2017 3 / 4 (193-219) 12 FAİK AHMET BARUTÇU KÜTÜPHANESİ BÜNYESİNDEKİ OSMAN TURAN TARİH ARAŞTIRMALARI KİTAPLIĞINDA BULUNAN YAZMA ESERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ* Deniz KILIÇ * * Arş. Gör., Karadeniz Teknik Giriş Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Yazma eserler tarih, edebiyat, coğrafya, felsefe gibi E -Posta: [email protected] sosyal bilim dallarıyla ilgilenen araştırmacıların sık- lıkla başvurdukları kaynak türlerinden biridir. “Kâğıt üzerine el yazısıyla aktarılan eser” anlamına gelen yazmalar, İslam dünyasında Hz. Osman’ın Kur’ân-ı Kerim’i istinsah ettirmesiyle ortaya çıkmış- tır. Osmanlı Devleti’nde ilk kütüphanelerin eğitim kurumlarında ihdas ettirildiği bilinmektedir. Bu bağlamda öne çıkan ilk kütüphaneler Bursa ve Bolu’daki medreselerde yer almıştır. İmparatorluğa geçiş sürecinde ise yalnızca medrese bünyesinde ku- rulmanın ötesinde, müstakil kütüphaneler oluştu- rulmuştur.1 Bu minval üzere Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı İmparatorluğu’nun varisi olması münase- * Gönderim Tarihi: 12.10.2017 betiyle yazma eserler açısından zengin bir koleksi- Kabul Tarihi: 25.12.2017 yona sahiptir.2 -------------------------------------------------------- 1 Ünver ve Kaya 2017. Osmanlı kütüphaneciliğinin tarihsel gelişimi hakkında daha fazla bilgi için bk. Erün- sal, 2015. 2 Söz konusu zenginlik; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı kütüphaneler, Türk Tarih Kurumu Kütüp- hanesi (Ankara) gibi kuruluşlarda kendini göstermektedir. Başlıca yazma eser kütüphaneleri; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi (İst.), Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi (İst.), Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüp- hanesi (İst.), Millet Yazma Eser Kütüphanesi (İst.), Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi (Edirne), İnebey Yazma Eser Kütüphanesi (Bursa), Balıkesir Mutasarrıf Ömer Ali Bey Yazma Eser Kütüphanesi (Balıkesir), Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi (Kastamonu), Konya Yazma Eser Kütüphanesi (Konya), Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi (Çorum), Ziya Bey Yazma Eser Kütüphanesi (Çorum), Vahit Paşa Yazma Eser Kütüphanesi (Kütahya), Amasya Yazma Eser Kütüphanesi (Amasya), Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi (Erzurum), Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi (Konya), Ziya Gökalp Yazma Kütüphanesi (Diyarbakır), Raşit Efendi Yazma Eser Kütüphanesi (Kayseri), Manisa Yazma Eser Kütüphanesi (Manisa). Deniz KILIÇ KAREN 2017 / 3 / 4 194 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı kütüphane- lere ait katalog verileri, toplamda 198.444 adet 345678 yazma eserin buralarda bulunduğunu göstermekte- dir.3 Bunların dışında diğer kamu ve özel kuruluşla- rın sahip olduğu koleksiyonlar da dikkate alındı- ğında bu sayı 300.000’i bulmaktadır.4 Bakanlığa bağlı kütüphanelerin dışında yazma eserlerin yer al- dığı diğer bir grup ise üniversitelerde bulunan özel kitaplıklardır. Genellikle önemli bilim insanlarının kitaplıklarının bağışlanması ile oluşturulan bu ki- taplıkların önde gelenleri; İstanbul Üniversitesi Tür- kiyat Araştırmaları