F. NİETZSCHE’NİN TARİH FELSEFESİ VE TARİH FELSEFESİ ELEŞTİRİLERİ Hilal KAHRAMAN Doktora Tezi Felsefe Anabilim Dalı Doç. Dr. Mine KAYA KEHA 2016 Her Hakkı Saklıdır T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE ANABİLİM DALI Hilal KAHRAMAN F. NİETZSCHE’NİN TARİH FELSEFESİ VE TARİH FELSEFESİ ELEŞTİRİLERİ DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Mine KAYA KEHA ERZURUM – 2016 I İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................. III ABSTRACT .................................................................................................................. IV ÖNSÖZ ............................................................................................................................ V GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TARİH FELSEFESİ VE TARİHSEL DÜŞÜNME ANLAYIŞLARI 1.1. TARİH METAFİZİKLERİ .................................................................................... 8 1.1.1. Tarih Metafiziklerinin Temel Kavramları .......................................................... 9 1.1.2. Tarih Metafizikleri Çeşitleri ............................................................................. 13 1.1.2.1. Döngüsel Tarih Anlayışı ........................................................................... 13 1.1.2.2. Doğrusal Tarih Anlayışı ........................................................................... 23 1.2. ELEŞTİREL TARİH FELSEFELERİ ................................................................ 36 İKİNCİ BÖLÜM NİETZSCHE’NİN METAFİZİKSEL DÜŞÜNCE GELENEĞİ ELEŞTİRİSİ 2.1. METAFİZİKSEL DÜŞÜNCE GELENEĞİNİN TARİHSEL KÜLTÜREL TEMELLERİ ................................................................................................................ 52 2.1.1. Sokrates Sonrası Batı Metafizik Düşünce Geleneği Dönemleri ...................... 59 2.2. METAFİZİKSEL DÜŞÜNCE GELENEĞİ VE HIRİSTİYANLIK ................. 62 2.2.1. Hıristiyan Ahlakı Eleştirisi ............................................................................... 64 2.2.2. Köle-Efendi Ahlakı .......................................................................................... 67 2.3. METAFİZİKSEL DÜŞÜNCE GELENEĞİ VE MODERNİZM ...................... 72 2.4. METAFİZİĞE KARŞI YAŞAMI OLUMLAMA DOKTRİNLERİ ................. 76 2.4.1. Güç İstenci ........................................................................................................ 80 2.4.2. Sanat ve Felsefe ................................................................................................ 84 2.4.3. Üst İnsan ........................................................................................................... 86 2.4.4. Ebedi Dönüş ..................................................................................................... 89 2.4.4.1. Açıklama Modeli Olarak Ebedi Dönüş..................................................... 93 2.4.4.2. Onaylama Öğretisi ve Ayıklayıcı Öğreti Olarak Ebedi Dönüş ................ 95 II ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NİETZSCHE’NİN TARİH FELSEFESİ 3.1. TARİHSEL İNSAN- TARİH DIŞI HAYVAN KARŞILAŞTIRMASI ........... 103 3.2. TARİHSEL İNSAN-TARİH ÜSTÜ İNSAN-TRAJİK İNSAN ........................ 108 3.3. YAŞAMI OLUMLAYACAK ÜÇ TARİH TÜRÜ ............................................. 111 3.3.1. Etkin Kişi ve Anıtsal Tarih ............................................................................. 112 3.3.2. Koruyan Kişi ve Eski Koruyucu Antik Tarih ................................................. 116 3.3.3. Acı Çeken Kişi ve Eleştirel Tarih ................................................................... 118 3.4. TARİHİN AŞIRILIĞININ YAŞAM İÇİN TEHLİKELERİ ........................... 123 3.4.1. Tarihin Aşırılığının Sonuçları ........................................................................ 135 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM NİETZSCHE’NİN TARİH FELSEFESİ ELEŞTİRİLERİ VE TARİH FELSEFESİNDEKİ KONUMU ................................................................................ 141 SONUÇ ......................................................................................................................... 