T.C. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı FELSEFEYİ ANADOLU’DA YENİDEN YURTLANDIRMAK - DEDE KORKUT HİKÂYELERİNİN FELSEFİ ANALİZİ- Duygu BAYRAM Yüksek Lisans Tezi ÇORUM 2016 FELSEFEYİ ANADOLU’DA YENİDEN YURTLANDIRMAK  ‐“DEDE KORKUT HİKÂYELERİNİN FELSEFİ ANALİZİ”‐ Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı Prof. Dr. Mevlüt Uyanık Çorum 2016 ÖZET BAYRAM, Duygu. Felsefeyi Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmak -Dede Korkut Hikâyelerinin Felsefi Analizi -, Yüksek Lisans, Çorum, 2016 İnsanın temel hedefi ve yaratılış gayesi hakikati kavramaktır. İlkel dönemden itibaren karşımıza çıkan ütopya, mit, efsane, destan ve hikâyeler insanın anlam arama ve hakikate ulaşma çabasının bir sonucudur. Çalışmamızda ilk olarak Farabi’nin “İlimler Sayımı” adlı eserinin analizi yapılmıştır. Çünkü amacımız Farabi’nin ilimler sınıflamasına dayanıp, onun çizdiği çerçeveden güç alıp hakikatin farklı sunumlarını ortaya koymaktır. Bunu yaparken hedefimiz; bir ayağımız tüm dünyada dolaşırken diğer ayağımızı Anadolu’dan ayırmamaktı. Bu nedenle de Türk Ütopyaları, Türk Mitolojileri, Türk Efsaneleri, Türk Destanları ve Türk Hikâyeleri üzerinde durarak kendi kültürümüze ait değerler ön plana alınmaya çalışılmıştır. Böylece bir alt yapı sağlandıktan sonra Türk edebiyatının en değerli ürünlerinden olan Dede Korkut Hikâyeleri analiz edilmiştir. Çünkü Dede Korkut Hikâyeleri Türk toplumunun, kültürel yapısını, ahlaki ve değerler sistemini anlamak bakımından eşsiz bir hazinedir. Dede Korkut Hikâyelerinin analizinde özellikle geçmişten geleceğe iletilen mesajlar, kültürel kodlar, temalar, motifler ve karakterler üzerinde durulmuştur. Çalışmamızda son olarak Dede Korkut Hikâyelerinin mitoloji ile bağlantısına yer verilmiştir. Özellikle Prometheus Mitolojisinin günümüz Türk düşüncesini anlamada ve devlet yapımızın niçin laiklik üzerine kurgulandığının tarihsel temellerini yorumlamada katkıda bulunacağını düşünüyoruz. Anahtar Sözcükler: Ütopya, Mitoloji, Efsane, Destan, Hikâye, i ABSTRACT BAYRAM, Duygu. Resettling Philosophy in Anatolia-The Philosophical Analysis of Dede Korkut Stories, Master of Arts, Çorum, 2016 The main goal of human beings and the aim in his creation is grasping the truth. Utopia, myths, legends and stories that we have encountered since primitive times are the result of human beings’ struggle to seek meaning and to find the truth. First, in our study, Farabi’s “Census of Sciences” has been analyzed, for our goal is to put different presentations of truth forward basing them on Farabi’s classification of sciences and on his framework. Our aim in doing this was to put one of our feet in Anatolia while the other one was going around the world. Hence, we have tried to put our own cultural values into the foreground highlighting Turkish utopia, myths, legends, sagas and stories. After laying such groundwork, Dede Korkut Stories, one of the most valuable works of Turkish literature, were analyzed because they are of an unrivaled nature in terms of identifying the cultural structure, morals and values of the Turkish society. In the analysis of the stories, messages sent from the past to the present, cultural codes, motifs and characters were especially emphasized. Finally, in our study, the mythological links in the Dede Korkut Stories have been provided. We are of the opinion that the Prometheus Myth will especially contribute to understanding the modern-day Turkish thought and to interpreting the historical foundations of our secular state. Key words: Utopia, Mythology, Legend, Saga, Story ii KISALTMALAR bkz. : Bakınız c. : Cilt çev. : Çeviren ed. : Editör mad. : Madde ö. : Ölüm Tarihi s. : Sayfa Yay. : Yayınları a.g.e. : Adı geçen eser a.g.t. : Adı geçen tez a.g.m. : Adı geçen makale iii ÖZET ............................................................................................................................ i ABSTRACT ................................................................................................................. ii İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... iii KISALTMALAR ........................................................................................................ v ÖNSÖZ ....................................................................................................................... vi GİRİŞ: FELSEFEYİ ANADOLU’DA YENİDEN YURTLANDIRMAK ............. 