Kütüphanesi’ndeki koleksiyon- lar,5 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi Halil İnalcık Koleksiyonu, Koç Üniversitesi’nin dijital el yazma- ları koleksiyonu,6 Gazi Üniversitesi Kütüphanesi’nde yer alan koleksiyonlar ve Atatürk Üniversitesi Sey- fettin Özege Kitaplığı’nın yazma koleksiyonudur.7 Çalışmada bu koleksiyonlardan biri olan Karadeniz Teknik Üniversitesi Faik Ahmet Barutçu Kütüpha- nesi Prof. Dr. Osman Turan Tarih Araştırmaları Ki- taplığı’nda bulunan el yazmaları tanıtılacaktır. Çalışmanın konusunu oluşturan el yazmaları nasi- hatname literatürü, İslam tarihi ve lügat gibi türlerin yanı sıra Sultan III. Selim’e ait Mühendishane-yi Sul- taniye’nin tesisi ile alakalı bir fermanın örneklerin- den oluşmaktadır. Ciltlerinin sağlam ve eskimemiş olması eserlerin yeniden ciltlendiği izlenimini uyan- dırmaktadır. Öte yandan hemen her eserin iç kapa- ğında estetik ebru örneklerine rastlanmaktadır. Ay- rıca eserlerin bir kısmının ilk sayfalarına sonradan kurşun kalem ya da mürekkepli kalem ile Osmanlı Türkçesiyle notlar alındığı görülmüştür. Yazmaların kâğıtlarında ciddi yıpranmalar görülmemekle bir- likte bazı eserlerin yapraklarında yer yer nem izleri ve deliklere rastlanmaktadır. Bunların dışında eser- lerin oldukça iyi muhafaza edildiği söylenebilir. Prof. Dr. Osman Turan Tarih Araştırmaları Kitap- lığı’nda dokuzu Osmanlı Türkçesi ve biri Arapça ya- zılmış olmak üzere on adet yazma eser ile iki adet arşiv defteri bulunmaktadır.8 Özellikle bu iki arşiv -------------------------------------------------------- 3 Odabaş, 2011: 150. 4 Küçük, 1999: 44. 5 Bkz. Yazar, 2016: 339-446. 6 Koç University Manuscript Collection bünyesinde dijital olarak ulaşılabilen 261 el yazması barındırmak- tadır. Erişim için http://digitalcollections.library.ku.edu.tr/cdm/landingpage/collection/MC 7 Bkz. Akkuş ve Ece, 2000: 265-275. 8 Burada bahsi geçen iki adet arşiv defteri el yazması kategorisine girmediği için çalışmanın konusu dışında bırakılmıştır. Bahsi geçen defterlerden ilki 44x15 ölçülerinde 2385 numara ile Osman Turan Kitaplığı’na 195 … Yazma Eserlerin Değerlendirilmesi defterinin koleksiyonda yer alması kitaplığın öne- mini hayli artırmaktadır. Burada bahsi geçen el yaz- 9 malarının Faik Ahmet Barutçu Kütüphanesi tarafın- dan kataloglama süreci henüz tamamlanmamıştır. Dolayısıyla eserlerin tanıtımında kullanılan katalog numaraları, kitaplığın üniversite kütüphanesine ge- tirilmesinden önce hazırlanmıştır. Söz konusu yazma eserleri özgün bir makale konu- suna dönüştüren en önemli faktör, bu eserlerin Türk Tarih araştırmaları sahasında alanının öncülerinden olan Prof. Dr. Osman Turan’ın Kitaplığı’nda yer al- ması ve kendisinin bu eserlerden faydalanmış olma- sıdır. Öte yandan, her bir eserin istinsahı bir sonra- kine nazaran farklılık göstermektedir. Başka bir ifa- deyle, aynı müstensihin kaleminden çıkmış bile olsa her eser kendi içinde tektir. Herhangi bir müstensih tarafından yapılan kopyalar kendisinden önceki- lerle/sonrakilerle karşılaştırıldığında, barındırdığı eksiklik ve fazlalıklarıyla yapılacak olan çalışmaları etkilemektedir. Bu nedenle varlığı araştırmacılar ta- rafından bilinen ya da bilinmeyen