ZİYARET FENOMENİNDEN İSİM KÜLTÜRÜNE: FATİH AHMET BABA TÜRBESİ ÖRNEĞİ Abdullah ÖZBOLAT* Özet Bu çalışmanın konusu, ziyaret fenomeni ve isim kültürü ilişkisidir. Elazığ/Harput Fatih Ah- met Baba Türbesi örneğinde ziyaret fenomeninden isim kültürüne bir yansıma gözlenme- ktedir. Türbeyi ziyaret ettikten sonra doğan çocuklara, minnet ve şükran göstergesi olarak veli kimsenin ismi verilmektedir. Elazığ’da Fethi Ahmet isminin yaygın olması, Harput’ta bulunan Fatih Ahmet Baba Türbesi ile ilişkilendirilmektedir. Türbelerin belirli dilekler konusunda uzmanlaşmış olarak görüldüğünde, Fatih Ahmet Baba Türbesi, erkek çocuk ve yaşaması istenen çocuk konusunda uzmanlaşmış olarak düşünülmektedir. Çalışmanın örneklemi, Fatih Ahmet Baba türbesinden dolayı Fethi Ahmet, Fatih Ahmet, Fetih Ah- met ve Ahmet Fethi ismi verilen kişilerden oluşmaktadır. 60 kişiden oluşan örneklem grubuna kartopu tekniği ile ulaşılmıştır. Örneklem grubunun yaş aralığı, 18-53 olarak tespit edilmiştir. Nitel yöntemin kullanıldığı çalışmada, veriler görüşme tekniği ile elde edilmiştir. Saha çalışmasının bulgularından hareketle, ziyaret fenomeninden isim kültürüne yansıma sekiz boyutta kavramsallaştırılmıştır. Bu boyutlar, aracı kullanma boyutu, tıbbi çaresizlik boyutu, toplumsal cinsiyet boyutu, manevi yön atfetme boyutu, isim-kişiliğin taşınması boyutu, rüya motifi boyutu, Alevilik-Sünnilik boyutu ve rasyonelleşme-sekülerleşme boyutu olarak sıralanmaktadır. Çocuk sahibi olmak, özellikle de erkek çocuk ve doğan çocukların yaşaması konusunda Fatih Ahmet Baba Türbesi örneğinde kutsal, tezahür etmektedir. Bu araştırma Fatih Ahmet Baba türbesi örneğinde, dilenen dileklerin ve adanan adakların ol- gusal karşılığını saha çalışmasının sunduğu verilere dayanarak incelemeye ve tahlil etmeye çalışmaktadır. Anahtar Kelimeler: Ziyaret fenomeni, isim kültürü, kimlik, türbe, Elazığ FROM VISITING PHENOMENON TO THE CULTURE OF NAME: THE CASE OF THE TOMB OF FATIH AHMED BABA Abstract Subject of this study is the relationship between visiting phenomenon and culture of name. In the case of Tomb of Fatih Ahmed Baba in Elazig/Harput, a reflection of the culture of the name from visiting phenomenon was observed. The children born after visiting the shrine * Dr., Fırat Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Din Sosyolojisi Bölümü, Elazığ/Türkiye, [email protected] TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 71 Abdullah ÖZBOLAT were given the name of entombed saint as a sign of gratitude and thanksgiving. The fact that the name Fethi Ahmet is widespread in Elazığ is associated with the Tomb of Fatih Ahmed Baba in Elazig/Harput. When tombs are considered to be expert at wishes, Tomb of Fatih Ahmed Baba can be seen as an expert at giving sons and also the children who are desired to survive. The sample of the study consists of people called Ahmet Fethi, Fatih Ahmet, Fetih Ahmet and Fethi Ahmet due to the tomb of Fatih Ahmed Baba. The sample group of 60 people was reached through the snowball technique. The age range of the sample group was identified as 18-53. In this study, qualitative methods were utilized and the data were obtained with interview technique. Based on the findings of the fieldwork, reflection of the culture of the name from visiting phenomenon was conceptualized in eight dimensions. These are the dimensions of benefiting an agent, medical incurability, gender, attribution of spiritual direction, sustaining the name-character, dream motive, Alawism-Sunnism and rationalism-secularism. In the case of Tomb of Fatih Ahmed Baba, having a child, especially a son and survival of the born children appear to be of holiness. This study tries to investigate the factual reality of wishes and vows