1 1.  Felsefeyi Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmada Farabi’nin İlimlerin Sayımı Adlı Eserinin Yeri ..................................................................................................... 1  2. Farabi’nin İlimler Tasnifi………………………………………………..……..2 3. Farabi’nin Siyaset İlmine Bakışı ve İdeal Devlet Tasavvuru .... ………………..5  I.  BÖLÜM: KAVRAMSAL TEMELLENDİRME ......................................... ….8  1. Temel Kavramlar .................................................................................................... 8  1.1. Ütopya Kavramı .............................................................................................. 8  1.2.  Mitoloji Kavramı .......................................................................................... 10  1.3.  Efsane Kavramı ............................................................................................ 11  1.4.  Destan Kavramı ............................................................................................ 12  1.5.  Halk Hikâyesi Kavramı ............................................................................ …14  2. Türk Düşünce Geleneğindeki Örnekler .............................................................. 14  2.1. Türk Düşünce Geleneğinde Ütopya Örnekleri ............................................ 15  2.1.1. Kutadgu Bilig ........................................................................................ 15  2.1.2. Farabi-El-Medinetü’l Fazıla (İdeal Devlet) .......................................... 16  2.1.3. Ziya Paşa-Merhum Ziya Paşa’nın Rüyası ............................................ 17  2.1.4. Namık Kemal-Rüya .............................................................................. 19  2.1.5. İsmail Gaspıralı- Darürrahat Müslümanları .......................................... 21  2.1.6. İsmail Kılıçzade Hakkı-Pek Uyanık Bir Uyku ..................................... 22  iv 2.1.7. Halide Edip Adıvar-Yeni Turan ........................................................... 23  2.1.8. Ahmet Ağaoğlu-Serbest İnsanlar Ülkesinde ......................................... 24  2.2.Türk Düşünce Geleneğinde Mitoloji Örnekleri ............................................ 26  2.3.Türk Düşünce Geleneğinde Efsane Örnekleri .............................................. 27 2.3.1. Sarıkız Efsanesi…………………………………………………..………37 2.3.2. Yedi Uyurlar ( Ashab-ı Kehf) Efsanesi…………………….……………38 2.3.3. Ağlayan Kaya Efsanesi……………………………………….…………38 2.3.4. Balıklı Göl Efsanesi……………………………………………….……..40 2.3.5. Kız Kalesi Efsanesi……………………………………….…………..….40 2.3.6. Ferhat ile Şirin Efsanesi………………………………………….… ..….41 2.4. Türk Düşünce Geleneğinde Destan Örnekleri ............................................. 32  2.5. İslamiyet’ten Önceki Türk Destanları ......................................................... 33  2.5.1. Yaratılış Destanı ................................................................................... 33  2.5.2. Alp Er Tunga Destanı ........................................................................... 34  2.5.3. Şu Destanı ............................................................................................. 35  2.5.4. Oğuz Kağan Destanı ............................................................................. 35  2.5.5. Bozkurt Destanı .................................................................................... 36  2.5.6. Ergenekon Destanı ................................................................................ 37  2.6. İslâmî Türk Destanları ................................................................................. 37 2.6.1. Manas Destanı………………………..……………………………….47  2.6.2. Battal Gazi Destanı ............................................................................... 39  2.6.3. Danişmend Gazi Destanı ...................................................................... 40  2.6.4. Dede Korkut Destanı ............................................................................ 41  2.6.5. Köroğlu Destanı .................................................................................... 43  2.7. Türk Düşünce Geleneğinde Halk Hikâyesi Örnekleri ................................. 43  v