekler bulunmaktadır. Ne var ki, çoğu metruk muamele gördükleri Sovyetler döneminde, bir kısmı işlev değişimine uğrayarak ciddi ölçüde tahrip olan dini yapıların, bilahare son dönemlerde imece usulü kaynaklarla yürütülen gelişigüzel onarımlarda mimari özgünlüğünü yitirmenin yanında, duvar resimlerinin büyük çoğunluğu da sıvalar altında bırakılmış veya yenilemelerle asli durumlarını kaybetmişlerdir. Tescilli olmalarına rağmen hiçbir koruma ve onarım çalışmasına tabi tutulmayan yapılardan kimisi mimari yönden de ilk defa araştırılarak, kitabe ve diğer yazılı kaynaklardan saptanan bilgiler ile asli durumları belirlenmeğe çalışılmıştır. Ayrıca, yapıların niteliksiz müdahalelerden kaynaklı değişim evresine  Yrd.Doç.Dr., Batman Üniversitesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü, 72100, Batman, [email protected] 157 değinilerek, korunması gereken söz konusu yapıtlara yaklaşım sorunu da, genel çerçevede ele alınmıştır. Anahtar Sözcükler: Batılılaşma, Tasvir Sanatı, Azerbaycan, Cami Mimarisi. ABSTRACT Examples From Wall Paintings Seen In Azerbaijan Mosque Architecture Of Westernization Period Depiction Art Some applications und the influence of capital city of wall paintings adopted in a large geography extending the borders of Empire in a very short time and appeared with the westernization process in Ottoman in Turkish painting are encountered in some buildings reaching today from settlement centres of Khanates of aforementioned period of Azerbaijan. Initially monumental palace architecture, wall paintings in which nature motives and themes with abstract character are given place are come across in the civil buildings developing in the country especially during Khanates period. However, there are limited examples where flower bunched vegetative composition and naturalist elements accepted as the first kinds of frescos widespreading are used in religious architecture. Although there are local differentiations in style and motives, according to theme and composition special to the period, there are as interesting examples as to point the traditional partnership in decorating program of mosques and small mosques that make the subject for this study and which continually show parallel features with wall decorations of West Anatolia mosques, and also with lathing and hand-carved wooden ceilings. Nevertheless, most of the religious buildings some of which were treated as ruin during Soviets, during the period when they were used for different functions, and their authentic buildings and architectural decorations have been seriously ruined; and afterwards during the last periods, great many of the wall paintings were let under the plaster in restorations done haphazardly carried out with sources collected collectively or they lost their originality with renovations. Although they are registered, some of the buildings not subjected to any conservation and restoration work are studied architecturally for the first time, with information gathered from inscriptions and other written documents their original status are tried to be determined. Moreover, touching the changing phase stemming from unqualified interferences, the problem of approach to the art works in question and that are to be preserved will be handled in general sense. Key Words: Westernization period, Azerbaijan, wall paintings, religious architecture. 158 GİRİŞ Osmanlıda, padişah III. Ahmet’le başlayan “Batılılaşma” veya “Yenileşme” hareketi, mimariye kazandırılan barok ve rokoko gibi gösterişli bezeme üsluplarının yanında, başlı başına bir sanat dalı olarak gelişen duvar resimlerinin de çıkış dönemi oldu. XVIII. yy.da filizlenen bir değişimin ürünü olarak başta saray ve su yapılarında görülen meyve ve çiçek demetli saksı veya vazolarda yer alan natürmortlar, aynı yüzyılın ikinci yarısından itibaren manzara ve mimari tasvir konularıyla daha da zenginleşerek, süslemede yeni bir tarz oluşturuldu (Arık, 1988: 23). Anıtsal saray yapılarından kısa süre içerisinde diğer sivil ve dini mimarlık ürünlerine de yayılan söz konusu resimlerin etki alanı, aynı hızla İstanbul dışında tüm Anadolu’nun yanı sıra, Osmanlının hakimiyet sağladığı Balkanlar, Ortadoğu, Kırım gibi geniş coğrafyaya uzadı1. Kalemişi nakışların yerini resimlerin aldığı ve Avrupa beğenisinin arttığı bu kültür ortamının getirdiği ivmeyle, Osmanlıda olduğu gibi, bağımsızlığını o dönem elde eden Azerbaycan Hanlıklarında da siyasi ve ekonomik gücün yeni toplumsal alt yapıyı oluşturduğu bir sanat eğilimi görülmeğe başladı. Batı tekniğini uygulamakla birlikte, kısmen de olsa kitap resmi kurgusunun sürdürüldüğü bu geçiş evresi tasvir sanatının Azerbaycan mimari eserlerine yansıyan örnekleri ise başkent İstanbul’da olduğu gibi önce saraylarda başlamıştır2. XVIII. yy.ın ortalarından itibaren Derbent ve Revan hanlıklarının da aralarında bulunduğu ülke sınırları dahilinde kurulan bağımsız hanlıkların neredeyse tümümün kent dokusunda merkezi belirleyen anıtsal saray yapılarından günümüze sağlam şekilde ulaşmayı başaran Şeki Han Sarayı (XVIII. yy.ın ikinci yarısı), Batılılaşma devrinin İstanbul etkili resimlerine yakınlığı açısından önemli örnekler barındırmaktadır. 1 Bazı kaynaklar için bkz.: (Okçuoğlu, 2000: 153-178; Al-Jasser, 2002: 295-312; Viktorovna, 2011: 117). 2 Kuru sıva üzerine tutkal ve su ile karışık kökboyalı (secco) resimler, Osmanlıda XVIII. yy.ın ikinci yarısından itibaren önce Topkapı Saray daireleri ve sonrasında kent merkezindeki sivil yapı dekorasyonunda denenmiş, kısa süre sonra ise Anadolu’ya yayılarak dini yapı türlerinde yaygın kullanım alanı bulmuştur. Şeritler halinde veya panoları dolduran manzara ve natürmort kompozisyonlarda, giderek polikromlaşan tonlamalarla yapı ve figürlü tasvirlere de yer verilerek, konulardaki çeşitlilik artmıştır. Işık-gölge uygulamalı batılı kavramların hakim olduğu resimlerde, ayrıca boyut ve perspektif denemeleri görülür. Ancak buna rağmen hala, geleneksel Türk minyatür sanatının şematik ifade biçimi ve belgeleme geleneği, bu sürecin Türk mimari süslemesinde belirgin özellik olarak kalmaktadır (Renda, 1985: 173). Aynı dönem Azerbaycan Hanlıkları ile başlayıp, sonrasındaki Çar Rusya’sı devri yapılarını etkileyen duvar resimleri, XX. yy. başlarına kadar özellikle sivil yapılarda zengin çeşitlemeleriyle uygulanmıştır. 159 Hanlıkların kurulmasıyla özellikle saray ekolünde oluşan doğa tasvirli kompozisyonlar, Anadolu örneklerinde olduğu gibi halk ressamlarının da kimi gözleme dayalı şematik resim konuları ile hızla çoğalma göstermiştir. Osmanlı ile yapılan ticari ve diplomatik ilişkiler dışında ciddi bir sanatsal etkileşimin de yaşandığı anlaşılan bu devir mimari bezemesine, aynı zamanda Avşar hakimiyetinin Nadir Şah’la Hindistan seferi sonrası (Ağayeva, 2010: 95) ileride Kaçar stili oluşturacak olan doğulu unsurlar da hakim olarak eklektik bir sanat anlayışı gelişmiştir. Dolayısıyla her kültüre kendi temsili yerel özelliklerini de uygulama fırsatı sunan Batılı süreç, önceleri saray çevresinde başlasa da, giderek merkezden kırsala uzanan bir yayılma göstermiştir. Genelde panolar ve kartuşlar içerisindeki doğa tasvirli kompozisyonlarda, kimi vazolardan taşan natüralist çiçekler, genel konu temsili itibariyle Batılılaşma etkisini sürdürmüş olup, duvar dekorasyonundaki çinihaneli tasarım (Saner, 1999: 37), III. Ahmet ile Topkapı Sarayı Yemiş Odası’nda başlayan geleneğin önemli örneği halinde karşımıza çıkar (resim 1,2,16). Şeki Sarayı’ndan az bir süre sonra yaptırıldığı düşünülen Şekihanovlar Evi (XVIII. yy. sonu-XIX. yy. başları) ise saraya özenen seçkin sınıf evlerinin Şeki Hanlarından bilinen ilk ve tek yapısıdır (Azizov, 2013: 3). Sivil mimaride olduğu kadar bu dönem dini yapıların bezeme programına da duvar resimlerinin hakim olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, Anadolu’daki örneklerinden farklı olarak, Azerbaycan cami mimarisinde uygulanan resimler ciddi ölçüde tahrip olmuş ve günümüze sadece çalışmamıza dahil ettiğimiz sınırlı sayı ile ulaşmışlardır. Resim 1: Topkapı Sarayı, Yemiş Odası, 1705 (http://thearthistoryjournal.blogspot.com) 160 Resim 2: Şeki, Han Sarayı, XVIII. yy.