depending on the data collected from fieldwork in the case of tomb of Fatih Ahmet Baba. Keywords: Visiting phenomenon, culture of name, identity, tomb, Elazıg Giriş Ziyaret fenomeninin isim kültürüne yansıması, Elazığ Fatih Ahmet Baba Türbesi örneğinde tespit edilmektedir. Erkek çocuğuna sahip olmak isteyenler ya da doğan çocuğu yaşamayanlar, Harput’ta bulunan Fatih Ahmet Baba Türbesine gi- derek dua etmekte, adak adamakta ve doğan çocuklarına ise, minnet ve şükran gös- tergesi olarak Fethi Ahmet ismini vermektedirler. Bu durumdan dolayı, Elazığ’da Fethi Ahmet isminin yaygın olması, Harput’ta bulunan Fatih Ahmet Baba ile ilişki- lendirilmektedir. Ziyaret dindarlığından isim kültürüne yansıma başlığıyla bu çalış- ma, Fatih Ahmet Baba türbesinde dilenen dileklerin ve adanan adakların toplumsal yapıdaki olgusal karşılığına odaklanmaktadır. Türbelerin dilek konusunda uzmanlık alanlarının olduğu düşünüldüğünde Fatih Ahmet Baba türbesi, erkek çocuk ve yeni doğan çocukların yaşaması konu- sunda uzmanlaşmış olarak düşünülmektedir. Araştırma sahasındaki kişiler, Fatih Ahmet Baba türbesine gittikten sonra erkek çocuğuna sahip olmalarını ya da doğan çocuklarının ölmemesini Fatih Ahmet Baba’nın manevi yönüne bağlamaktadırlar. Erkek çocuk talebiyle ziyarette bulunulduğu için Fatih Ahmet Baba Türbesi’nde bir toplumsal cinsiyet boyutu öne çıkmaktadır. Fatih Ahmet Baba türbesine gidip erkek çocuk dileğinde geleneksel toplumun erkek çocuğuna atfettiği önemin etkisi bulun- maktadır. Geleneksel toplumun erkek çocuğuna verdiği önem, insanları evliyaların 72 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 ZİYARET FENOMENİNDEN İSİM KÜLTÜRÜNE: FATİH AHMET BABA TÜRBESİ ÖRNEĞİ türbelerine yönelmeye teşvik etmektedir. Türbenin ismi, Fatih Ahmet olmakla bir- likte, yörede Fethi Ahmet olarak kullanıldığı için metinde Fethi Ahmet kullanılmak- tadır. Bu bağlamda ilk bölümde, kültürel kimlik ve aidiyetin göstergesi olan isimler, ziyaret fenomeni bağlamında değerlendirilecek, ikinci bölümde, Fatih Ahmet Baba Türbesi örneğinde ziyaret dindarlığının isim kültürüne yansımaları ele alınacaktır. 1.Kültürel Kimlik ve Aidiyetin Göstergesi Olarak İsimleri, Ziyaret Fe- nomeni Bağlamında Değerlendirmek Kültür, bireyi toplumsallaşma sürecinde biçimlendirir. Bireyin doğumundan itibaren başlayan toplumsallaşma sürecinde, paylaşılan kültüre, birliktelik düşünce- sine ve karşılıklı etkileşime işaret etmek gerekir. Kültür içinde insanı toplumsallaş- tırırken, paylaşılan kültür, birliktelik düşüncesini diğer insanlarla bağ kurarak oluş- turur. Uyum temelindeki bu bağ ve karşılıklı etkileşim, kimlik ile belirli bir yapıya kavuşur (Emiroğlu vd., 2003: 521). Toplumsal yapıdaki kültürel kimliğin ve aidi- yetin göstergelerinden birisi, isim olgusudur. İsimler varlıkları tarihsel ve kültürel bir anlamla ilişkili olarak tanımlar. Varlık dünyasında herhangi bir “şey”, isim almak suretiyle, belirlenmiş, somut bir alana çıkar ve belirli bir yapıya kavuşur. Bu anlamda, isimler, “genetik şifre gibi, sosyo-kültürel hayatın ortak dilinde örüntüleşmiş kültür desenleri”ni ifade eder (Çelik, 2005: 1). İnsanın toplumsal ve bireysel kişiliğinin yanında büyüsel ve gizemsel gü- cünü de belirleyen bir simge olarak ismi tarif eden Örnek (1973: 11) ismin farklı boyutlarına işaret etmektedir. İsim verme töreni ile başlayan süreç, çocuğa kişilik kazandırmakta, çocuk yapılan törende kendisine verilen adla, isimsiz bir varlıktan ismiyle yeni bir dünyaya geçmekte, dolayısıyla isim alma, kişiye, toplumda yeni bir statü kazandırmaktadır (Acıpayamlı, 1992: 14). İsimler, aynı zamanda kişiyi bireysel kimliğinin ötesinde bir toplumla ilişkili ve bir topluma bağlayıcı kılan simgesel bir göstergedir. Bu ilişkililik ve bağlayıcılık, isim verme