159 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 163 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 173 III ÖZET DOKTORA TEZİ F. NİETZSCHE’NİN TARİH FELSEFESİ VE TARİH FELSEFESİ ELEŞTİRİLERİ Hilal KAHRAMAN Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mine KAYA KEHA 2016, 173 sayfa Jüri: Doç. Dr. Mine KAYA KEHA Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM Doç. Dr. Abamüslim AKDEMİR Doç. Dr. Mustafa CİHAN Yrd. Doç. Dr. Hüseyin AYDOĞDU Düşünce tarihi içinde çeşitli düşünürler tarafından tarihsel sürecin inceleme konusu yapılması sonucu meydana gelen tarih felsefesi etkinliği iki farklı bakış açısı olan tarih metafizikleri ve eleştirel tarih felsefesi anlayışları çerçevesinde şekillenmektedir. 19. yüzyılda yaşamış olan Nietzsche de eleştirel bakış açısıyla yöneldiği çağının, tarihsel ve kültürel yapısını şekillendirdiğini düşündüğü metafiziksel düşünceyi inceleme konusu yapmaktadır. Alman ulusunda var olan tarihsel kültür duygusunun fazlalığının yaşamı değersizleştirdiğini düşünerek, bunun sonucunda oluşan decadence durumdan bahseden Nietzsche, metafiziksel düşüncenin neden olduğu bu sorunun çözümü için yaşamın olumlanmasına yönelik çeşitli doktrinler ileri sürmektedir. Bu bakış açısıyla tarih hakkında eleştirilerde bulunan Nietzsche’nin düşünceleri, gerek sorununun nedenlerine ve çözümlerine yaklaşım tarzı açısından, gerekse insanı ve tarihi açıklama konusunda izlediği yol ve ulaştığı sonuçlar açısından felsefi düşünce için yenilikler içermektedir. Bu çalışmada Nietzsche’nin, merkezde tarih düşünceleri olmak kaydıyla kendinden önceki tarih felsefelerini ve bu felsefelerin toplumdaki olumsuz etkileri konusunda öne sürdüğü eleştiriler ele alınmaktadır. Çalışmada öncelikle tarih metafizikleri ve eleştirel tarih felsefeleri düşünce tarihinde var olan örnekleri üzerinden açıklanmaktadır, daha sonra Nietzsche’nin yaşamı değersizleştirdiğini öne sürdüğü Hıristiyan ahlakı ve Modernizm etkisiyle şekillenen toplumsal tarih anlayışı, kültürel ve tarihsel temelleri açısından incelenmektedir. Son olarak ise Nietzsche’nin tarih felsefelerine yönelik eleştirileriyle şekillenen ebedi dönüş düşüncesine dayalı tarih anlayışının, tarih felsefesi geleneği içindeki yerinin belirlenmeye çalışılmasıyla, filozofun düşünce tarihi açısından önemini açıklamak amaçlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Tarih, Nietzsche, Decadence, Ebedi Dönüş, Soykütük IV ABSTRACT Ph. D. DISSERTATION F. NIETZSCHE’S PHILOSOPHY OF HISTORY AND HIS CRITIQUES OF PHILOSOPHY OF HISTORY Hilal KAHRAMAN Advisor: Assoc. Prof. Dr.Mine KAYA KEHA 2016, Page: 173 Jury: Assoc. Prof. Dr. Mine KAYA KEHA Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM Assoc. Prof. Dr. Abamüslim AKDEMİR Assoc. Prof. Dr. Mustafa CİHAN Assist. Prof. Dr. Hüseyin AYDOĞDU Philosophy of history, which emerged as a result of the analysis of historical process by several philosophers during the intellectual history, was shaped under the scope of two different perpsctives, Metaphysical philosophies of history and Critical philosophy of history. Living in 19th century, Nietzsche focused on metaphysical thought which he considered shaped historical and cultural structure of the era which he critically evaluated. Mentioning decadence, which emerged by the fact that, to Nietzche, the extremism of the feeling about historical culture prevalent in the German nation trivialized life, Nietzche put forward some doctrines regarding affirmation of life for the solution of that problem caused by metaphysical thought. The ideas of Nietzche, who criticized about history from the mentioned perspective, cover innovations concerning philosophy thought in terms of both the approach to the solutions and reasons of the problem and the road followed to explain human and history. This study focuses on mainly thoughts of history of Nietzche and the philosophies of history before him and his critiques of the negative effects of these philosophies on the community. On this basis, firstly, Metaphysical philosophy of history and Critical philosophy of history are explained with examples from the intellectual history. Then, social conception of history shaped under the effect of Modernism and Christian ethics, which