bu eserlerin bir nüshasının da bahsi geçen kitaplıkta bulunduğunun araştırmacılara duyurulması önemli olacaktır. Bun- lara ek olarak koleksiyon IV. Mehmed dönemine ait bir tevcihat defteri ile h.1121-1122 yıllarına ait Te- meşvar vilayetinin masraf defterini barındırmakta- dır. 1. Prof. Dr. Osman Turan’ın Öz Geçmişi Türk tarihçiliğinin önde gelen isimlerinden Prof. Dr. Osman Turan, özellikle Selçuklu tarihi çalışmala- rıyla literatüre önemli katkılarda bulunmuştur. Trabzon’un Çaykara ilçesine bağlı Soğanlı köyünde 1914 yılında doğan Turan, babasını Birinci Dünya Sa- vaşı esnasında Kafkas Cephesi’nde kaybetmiştir. Ak- rabalarının himayesinde eğitim hayatına başlamış ve 1935 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi (DTCF) öğrencisi olmuştur. Tu- ran, üniversitede Prof. Dr. M. Fuad Köprülü gibi önemli hocalardan dersler almış ve çalışkanlığı ile -------------------------------------------------------- kaydedilmiş dokuz varaktan oluşan 1121 ve 1122/ 1709 ve 1710 yıllarına ait Defter-i irad ve mesarif ve hı- zani-i amire-i vilayet-i Temeşvar ve 41x15 ebatlarındaki 2962 numara ile kaydedilen Sultan IV. Mehmed devrine ait sarayın mutfak masrafları hakkında bilgi veren Mevacıbat-ı cemaat-i hassa-yı der harem-i en- derun saray-ı cedid’dir. Her iki defter de siyakat türünde yazılmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde olması gereken bu defterlerin Osman Turan Tarih Araştırmaları Kitaplığında bulunduğunu bu sahanın uzmanla- rına duyurmak oldukça faydalı olacaktır. Bununla birlikte bu defterler el yazması kategorisinde olmadık- ları için makale içerisinde detaylı ele alınmamış, ancak bu defterlerden Tablo 1’de kısaca bahsedilmiştir. Deniz KILIÇ KAREN 2017 / 3 / 4 196 takdir kazanmıştır. Özellikle öğrencilik dönemin- deki Orta Çağ kürsüsüne ilgisi akademik kariyerine 101112 yön vermiş ve mezuniyetinin ardından bu alanda li- sansüstü çalışmalara başlamıştır. Köprülü’nün ilk doktora öğrencisi olan Turan, On İki Hayvanlı Türk Takvimi isimli teziyle 1941 yılında doktor unvanını almış ve Ankara Üniversitesi DTCF’de asistan olarak göreve başlamıştır. 1944 yılında “Doçent” ve 1951 yılında “Profesör” unvanını alan Turan, 1956’da II. Abdülhamid Han’ın torunu Emine Satıa Hanım Sul- tan ile evlenmiştir.9 1954 yılında hocası Köprülü’yü örnek alarak siyasete atılmış ve iki ayrı partiden olmak üzere Türkiye Bü- yük Millet Meclisi’nde 10, 11 ve 13. yasama dönemle- rinde Trabzon milletvekili seçilmiştir. 27 Mayıs 1960 İhtilâli sonrası tutuklanan Demokrat Parti milletve- killeri arasında yer alan Turan, Yassı Ada’daki yar- gılamanın ardından beraat etmiştir. 1960’lı yıllarda Türk Ocakları başkanlığı da yapan Turan, siyasete atılmasının ardından tekrar üniversitelerde akade- mik görev almamıştır. Ancak buna rağmen bilimsel çalışmalarına ara vermemiş ve özellikle Osmanlı Devleti öncesi Türk tarihi hakkında Selçuklular Ta- rihi ve Türk İslam Medeniyeti ve Türk Cihan Hâkimi- yeti Mefkûresi gibi önemli eserler neşretmiştir.10 İn- gilizce ve Fransızca gibi Batı dillerinin yanı sıra Arapça ve Farsçaya da hâkim olan Turan, 1978 yı- lında evinde geçirdiği beyin kanaması sonucu haya- tını kaybetmiştir.11 2. KTÜ Faik Ahmet Barutçu Kütüphanesi’nde Prof. Dr. Osman Turan Kitaplığı’nın Oluşturulması Prof. Dr. Osman Turan’ın kitaplarının KTÜ Faik Ah- met Barutçu Kütüphanesi’ne getirilmesi yapımı uzun yıllardır devam eden bir kongre ve kültür merkezi projesinin tamamlanması girişimleri ile ilgilidir. Konu ile alakalı dönemin rektörü Prof. Dr. İbrahim Özen ile Genel Sekreter Vekili ve Tarih Bölümü öğ- retim üyesi Prof. Dr. Kenan İnan, Turan’ın varisle- riyle (yeğenleriyle) İstanbul’da bir görüşme yapmış- lardır. Bu görüşmede kongre ve kültür merkezine ge- rekli kaynağın verilmesinin yanı sıra Turan’ın kitap- -------------------------------------------------------- 9 Osman Turan hakkında yapılan biyografik çalışmalar için bkz. Köymen, 1978: 11-13; Köymen, 02.02.1978: 2; Köymen, 1983: 1; Demirci, 1993; Kafalı, 1999: 17-21; Birinci, 2002: 1-17; Birinci, 2003; Topal, 2004; Koca, 1998: 13-16; Koca, 2012: 410-412. 10 Osman Turan’ın çalışmaları için bkz. Topal, 2014: 187-194. 11 Koca, 2012, 411. 197 … Yazma Eserlerin Değerlendirilmesi lığının son durumu da gündeme gelmiştir. 1978 yı- lında vefat eden Turan’ın çocuğu olmamış, dolayı- 1 314 sıyla eşi Emine Satıa Hanım Sultan kendisinin yasal varisi olmuştur. Emine Hanım’ın 2003’teki ölümüne kadar İstanbul Anadolu yakasında bulunan evlerinde muhafaza edilen Turan’ın kitaplarının yukarıda bahsi geçen görüşmede üniversiteye getirilmesi me- selesi görüşülüp karara bağlanmıştır. Turan’ın va- risi olan yeğenlerinin üniversiteyi ziyaretleri sıra- sında, üniversite kütüphanesinde Prof. Dr. Osman Turan’ın kitapları için ayrılacak alan hakkında üni- versite yönetimi ve varisler birlikte istişare etmiş ve üniversite yönetiminin çabalarıyla kitapların getiril- mesi gerçekleşmiştir. Prof. Dr. Osman Turan Tarih Araştırmaları Kitap- lığı’nda Türkçe, Fransızca, Farsça ve Arapça olarak basılmış çoğunluğu tarih alanında olmak üzere 2359 basılı kitap ile Celalettin Algan’ın bağışladığı 100 ba- sılı kitap bulunmaktadır.12 Bunlara sonradan ekle- nen iki matbu eser, on el yazması, Osmanlı Padişah- larına Ait Hatıra Defteri13 adı ile hazırlanmış özel bir kitap ve iki arşiv defteri ile birlikte kitaplıkta 2.474 adet eserin bulunduğu söylenebilir. Bu eserler kü- tüphanenin ikinci katında bulunan Osman Turan Ta- rih Araştırmaları Kitaplığı salonunda bulunmakta ve ödünç verilmemektedir. Bahsi geçen basılı eserlerin kataloglama çalışması tamamen tamamlanmış ve çevrimiçi olarak taranabilmektedir. Bununla bir- likte, daha önce de belirtildiği gibi makale konusu olan yazma eserlerin kataloglama çalışmaları henüz tamamlanmamakla birlikte nerede ve hangi şart- larda muhafaza edileceği noktasında da bir karara varılamamıştır. 3. Prof. Dr. Osman Turan Tarih Araştırmaları Ki- taplığı Yazma Eserleri Prof. Dr. Osman Turan Tarih Araştırmaları Kitap- lığı’nda on adet el yazması eser bulunmaktadır. Yaz- malar burada konularına göre tasnif edilerek tanıtı- lacaktır. Aşağıda eserlere ait bilgilerin yer aldığı bir tablo verilmiştir: -------------------------------------------------------- 12 Karpuz, 2008: 232. 