uygulamalarında, belirli bir sos- yo-kültürel bağlama göre, dünyaya aidiyeti ve kolektif bir ruha katılımı sağlar (Çelik, 2007: 18). İsim tercihleri, kişilerin istekleri, dilekleri, düşleri ve inançlarına son derece bağlıdır. İsimler, kişisel ve toplumsal çevreyi yansıttığı için bir çocuğun ismine ba- karak, toplumun hangi kesiminden geldiği, ailesinin eğitim durumu vs. gibi birçok alanda bilgi sahibi olmak da mümkündür. Ancak isimlerin anlamını, bağlamını, niçin verildiğini doğru değerlendirmek için, verilen ismi, çevrenin içine oturtarak incele- mek gerekir (Başgöz, 1986: 215-216). İsim verme, aile yapısı ve diğer sosyo-kül- türel kurumlarla da bağlantılı bir olgudur. Sosyo-kültürel bağlamda isim, inançları, değerleri, estetik tercihleri, bilinci, seçicinin bilinçsiz tercihlerini, ailedeki ilişkilerin niteliğini açığa çıkarır. Seçilen bir isimde, o toplumda kabul gören değerler, inançlar, TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 73 Abdullah ÖZBOLAT ideoloji, eğitim, halk inançları ve dinle bir ilişki bulunmaktadır (Başgöz, 1985: 216; Wilson, 1998: 337). Toplumsal kimlik olarak adlandırdığımız sosyal aidiyet bilinci, ortak bir dilin konuşulması ya da daha genel bir ifade ile ortak bir simgesel sisteminin kullanımı ile ulaşılan ortak bilgi ve belleğe katılıma dayanır. Bir başka ifadeyle, toplumsal kim- lik, onu biçimlendiren, daha doğrusu yeniden üreten belli bir kültürel sisteme denk düşer. Kültürel sistem ise, ortak kimliğin dayandığı ve kuşaklar boyunca sürdürül- düğü araç niteliği taşır (Assmann, 2001: 139). Kültürel sistemde isim, ortak kimlik unsurlarından birisini oluşturur. İsimler, toplumsal yapıda ortak simgesel sistemin kullanılmasıyla oluşan sosyal aidiyet bilincinin belirginleşme alanlarından birisi olduğu için, toplumsal ilişkileri düzenleme işlevi de görür (Bodenhorn vd., 2006: 5-19). İsim verme, insan kültürüne ait bir olgu olduğu için insanoğlu, sahip olduğu canlı cansız her türlü varlığa isim vermektedir. İnançtan sanata, değer ölçülerinden karakter yapılarına kadar her türlü isimlendirme kültürel yapının izlerini taşır. Bu yö- nüyle isim verme, kültürün dışa yansımasının ürünüdür. Çocuklara verilen isimler, Abdullah gibi kul olmayı, Muhammet ve Mikail gibi isimler, peygamber ve melek isimlerinde dini motifleri, Büşra ve Kübra gibi isimler şiir ve sanat zevkini, Yasemin gibi çiçek isimlerinde çiçek ve tabiat sevgisini, Barış isminde barışçılığı, Cemile gibi isimlerde güzellik duygusunu vb. belirtmektedir. Bu bakımdan isimleri, değer hü- kümlerinin dışa yansımaları olarak görmek mümkündür (Ağırman, 1998: 123). Çelik’e göre, (2005: 14-32; 2007: 9) toplumda isim vermede, sosyal hayat tecrübeleri, dünya görüşleri ve aidiyet hissedilen çevre etkili olduğu gibi çocukla il- gili istek, dilek, beklentiler de etkili olmaktadır. İsimler ait olunan dünyaya yönelik olduğu gibi, ait olunmak istenen dünyaya yönelik ümitleri de ifade etmektedir. İsim- lerin verilmesi ile geleceğe yönelik, içinde beklentilerin, dileklerin olduğu özel bir anlamlandırma yapılmaktadır. Öyle ki, dini, milli, tarihi bir etkene bağlı olarak veri- len isimlere kültürel bir anlam kodlanmaktadır. İsimlerin verilmesinin gerekçesi, bir başka ifadeyle ismin hikayesi öğrenildiğinde, ismin bağlam çerçevesi ortaya çıkmak- tadır. İsim verme, toplumumuzda dini motiflerin temel bir etkeni olarak düşünül- düğünde, din ve aile arasındaki etkileşimin konusu olur. Çünkü isim verme olgusu, geleneksel yapılarda çeşitli ritüellerle bağlantılı olarak gerçekleşir. İsim verme uy- gulamalarında kültürde bireyi aşan bir yön de bulunur. Bu yön, geleneğe referansta bulunur. Verilen ismi kültürel bağlamından ayrı düşünmek, adeta imkansız gibidir. Kişinin hayatı boyunca taşıdığı ismin, dini, milli, tarihi ve kültürel yapının içinde kut- salla bir bağının olması, herhangi anlamlı bir karşılığı olmasa da Kur’an’da geçmesi, peygamber, sahabe, derviş, yatır isimlerinin verilmesi, isim verme uygulamalarında çocuğun kulağına ezan okunması vb. gibi dini ritüellerle konulan ismin dini bir an- lam çerçevesine referansta bulunması, isim verme olgusunun dini boyutunu ortaya koymaktadır. 