Nietszche considered trivialized life, are examined on cultural and historical bases. Finally, discussing the importance of Nietszche’s conception of philsophy, which was based on Eternal Return formed by his critiques to philosophies of history, in the tradition of philosophy of history, this study aims to establish the significance of the philosopher in the intellectual history. Keywords: History, Nietzsche, Decadence, Eternal Return, Genealogy V ÖNSÖZ Bu çalışmanın konusunu, bulunduğumuz çağda felsefe alanında ortaya koymuş olduğu edebi eserleri ve eleştirel felsefesiyle ön plana çıkan Friedrich Nietzsche’nin tarih eleştirisi ve buna bağlı oluşturduğu tarih felsefesi anlayışı oluşturmaktadır. Nietzsche yazmış olduğu eserlerinde yaşadığı çağa hâkim olan tarihsel kültürün, evrende var olan decadence durumun devamı olduğunu ve nihilizme kapı açan bir değerlerin değersizleşmesi durumuna neden olduğu kaygısını taşımaktadır. Bu kaygıyla tarih hakkındaki görüşlerini ebedi dönüş ve üst insan doktrinleri ışığında şekillendirmiş olan Nietzsche’nin tarih felsefelerine yönelttiği eleştiriler tarihsel süreci açıklama etkinliğine yeni boyutlar kazandırmaktadır. Çalışmamız Nietzsche’nin bu eleştirel ve tarihsel yorumuyla ilgili olmakla birlikte, düşünürün felsefi görüşlerinin tam olarak anlaşılabilmesi için bütüncül bir yaklaşım esas alınmaktadır. Çalışmamıza bilgi ve tecrübeleriyle değerli katkılarda bulunan danışman hocam sayın Doç. Dr. Mine KAYA KEHA’ya, çalışmama destekleriyle yardımlarda bulunan eşim Erdoğan KAHRAMAN’a, aileme, desteğini hep yanımda hissettiğim sayın hocam Prof. Dr. Fatma GEÇİKLİ’ye ve dostlarıma teşekkürlerimi arz ederim. Erzurum-2016 Hilal KAHRAMAN 1 GİRİŞ Tarihi düşünme konusu yapan ve İlkçağ’dan beri var olan tarih felsefesi yaklaşımları, tarihsel süreci ele alma konusunda sergiledikleri çeşitli eğilimler aracılığıyla farklı sınıflara ayrılmaktadırlar. Tarihsel sürece bir teori ve açıklama olarak yönelen tarih metafiziği yaklaşımları, kurgusal bir bakış açısıyla anlam, amaç, yasa gibi sorunsallara yönelmekte; bilimsel bakış açısıyla, tarihe bir bilim olarak yönelen eleştirel tarih felsefesi yaklaşımları ise yöntem, bilgi ve kanıtlama durumlarını temele alarak tarihsel süreci açıklamaya çalışmaktadırlar. Ancak bu iki felsefi bakış açısını da çeşitli yönlerden eleştiren düşünürler bu felsefelerin tarihi açıklamada yetersiz kaldığını ve tarihsel bilginin ölçüsüzlüğünün çeşitli sorunlar oluşturabildiğini ifade etmektedirler. Etkili eleştirel felsefesiyle bu düşünürlerden biri olan Nietzsche’ye göre bulunduğu modern çağda var olan değer sorununun nedeni, bu tarih yaklaşımlarının topluma ve hayata olan bakış açısını metafiziksel temelle şekillendirmeleri sonucu oluşmaktadır. Bu anlamda metafiziksel düşünce geleneğini eleştirel bir bakış açısıyla ele alan Nietzsche, tarihsel ve kültürel temellerini inceleme konusu yapmaktadır. Ona göre Sokrates'le başlayan iki bin yıllık Batı felsefesi geleneği, insanın gerçek olan yaşamından uzaklaşması ve kurgular dünyası içinde yaşamasıyla sonuçlanmaktadır. 19. yüzyılda gerçek yaşam ve kurgusal yaşam arasında bir uçurum oluşmakta ve nihilizmin eşiğine gelinmektedir. "Tanrı’nın ölümü" ideal varlıklar dünyasının hakikat olmadığını ortaya çıkarmaktadır ve kurgusal dünyayla birlikte gerçek dünya da insana kapılarını kapatmaktadır. Yaşamın içinde var olan tüm değerlerin değersizleşmesiyle sonuçlanan bu süreç Nietzsche’ye göre çeşitli doktrinlerle aşılabilecek bir durum olarak görülmektedir. Bu anlamda metafiziksel düşünce yapısına getirdiği eleştirilerle birlikte, Nietzsche’nin yaşamı olumlamak için ürettiği çeşitli çözüm yolları ve tarih anlayışı, onun felsefi düşüncelerinin birçok araştırmacının dikkatini çekmesini ve inceleme konusu yapılmasını sağlayan önemli nedenler olarak görülebilmektedir. Bu amaçla Nietzsche’nin tarih anlayışının ve tarih anlayışlarına yönelttiği eleştirilerin ayrıntısıyla ele alınacağı bu çalışmanın birinci bölümünde; öncelikle tarih felsefesi ve bu felsefenin tarih metafizikleri ve eleştirel tarih felsefeleri bölümleri tanımlanarak, düşünce tarihinde görülen örnekleri ve temel bakış açıları üzerinden tarihsel düşünceyi ele alma biçimleri incelenecektir.