13 Kitaplıkta 2374 kayıt numarası ile bulunan bu eser daktilo edilmiş sayfaların ve hanedana ait bazı re- simlerin bir deftere yapıştırılmasıyla oluşturulmuş 931 sayfalık bir defterdir. Hanedan damadı olan Tu- ran’ın bu kitabı kendisinin mi yazdığı ya da başka birinin mi hazırladığı noktasında maalesef bir ipucu bulunmamaktadır. Deniz KILIÇ KAREN 2017 / 3 / 4 198 KaNtaol og Adı Yazarı Türü Tarih kaydı SVaayrfaak/ Dil Osmanlı 2380 Kitab-ı Müstetab Anonim Nasihatname - 54 varak Türkçesi Osmanlı Fusulü’l- Hal ve’l- Gelibolulu Mustafa Âli h. 7 Receb 1199 2376 Nasihatname 100 varak Türkçesi Akd (Müellif) (İstinsah) Osmanlı 2381 - - Fetva Mecmuası - 62 varak Türkçesi Osmanlı 2382 - - Fetva Mecmuası h. 984 31 varak Türkçesi Osmanlı Kitab-ı Cavidan ve İslam Tarihi 2377 - h. 1292 348 sayfa Türkçesi Tarih Kitabı Savaş Tarihi İbnü'l-Verdi ve Ömer 149 varak Haridetü'l-acaib ve h. 5 Rebiyülahir 2379 Maarri Coğrafya + Arapça feridetü'l-garaib 1011 ya da 1019 (Müellif) 12 sayfa 1.- Osmanlı 2.- Gurrename 2383 - - Türkçesi 3. Hazâ Risale-i Astroloji Küreü’l-Meşhure Ibn Melek (Müellif) Osmanlı Hacı Ömer bin el-Hac m. 1725-1726 2384 Lugat-ı Firişteoğlu Lügat 24 varak Türkçesi Gazi el-Konevi (istinsah tarihi) (Müstensih) Hemedânî Osmanlı (Müellif) h. 1258 2378 Sevâkıb-ı Menâkıb Edebiyat 179 varak Türkçesi Derviş Mahmud Dede (İstinsah) (Çeviri) Mühendishane-i Sultaniye’nin tesis Osmanlı h. 1328 2217 ve küşadını amir - Ferman 14 sayfa Türkçesi (telif tarihi) Sultan Selim Han-ı Salis fermanı Defter-i İrad ve Osmanlı Mesarif ve Hızani-i 2385 - Arşiv Defteri h. 1121-1122 9 varak Türkçesi Amire-i Vilayet-i Temeşvar Mevacıbat-ı Ce- maat-i Hassa-yı Osmanlı 2962 - Arşiv Defteri 1067 10 varak der Harem-i Ende- Türkçesi run Saray-ı Cedid Tablo 1. Yazma Eserler 199 … Yazma Eserlerin Değerlendirilmesi Nasihatname literatürüne ait iki eserden ilki 2380 numara ile kaydedilen ve anonim olan Kitâb-ı Müs- 1 5161718 tetâb’dır.14 Yazma nüshanın istinsah tarihi ve müs- tensihi eserde zikredilmemiştir. Numaraları sayfa- lara işlenmemiş elli dört varaktan oluşan eser kah- verengi deri ile ciltlenmiş 220x150 mm ölçülerinde- dir. Nesih yazı türü ile kaleme alınan eser ilk ve son sayfalar dışında her sayfada on yedi satır olarak ha- zırlanmıştır. Yaldızlı çerçeve içinde siyah mürekkep ile yazılan eserin bölüm ayrımları ve eser içindeki bazı mısraların kaligrafisinde kırmızı mürekkep kul- lanılmıştır. Eser Hüve’l-Feyyâz Elhamdülillâhu vah- dehû Bismillâhirrahmânirrâhim, Rabbi yessir ve lâ tu’assir, Rabbi temmim bi’l-hayr ve salle’llâhu alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ âlihi ve ashâbihi ve ez- vacihi ecma’in15 ile başlayıp Âli Efendi Fusûl-i hâl ve’l-akdinde böyle tahrir etmiştir cümlesiyle bitmek- tedir. 2380 numaralı eserin içerisinde hangi tarihte yazıl- dığı ve kime sunulduğu ile ilgili bir bilgi bulunma- makla birlikte verdiği bazı ipuçlarından yola çıkıla- rak telif tarihi 1620 olarak hesaplanmıştır. Dolayı- sıyla eserin Sultan II. Osman’a sunulma ihtimali de hayli yüksektir.16 On yedinci yüzyılın ilk çeyreğine ait olan eser imparatorluğun sosyal, idari, askeri, ik- tisadi alanlarda ve ilmiye sınıfındaki kötü gidişat hakkında bilgiler vermektedir. Kitab-ı Müstetâb kısa bir giriş, on iki bölüm ve zeyilden oluşmaktadır. Ya- şar Yücel’in