74 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 ZİYARET FENOMENİNDEN İSİM KÜLTÜRÜNE: FATİH AHMET BABA TÜRBESİ ÖRNEĞİ İslam’ın yaşandığı farklı coğrafyalarda her toplumun özgün kültürel yönelim- lerine de işaret etmek gerekir. İslam dininin inanç ve uygulamalarında isim verme olgusuyla ilgili tutum ve eğilimlerin, Müslüman toplumlarda kültür örüntüleri or- taya çıkardığı görülmekte ve sosyo-kültürel bağlamda özel isimlerin verilmesi, “dini ve toplumsal alanların kesişme noktasını” temsil etmektedir (Çelik, 2005: 44-45). İsimlerde dini amaçlı ve motifli isimler önemli bir yer tutmaktadır. İsimlerle ilgili anlayış ve pratiklerde, çoğu kez geçmişte yaşanan ölümlere, onulmaz hastalıklara ve beklenmeyen tehlikelere karşı dinsel anlamı olan ya da kadere bu anlamda yön ver- mek isteyen koruyucu isimlere müracaat edilmektedir. Bu durumu, insanın dünya deneyiminde yaşadığı varoluş ve kötülük problemlerine karşı aşkınlık arayışının isim kültüründeki bir yansıması olarak düşünmek mümkündür. Çünkü isimler yoluyla kutsalla bağlantı kurulmaya çalışılmakta ve isimler kutsala verilmek istenen mesaj- ları içermektedir. Bu isimler doğrudan ya da dolaylı bir şekilde korunma, sığınma ve başarı temennilerini de somutlaştırmaktadır. İsimler, aynı zamanda kültürel ve kimliksel bir mahiyet kazandığı için, çoğu zaman onlar dinî bir sebebe bağlı olarak değil de, bir örf veya geleneğe uymak adına da verilmektedirler (Başgöz, 1986: 222). Bebeklere verilen isimlerde, ismin “sirayet edici” özelliği ile sihrin bebeğe geçip mutluluk ve başarı getirmesi beklenir. Örneğin doğan çocukları yaşamayan ailelerin kız ya da erkek olsun “Yaşar” adını vererek, çocuğun yaşayacağına inanma- ları, erkek çocuk isteyen ailelerin kız çocuklarına “Döne” adını vermeleri, doğacak çocuğun cinsiyetinin değişmesi amacını taşır. Bu anlayışta, ardı ardına kız olma şek- lindeki olguyu Döne adı tersine çevirmekte, erkek çocuk doğmaktadır. Bu örnekte erkek çocuk için bilinmeyen bir aleme mesaj gönderilmektedir (Acıpayamlı, 1992: 14). Ad büyüsünün bir boyutu da istenmeyen çocukların doğmasını engellemek için Yeter, Döne, Kafiye, Sonay gibi adların verilmesidir. Erkek evlat yerine kız çocuğu doğan aileler kızlarına belirttiğimiz isimleri vermekte ve isteklerinin gerçekleşmesini bu isimlere bağlamaktadır. Burada da erkek çocuğuna verilen önemden hareketle bir toplumsal cinsiyet boyutu gözlenmektedir. Orta Asya ve Anadolu’da Ulbolsun, Turterim, Tamamgül, Gelsinbay ve Kıbrıs’ta kullanılan “Dürriyye”, Arapça “inci gibi” anlamına gelmesine rağmen Türkçe, “dur”dan geldiği düşünülerek, çocuklara verilen Duriye, ad büyüsünün etkisiyle erkek çocuk olsun diye verilen isimlerdendir (Emiroğlu vd., 2003: 10). Erkek çocuk talebiyle ilgili olarak, Kalafat (2002: 6), ben- zer bir örnekle, Anadolu’nun bazı yerlerinde Kızyeter, Türkmenistan’da Oğlange- rek ve Azerbaycan’da Betsi isimlerinin çocuklara verildiğini belirtmektedir. Ayrıca Hazaralar’da kız çocuğu olan ailelerin son kız çocuklarına Cuma gibi erkek ismi koy- mak biçiminde bir yöntem takip edilmekte, çocuğun cinsiyetini belirlemede gaip alemine isimle verilen mesajlar verilmekte ve Türk dünyasının farklı bölgelerinde cinsiyet belirleme birbirine benzeyen uygulamalarla devam etmektedir. Çocuklara isim verme konusunda Afyon yöresindeki türbelerin iyi bir örnek teşkil ettiği