ın ikinci yarısı (Han Odası’ndan ayrıntı, 2010) Mosul (Zakatala) Cuma Mescidi (1836/37) Mosul Mescidi, ülkenin kuzeybatı bölge kentlerinden Zakatala’nın yaklaşık 25 km. güneyindeki Mosul Köyünde yer alır (harita 1). Çok sayıda kitabesi ile ulaşan mescidin yapım yılının 1836 tarihli olduğu da yine usta kitabesinden öğrenilmektedir3. Doğu-batı doğrultulu enine plan gelişimi gösteren mescit, dıştan kırma çatılı olup, dışa açılan iki sıra pencere düzeni, düşey doğrultuda sağır alınlıklı yuvarlak kemerlerle çözülmüş ve yapının doğu ve kuzey cephelerine son cemaat yeri eklenmiştir. Bu yönde aynı zamanda zaviye karakterli iki katlı hücreleri bulunan mescidin kuzeydoğusunda, ana yapıdan uzakta yer alan poligonal gövdeli tuğla minare, Türklerde ilki Karahanlılar döneminde görülen geleneği yerel ölçekte sürdüren örneklerden birisi olarak, özellikle yüzeylerini hareketlendiren geometrik örgelerle dikkat çekicidir (resim 3). Harim duvarlarının dış cephelerini de süsleyen tuğla dekorasyonun dışında, iç 3 Taş panolara kayıtlı tarih ve yapım bilgileri iki kitabede tekrar edilmektedir. Uzun süredir harimde muhafaza edilen kitabede; “…Abdurrahman Bedevi, Muhammed Çardaki, Hüseyin isimli ustalar ve Mosul Köyü halkının büyük fedakarlıklarıyla sağladıkları katılım ile H. 1252/ M. 1836/37 yıllarında tamamlandığı ve kitabe hattatının (kâtip) Külablı Hacı Hasan…” olduğundan bahsedilirken, doğu cephenin kuzey ucunda, ikinci kat hücresinin bu yöne bakan pencere alınlığına yerleştirilen tuğla niş içerisindeki diğer taş panoya da yapım ustaları ve inşa yılının tekrarlandığı benzer bir metin kaydedilmiştir. Söz konusu kitabelerden ilkinin kayıtlı olduğu taş üzerine ayrıca İslam süsleme sanatında sembolik manalar içeren ibrik, bıçak, hançer, tüfek, güneş ve at benzeri stilize figürler hakedilmiştir. Toplamda sekiz kitabesi mevcut bulunan mescidin duvar resimlerinin 1914 yılında yapıldığı da yine onarım kitabesindeki bilgiler arasındadır. Daha ayrıntılı bilgi için bkz.: (Çağlıtütüncigil, 2007: 187-189; Azizov, 2010: 290-291). 161 mekan süslemelerinde aynı zamanda yoğun kullanılan duvar resimleri, Batılılaşma devri tasvir sanatının önemli temsilcileridir. Kare kaideli poligonal ayak ve köşelerden konsollara binen yuvarlak kemer dizilerinin taşıdığı düz ahşap tavanla örtülü harim, mihraba paralel gelişen eşit sahınlara bölünmüştür (çizim 1). Dördü serbest, geri kalanları ise duvara bitişik olmak üzere sekiz kenarlı 18 ayağın taşıdığı iç mekan, günümüze kadar birkaç kez elden geçmiş ve mescidin renkli boyalı duvar resimleri, harim duvarında kısmen korunabilmiştir (resim 4). Mihrap nişini sınırlandıran ayaklar arasındaki alanda, tavana kadar olan bölüm ile alt sıra pencere çevresindekilerden üst panoyu dolduran kalemişi resimler orijinal iken, alt sıranın konu bütünlüğünü bozan dokuyla uyumsuz renk ve kompozisyonlar, muhtemelen mescidin yeniden işlev kazandığı 1990’lı yılların başlarında yapılmıştır. Bugün ayak yüzeylerinde tamamlanmadan bırakılan mihrap süslemesinin taklidi siyah konturlu serviler de, söz konusu dönemin boşluğundan kaynaklı gelişigüzel uygulamalardan birisi olmalıdır. Orta aksta derin tutulan beş kenarlı mihrabın ortadaki üç yüzeyinin tezyininde kullanılan büyük boy serviler, düşey doğrultulu nişler içerisinde perspektif kaygısıyla ele alınmıştır (resim 5). Harita 1: Azerbaycan’ın Siyasi Haritası (www.judicialcouncil.gov.az) 162