transkripte ettiği matbu metne ek olarak bu nüshada yirmi dört sayfalık bir bölüm daha bu- lunmaktadır. Muhtemelen bu kısım Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde bulunan Hamidiye Ko- leksiyonu 983 numaralı nüshanın sonunda da yer alan ahlak ve terbiye ile alakalı risaledir.17 İlk bölüm Osman Gazi’den Sultan III. Murad zamanına kadar geçen sürenin bolluk ve bereket içinde olduğunu, devlet görevlilerinin şeriat ve kanunlara uygun ha- reket ettiklerini bildirmektedir. İkinci bölümde ka- pıkulu askeri sisteminin bozulduğundan bahisle bu bozulmaya yol açan sebepler verilmektedir. Üçüncü -------------------------------------------------------- 14 Prof. Dr. Osman Turan’ın bu eseri Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi Türk Dünya Nizâmının Millî, İslâmî ve İnsânî Esasları adlı kitabında kullandığını görmekteyiz. Turan, 2014: 267, 304, 320, 422. Bununla birlikte bahsi geçen kitabın 422. Sayfasında verdiği dipnotta IV. Murad’ın İran zaferinden bahsetmesinden yola çıkarak eserin o zamanda yazıldığını belirtmiş ancak Yaşar Yücel çalışmasında bu tespitin hatalı ol- duğunu belirtmiştir. Yücel, 1988: XX. 15 Rabbim! Kolaylaştır zorlaştırma, Rabbim hayırla sonuçlandır. 16 Yücel, 1988: XXIII. 17 Yücel, 1988: XXVIII. Deniz KILIÇ KAREN 2017 / 3 / 4 200 bölümde dirliklerin alınıp satılması ve rüşvetten şikâyet edilmektedir. Dördüncü bölüm III. Murad dö- neminden itibaren bozulmaya başlayan acemi oca- ğına kanun dışı istihdam, beşinci bölüm kapı kulla- rının sayısının artmasının sebep olduğu sorunlar, al- tıncı bölüm ise yeniçeri olmayanların yeniçeri maaşı almasının hazineye yük olması ile ilgilidir. Yedinci bölümde tımarlı sipahilerin azalmasına karşılık ye- niçeri sayısının artmasından, sekizinci bölümde se- ferlerde eski başarıların yakalanamaması ve bunun nedenlerinden, dokuzuncu bölümde kadıların rüşvet almasının zararlarından, onuncu bölümde saraydaki iç oğlanları hizipleşmesinin bozulma sebebi oldu- ğundan bahsedilmektedir. Onuncu bölümde ayrıca tüm bu bozuklukların nasıl düzeltileceği hakkında öneriler sıralanırken, on birinci bölümde padişahın nasıl bir sadrazam ataması gerektiği ile ilgili uyarı- lar bulunmaktadır. Zeyil bölümünde ise yedi adet soru sorularak devlet görevlilerin mevcut durum hakkında düşünceleri ve önerileri öğrenilmek isten- miştir. Resim 1. Kitab-ı Müstetâb, KTÜ Faik Ahmet Barutçu Kütüphanesi Prof. Dr. Osman Turan Tarih Araştırmaları Kitaplığı, vr. 1.b, 2.a. 201 … Yazma Eserlerin Değerlendirilmesi Kitâb-ı Müstetâb Osman Turan Kitaplığı’nın dışında Süleymaniye Kütüphanesi’nde iki nüsha, Y/0537-2 1 92021 yer numarası ile Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi18 ve Millî Kütüphane’de Yz. B. 690/7 ve 06 MK. Yz. A 6266/1 yer numaralarıyla iki nüsha olarak bulun- maktadır. 2376 numaralı Fusül-i Hall ü Akd ve Usül-i Harc u Nakd başlığını taşıyan ikinci yazma ünlü tarihçi Ge- libolulu Mustafa Âli’ye aittir. 