belirtil- TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 75 Abdullah ÖZBOLAT mektedir. Afyon Bolvadin’de bulunan Abdulkadir Geylani Türbesi’nden dolayı er- kek çocuklarına Abdulkadir veya Ceylan, kız çocuklarına Ayşe veya Dudu ismi veril- mektedir. Ayşe Dudu, Abdulkadir Geylani’nin eşinin ismidir. Benzer şekilde, Hay- ran Balı Sultan Türbesi civarındaki erkek çocuklarında Bal, kız çocuklarında Sultan ismine yoğun olarak rastlanmaktadır. Emirdağ ilçesinde Hamza Fakı türbesinden dolayı bu türbeye bağlı olanlar, çocuklarına Hamza veya Fakı ismini vermektedir- ler (Köse vd., 2005: 117). Fethi Ahmet Baba Türbesi örneğinde saha çalışmamızı yürütürken, Elazığ ve yöresinde, Sultan Hıdır türbesinden dolayı, erkek çocuklarına Hıdır, kız çocuklarına Sultan ismi verildiği tespit edilmiştir. Benzer şekilde ziyaret fenomeninden hareketle, Çelik (2005: 92), Isparta Yalvaç’ta Polat Dede’ye atfen Polat, Adana, Ceyhan’da Dede, Osmaniye civarında Hasan Dede türbesinden do- layı Hasan ve Dede isimleri, Gaziantep Nizip’te çocuğu olmayanların Habeş adın- daki yatırdan dolayı, çocuklarına Habeş ismini verdiklerini, Uşak’ta Hacım Sultan Dede’ye atfen Hacım, Karaca Ahmet Sultan Türbesi’ne atfen kız çocuklarına Sultan isminin, Diyarbakır’da çocuğu olmayanların Şeyh Musa türbesinden dolayı, erkek çocuklarına Şeyhmus adının verildiğini belirtmektedir. Yukarıda örnekleri verilen isimleri, Örnek (1995: 151-155) uzun süre çocuğu olmayıp da tekkelere ve yatırlara bu amaçla yapılan ziyaretlerden sonra çocuğu olan insanlar doğan çocuklarını “ulu ve mübarek” kabul edilen yatırların himmetine bağladıkları için, onların isimlerinin koyulmasının “manevi bir borç” olarak kabul edildiğini, ayrıca türbe ziyaretinden sonra sahip olunan çocukların isimlerinin şükran ve minnet duyguları için verilen isimler olarak değerlendirmenin mümkün olduğunu ileri sürerek, türbelerdeki mü- barek zatların isim konması Türk milletinin duyarlılık ve vefa duygularıyla bağlantılı olarak açıklamaktadır. Kayseri ve çevresindeki ziyaret yerleriyle ilgili yapılan araştır- mada, Günay ve diğerleri (2001: 94), ziyaret yerlerinde veli olarak kabul edilen kim- selerin isimlerinin çocuklara verilmesinin ziyaret yerlerine gitmekle ilgili inançlar ve ziyaret yerlerindeki menasikin bir tezahürü olarak görüldüğünü belirtmektedir. Türbeler, çok çeşitli amaçlarla ziyaret edilmektedir. “Kutsal mekan arayışı”nı, bu ziyaretlerin temel etkenlerinden birisi olarak değerlendirmek mümkündür. Bre- reton (2005), sembolik nesneler, formlar ve ritüelleri içeren kutsal mekanların, ziya- retçiler açısından insanların kutsalla ilişki kurmasını sağlamaları, kutsal mekânların kutsal gücün tezahür ettiği yerler olması ve kutsal mekânlar dini bir dünya algısını somutlaştıran, hayata anlam kazandıran mekanlar olması yönüyle üç türlü fonksiyo- nu yerine getirdiğini ileri sürmektedir. Türbelerin belirli bir probleme çare bulmak için ziyaret edilmesi, Köse ve Ayten (2010: 111) tarafından türbelerin, “uzmanlık alanları”, Günay ve diğerleri (2001: 86) tarafından türbelerde “ihtisaslaşma” olarak nitelendirilmektedir. İnceleme konusu yaptığımız Fethi Ahmet Baba türbesi, özel- likle erkek çocuk sahibi olmak ve doğan çocukların yaşaması için ziyaret edilmek- tedir. Çeşitli türbeler, çocukla ilgili dilekler konusunda uzmanlaşmış olarak tespit 76 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 ZİYARET FENOMENİNDEN İSİM KÜLTÜRÜNE: FATİH AHMET BABA TÜRBESİ ÖRNEĞİ edilmektedir. Köse ve Ayten (2010: 113-116) özellikle çocuk sahibi olma konusun- da, Edirne Hasan Sezai Türbesi, Ankara Şeyh İzzettin Türbesi, Nallıhan Cafer Sadık (Rahim Baba) Türbesinin ziyaret edildiğini, Diyarbakır Hz. Süleyman türbesinin de çocuk dileme konusunda ziyaret edildiğini, ancak cinsiyetle ilgili olarak türbede erkek çocuk dileğinde bulunulduğunu, ayrıca doğan çocukların yaşaması için Bur- sa Tezveren Dede Türbesi’nin ziyaret edildiğini belirtmektedir. Ziyaret yerlerine yukarıdaki örnekte olduğu gibi erkek çocuk için gidildiği gibi, çocuğun cinsiyetini öğrenmek için de gidilmektedir. Günay ve diğerleri (2001: 86), doğacak çocuğun kız mı erkek mi olacağını önceden bilmek için Develi Seydi Şerif türbesine gidildiği- ni belirtmektedir. Çelik’e göre, (2005: 255), kültürel kimlik ve aidiyetin göstergesi olan her bir isim, bir düşünce, inanç ve davranış kurallarına referans verir. İsimler- le, sosyo-kültürel bağlam arasında karşılıklı bir etkileşim olduğundan hareketle, her sosyo-kültürel bağlamın tercih ettiği isimler bulunduğu gibi, isimlerin de dini, kültü- rel ve tarihi bir anlam taşıdığını ve bu anlamın toplumun örf, adet ve gelenekleri ile doğrudan bağına işaret etmek mümkündür. Bu bakımdan, isimler, içinden doğduğu kültürden bağımsız düşünülemeyeceği gibi, kültürün ve kimliğin anlam dünyasına yön veren göstergeler olarak işlev görür. 2. Fatih Ahmet Baba Türbesi Örneğinde Ziyaret Dindarlığının İsim Kültürüne Yansımanın Boyutları Ziyaret dindarlığından isim kültürüne yansıma, Elazığ, Harput Fatih Ahmet Baba Türbesi örneğinde gözlenmektedir. Türbelerle ilgili anlatılan olağanüstü hal- lerin özelliğinin kulaktan kulağa yayılması ve başkalarının tanıklığına dayandırılarak anlatılmasıdır (Köse vd., 2010: 126). Fatih Ahmet Baba Türbesi örneğinde ziyaret dindarlığının isim kültürüne yansımalarının incelendiği bu çalışmada, türbeden do- layı çocuk sahibi olma ve doğan çocukların yaşaması, başkaları üzerinden “falanca- nın” tanıklığına başvurmak yerine olayın kahramanları üzerinden gerçekleştirilmek- tedir. Günay ve diğerleri (2001: 9), “kutsalın bir tezahür şekli ve kutsalla kurulan bir ilişki biçimi olarak ziyaret fenomeni”ni değerlendirmekte, Fatih Ahmet Baba Tür- besi örneğinde kutsalla kurulan bir ilişki biçimi sonucunda kutsalın tezahür ettiği görülmektedir. Elazığ merkeze bağlı Harput’ta bulunan Fatih Ahmet Baba isminde bir türbe bulunmakta olup, özellikle erkek çocuğu olmayanlar ve çocuğu yaşamayanlar türbe- ye gidip dilekte bulunmakta ve adak adamaktadır. Türbeyi ziyaretten sonra çocuğu olanlar, türbede yatan mübarek zata minnet ve şükran göstergesi olarak çocuklarına Fethi Ahmet ismini vermektedirler. Elazığ’da Fethi Ahmet ismi ve türevleri oldukça yaygındır. Bu çalışma, ziyaret fenomeninden hareketle dileklerin toplumsal karşılığı TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 77 Abdullah ÖZBOLAT üzerine odaklanmaktadır. Çalışma, nitel yöntemde görüşme tekniğiyle gerçekleşti- rilmiştir. Görüşme yapılan kişiler, Fatih Ahmet Baba türbesinden dolayı adı Fethi Ahmet, Fetih Ahmet, Fatih Ahmet, Ahmet Fethi isimli kişilerden oluşmaktadır. Çalışma bağlamında örneklem grubu 60 kişiden oluşmakta ve bu kişilere kartopu örneklemiyle ulaşılmıştır. Tablo 1: Fatih Ahmet Baba Türbesine İlişkin İsimler ve İstatistiki Bilgiler1 İsimler Türkiye geneli kişi sayısı Elazığ nüfusuna Saha çalışmasında kayıtlı kişi sayısı görüşülen kişi sayısı Fethi Ahmet 717 kişi 409 kişi 27 kişi Fatih Ahmet 715 kişi 357 kişi 18 kişi Fetih Ahmet 83 kişi 45 kişi 7 kişi Ahmet Fethi 206 kişi 56 kişi 8 kişi Toplam 1721 kişi 867 kişi 60 kişi Fatih Ahmet Baba Türbesi, halk kullanımında Fethi Ahmet ya da Fetâmet Baba olarak geçer. Türbe, Harput’un doğusunda 1.5 km mesafede bulunur. Türbe- nin içerisine, 70X100 ebadında taş kemerli bir kapıdan girilir. Türbenin penceresi yoktur, yalnız iki hava menfezi bırakılmıştır. Türbenin üstü kubbelidir. Sağ tarafında bir mescidi vardır. Fatih Ahmet, Afganistan’ın başkenti Kabil ile Buhara arasında Belh’de doğmuş, hicri 713, miladi 1335’te vefat