230x160 mm ölçüle- rinde siyah renkli cilt ile ciltlenen eserin iç kapağı güzel bir ebru ile süslenmiştir. Varak numaraları ya- zılmayan eser yüz varaktan oluşmaktadır. Müsten- sihi belli olmayan eserin istinsah tarihi ise 7 Receb 1199/ 16 Mayıs 1785’dir. Siyah mürekkep ile yazılan kitap her sayfada on beş satır olarak hazırlanmış, son sayfası ise sekizinci satırda sona ermiştir. Her- hangi bir süsleme bulunmayan eserde bölüm başlık- ları yazılırken kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Eser Bâ-ismüke Allahümme mâlikü’l-mülk diye başla- makta ve istinsah tarihini belirttiği temmetü’l- kıta fî yevmü’s-seb’ mîn şehrî Recebü’l-fert tis’a ve tis’în ve mie ve elf ibaresi ile bitmektedir. Fusül-i Hall ü Akd 1598-1599 tarihleri arasında biti- rilmiş ve Gazanfer Ağa ile Hoca Saadettin’in isteği ile Sultan III. Mehmed ve validesi Safiye Sultan’a su- nulmuştur. Âhlak kitabı özelliğini taşıyan yapıtta otuz üç bölüm ve Fasl-ı hatime vilayet-i Rumda bazı mülükün zikri beyanındadır başlıklı bir hatime yer almaktadır.19 Mustafa Âli’nin bu eseri Osmanlı Dev- leti’nden önceki İslam hanedanlarının başarıya ulaşma ve gerileme sebeplerini açıklamaktadır. Kro- nolojinin takip edilmediği eserin karmaşık bir yapısı bulunmaktadır. Son bölümde Osmanlı’nın hâlihazır- daki dönemi hakkında bahisler bulunmaktadır. H. Nihal Atsız İstanbul’da eserin yirmi dokuz yazması- nın bulunduğundan bahsetmektedir.20 Bunlardan üçü TSMK R. 1232, TSMK R. 1321 ve TSMK R. 1482 envanter numaraları ile Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eserler müzesinde bulunmaktadır. Süleyma- niye Kütüphanesi’nde bulunan nüshanın mikro film- leri Millet Kütüphanesi koleksiyonunda mevcuttur. -------------------------------------------------------- 18 Yücel, 1988: XXVIII, XXIX. 19 Cornell H. Fleischer ve Abubekir S. Yücel bu eserden bahsederken otuz iki bölümden oluştuğunu belirt- miştir. Fleissher bahsedilen otuz üçüncü bölümü yazarın tezyil olarak ele aldığını belirtmiştir. Fleischer, 2013: 185-186; Yücel, 2004: 129. 20 Atsız, 1968: 28-30. Deniz KILIÇ KAREN 2017 / 3 / 4 202 Ayrıca Konya’daki Koyunoğlu Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Yapı Kredi Sermet Çifter Araş- 22 tırma Kütüphanesi Türkçe Yazmaları ve Köprülü Kü- tüphanesi Türkçe Yazmaları koleksiyonlarının ya- nında İngiltere Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Fransa Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, Al- manya Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmaları (Staats- bibliothek, Berlin), Avusturya Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmaları ve Mısır Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmaları gibi koleksiyonlarda da birer nüsha ha- linde bulunmaktadır. Bunların dışında da nüshalar olması elbette mümkündür. Buradan yola çıkılarak eserin Osmanlı döneminde oldukça rağbet gördüğü sonucuna ulaşılabilir. Nitekim Fusül-i Hall ü Akd hakkında iki adet yüksek lisans tezi hazırlanmış ve eser transkripsiyon olarak da yayımlanmıştır.21 Resim 2. Fusül-i Hall ü Akd ve Usül- i Harc u Nakd, KTÜ Faik Ahmet Ba- rutçu Kütüphanesi Prof. Dr. Osman Turan Tarih Araştırmaları Kitaplığı, vr. 1.a. Prof. Dr. Osman Turan Kitaplığı’ndaki yazmalar ara- sında Sultan Süleyman zamanına ait kanunnamenin yer aldığı fetva kitabı özellikleri taşıyan bir eser -------------------------------------------------------- 21 Yücel, 1990; Demir, 1992; Gelibolulu Mustafa Âli, 2006.