etmiştir. Harput ve çevresinin Er- menilerin elinde bulunduğu bu tarihlerde, İslam mücahitleri tarafından kuşatma sı- rasında şehit düşmüştür (Sunguroğlu, 1958: 325-327). Fatih Ahmet Baba Türbesi, Elazığlılar tarafından dile kolaylık olarak Fethi Ahmet Baba Türbesi olarak isimlen- dirilmektedir. Yöre halkı türbe olarak kullanmayı tercih etmekte, bu çalışmada tür- benin Fethi Ahmet Baba Türbesi olarak kullanılması tercih edilmektedir. Türbelerin cazibe merkezi olmasında, insanların varoluşsal sorunlarından kaynaklanan bir motivasyonun olduğuna işaret etmek gerekir (Köse vd., 2010: 43). Ayrıca Fethi Ahmet Baba Türbesi örneğinde, çocuk sahibi olma ve özellikle erkek çocuğu sahibi olma konusunda türbe ziyaretlerinde toplumsal yapının erkek çocu- ğuna yüklediği kültürel anlam kodlarının da etkisini vurgulamak gerekir. Çünkü ge- leneksel yapıda bir toplumsal cinsiyet boyutu gözlenmekte ve toplumsal cinsiyette erkek çocuğuna daha fazla önem verilmektedir. Çocuk için ziyaret yerlerine giden- ler, çocuk sahibi olmak için ve ikinci grup erkek çocuğuna sahip olmak için gidenler olarak iki kategoriye ayrılmaktadır. Yapılmış çalışmalarda türbelere, ziyaret yerlerine giderek kız çocuğu isteyen ve kız çocuğu için adak adayan bir örneği tespit etmek zor görünmektedir. 78 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 ZİYARET FENOMENİNDEN İSİM KÜLTÜRÜNE: FATİH AHMET BABA TÜRBESİ ÖRNEĞİ Günay ve diğerleri (2001: 94-101)’nin yaptığı dini ziyaret yerleri tipolo- jisinden hareketle, Fethi Ahmet Baba Türbesi, tarihi perspektiften ziyaret yerleri tipolojisinde, tarihi tiplere girmektedir. Nüfuz ve cazibenin boyutları bakımından bölgesel tiplere girmektedir. Çünkü genellikle bir çeşit hastalığın tedavisi yahut bir kategoriye dahil dileklerin kabulünde uzmanlaşmış ziyaretler bu türün tipik örneği olmaktadır. Toplumsal çevreleri itibariyle; şehirli tipe girmektedir. Amaçlar ve di- lekler bakımından ziyaret fenomeni olarak, başka amaçlar için ziyaret edilse de, Fet- hi Ahmet Baba’yı genel olarak tek bir amaçta uzmanlaşmış tip olarak değerlendir- mek mümkündür. Kutsal’ın varlıklarda tezahür biçimi itibariyle ziyaret yeri olarak insanlar ve onların mezarlarında tezahür eden tipe girmekte, kutsiyetin menşeleri bakımından ziyaret yerleri olarak, gaza ve fetih kahramanlarına girmektedir. Fethi Ahmet Baba’nın adında zaten “Fetih” geçmektedir. Ziyaret usulü, adabı ve menasiki itibariyle ziyaret yerlerinde, periyodik veya sistemli usul ve adabına erişmiş grubuna girmektedir. Adak kurbanı, çocuk sahibi olmak, belli hastalıklardan kurtulmak gibi amaçlarla gidilen ziyaret yerlerinin de kendilerine mahsus menasikinin bulunduğu görülmektedir. Fethi Ahmet ismi, Fethi Ahmet Babaya minnet ve şükran ifadesi olarak veril- mekte, dolayısıyla verilen isimler minnet ve şükran amacıyla verilen isimler katego- risine girmektedir. Tarihe yönelik araştırmalar da dini nitelikli isim verme eğiliminin tarihsel boyutuna yönelik veriler sunmaktadır. Fethi Ahmet Baba’nın türbesinin de bulunduğu Harput’la ilgili bir Şeriyye Sicili’nde erkeklerin % 83’ünün, kadınların ise, % 73’ünün isimlerinin dini nitelikli olması (Halaçoğlu, 1988: 78) Harput’un tarihin- de dini nitelikli isim koyma eğiliminin bulunduğunu göstermektedir. Harput Fethi Ahmet Baba Türbesi örneğindeki bu çalışma, Fethi Ahmet isminin toplumsal ve dini alandaki farklı boyutlarını ortaya koymaktadır. Günay ve Güngör (2007: 102) kutsal mekanların doğum, sünnet, evlenme ve ölüm gibi geçiş ritüelleri çerçevesin- de ziyaret edilmesiyle ilgili izlerin, eski Türk inanç ve adetlerinde de bulunduğuna işaret etmekte ve Manas Destanı’nda Çakıp (Yakub) Han’ın, çocuğu olmayan eşin- den şikayet etmesini örneklemektedir. Çakıp Han, eşine hitaben, seninle evleneli on dört yıl oldu, bir çocuk doğurmadın, mezarlı yerleri, yatırları ziyaret edip, kutlu yerlerde yuvarlanmadın, kutlu pınarlarda kalıp çocuk istemedin diyerek eşine sitem etmektedir. Bu ifadeler, çocuk sahibi olmak için türbeleri ziyaret etme adetinin eski Türkler dönemindeki izlerine işaret etmektedir. Erkek çocuğu isteyenler ve doğan çocuğunun yaşamasını isteyenler için Fethi Ahmet Baba Türbesi’ni kutsalın tezahürüne iyi bir örnek olarak vermek mümkün- dür. Erkek çocuk ve çocuğun yaşamasının Elazığ ve çevresinde toplumsal yapıda olgusal bir karşılığa sahip olduğu görülmekte ve Fethi Ahmet, Fatih Ahmet, Fetih Ahmet ve Ahmet Fethi isimlerine yansımaktadır. Yaygın söyleyişle Fethi Ahmet TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67 79 Abdullah ÖZBOLAT Baba, isimler üzerinden kutsallaşmanın tezahürü olmaktadır. Fethi Ahmet Babadan dolayı Fethi Ahmet, Fatih Ahmet, Fetih Ahmet ve Ahmet Fethi ismi verilen kişi- lerle yaptığımız görüşmelerde belirli hususlar öne çıkmaktadır. Saha çalışmasının bulgularından hareketle, ziyaret fenomeninden isim kültürüne yansımanın boyutla- rı kavramsallaştırılırken ziyaretin motivasyonları aracı kullanma boyutu, tıbbi çare- sizlik boyutu, toplumsal cinsiyet boyutu, manevi yön atfetme boyutu, isim-kişiliğin taşınması boyutu, rüya motifi boyutu olarak 6 boyutta, ziyaret sonrası türbeye karşı tutum, rasyonelleşme-sekülerleşme boyutu olarak 1 boyutta ve türbenin ziyaretçi- leri arasındaki farklılaşma Alevilik-Sünnilik boyutu olarak 1 boyutta olmak üzere, toplam 8 boyutta kavramsallaştırılmıştır. 2a. Aracı Kullanma Boyutu: Çocuk sahibi olmak ve doğan çocuğun yaşa- ması için belirlediğimiz ilk boyut, aracı kullanma boyutudur. Bu boyutta, erkek ço- cuğa sahip olmak ve doğan çocuğun yaşaması istenirken, türbede yatan veli kimse- nin aracılığına başvurulmaktadır. “Bu mübarek zatın yüzü suyu hürmetine Rabbim, ailemin erkek çocuk isteği- ni kabul etmiş, ben dünyaya gelmişim. Allahu Teala’nın huzuruna mübarek bir zat aracılığıyla çıkmak gerekir. Fethi Ahmet Baba, Allah dostudur. Kendimi bildim bi- leli, Fethi Ahmet Baba’yı ziyaret edip, dua ederim.”(Fethi Ahmet, 37 yaşında, lise mezunu, esnaf, 31.05.2012). Dini ziyaret yerleriyle ilgili dileklerin gerçekleşmesi için sürekli olarak “mübarek zatın yüzü suyu hürmetine” ibaresinin dile getirildiği gözlenmektedir. Allah’ın huzuruna mübarek bir zat aracılığıyla çıkmak, dileklerin gerçekleşmesinde önemli bir etken olarak görülmektedir. Çünkü, Allah dostunun aracılığıyla dileklerin kabul edileceğine inanılmaktadır. “İsmimi Fethi Ahmet babadan dolayı koymuşlar, doğan çocuk yaşamıyor, benden önce üç kardeşim ölmüş, doğan çocuk yaşasın diye annem bana hamile kaldıktan sonra, Fethi Ahmet babaya tavsiye üzerine gidilmiş. Karlı bir kış günüy- müş. Hem çocuk olsun hem de erkek olsun diye Allah’a dua ediliyor, Fethi Ahmet Baba aracı konumda. Hurafe mi derler, gönülden bir inanç mı bilmiyorum. İsmim- den memnunum, ara ara Fethi Ahmet Baba’ya giderim diğer veli kimselere gidip dua okuduğum gibi” (Fethi Ahmet, 53 yaşında, lise mezunu, emekli muhasebeci, 12.07.2012). Yukarıdaki örnekte, yine Fethi Ahmet Baba’nın aracılığına başvurul- makta ancak duanın Allah’a yapıldığı, dileklerin Allah’tan dilendiği belirtilmektedir. Bu örnekte, hem çocuk olsun, hem de erkek olsun talebi dile getirilirken, “hurafe mi, gönülden bir inanç mı” diye ifadesini bulan bir kafa karışıklığının yansıdığı da tespit edilmektedir. 2b. Toplumsal Cinsiyet Boyutu: Saha çalışmasında yaptığımız görüşmeler- den elde ettiğimiz veriler doğrultusunda ikinci kavramsallaştırmamız Fethi Ahmet Baba’yla ilgili toplumsal cinsiyet boyutudur. Bu boyutta, çocuk sahibi olmak istenir- 80 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2013 / 67