EEKKOOLLOOGGIIAA ttyyttuulloowwkkii IISSBBNN 8833--77440077--111199--22..iinndddd 11 22000066--0033--1177 0099::4499::1155 EEKKOOLLOOGGIIAA ttyyttuulloowwkkii IISSBBNN 8833--77440077--111199--22..iinndddd 33 22000066--0033--1177 0099::4499::1166 Autorka Gra˝yna ¸abno Dyrektor, redaktor naczelny Wojciech G∏uch Koordynacja prac Katarzyna Stefaƒska-Jokiel Redakcja Bo˝ena Dembiƒska Korekta Zofia Bronicka-Wyrwas, Magdalena Fortuniak Ilustracje i schematy Janusz Ordon, Gabriela Soko∏owska (Studio MAK sp. z o.o.), Waldemar Spallek, Corel Opracowanie map Dorota Borowicz, Jan Krupski Projekt ok∏adki MDoargodtaa lKenacaz mIdaarsezke, wSstukdaio MAK sp. z o.o. Opracowanie graficzne Rafa∏ Komorowski i Jaros∏aw Danielak, Pro-Forma sp. z o.o. ¸amanie i przygotowanie do druku Pro-Forma sp. z o.o. WWyyddaanniiee tdrrzuegciiee 22001110 © 2006 by Wydawnictwo EUROPA sp. z o.o. Wszystkie prawa zastrze˝one, szczególnie prawo do przedruku i t∏umaczeƒ na inne j´zyki. ˚adna z cz´Êci tej ksià˝ki nie mo˝e byç publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Dotyczy to równie˝ sporzàdzania fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych. IISSBBNN 9 97788--8833--6611003399-9-82-33-5 Wydawnictwo EUROPA sp. z o.o. 50-011 Wroc∏aw, ul. KoÊciuszki 35 tel. (071) 346 30 11, faks (071) 346 30 15 e-mail: [email protected] www.wydawnictwo-europa.pl Druk i oprawa Drukarnia im. Adama Pó∏tawskiego, Kielce Wst´p Ekologia jest samodzielnà dyscyplinà naukowà, pos∏ugujàcà si´ szerokim zasobem poj´ç oraz w∏aÊciwà sobie tech- nikà imetodologià badaƒ. Terminy ekologiczne przenikajà do j´zyka codziennego, czasem zatracajàc swe pierwot- ne znaczenie. Wynika stàd koniecznoÊç ich uporzàdkowania i prawid∏owego zdefiniowania. Niniejsza publikacja ma spe∏niç takie zadanie. Zakres tematyczny hase∏ zawartych w „Ilustrowanej encyklopedii Ekologia” jest bardzo szeroki. Te z nich, które ÊciÊle sà zwiàzane zekologià, zosta∏y wyjaÊnione szczegó∏owo, natomiast terminy wywodzàce si´ zinnych nauk zo- sta∏y potraktowane skrótowo iprzy g∏´bszych studiach wymagajà skorzystania zinnych s∏owników tematycznych. WyjaÊnienia terminów poparte sà przyk∏adami. Liczne ikolorowe ilustracje, mapy oraz schematy zosta∏y starannie pomyÊlane idobrane jako integralna cz´Êç opracowania, niosàca dodatkowe treÊci, poszerzajàca ipog∏´biajàca in- formacje zawarte whas∏ach zasadniczych. Dwa rodzaje odnoÊników umo˝liwiajà szybkie odnalezienie wszystkich powiàzaƒ mi´dzy poj´ciami. Opracowa- nie zawiera dodatkowo s∏ownik angielski wa˝niejszych terminów ekologicznych oraz bogatà bibliografi´. Publikacja przeznaczona jest dla uczniów starszych klas szkó∏ podstawowych, gimnazjów iszkó∏ Êrednich. Mo˝e byç te˝ przydatna studentom oraz wszystkim tym, którzy chcà poszerzyç swojà wiedz´ zzakresu ekologii. Wykaz skrótów Jednostki miar i wag wed∏ug uk∏adu SI, symbole pierwiastków chemicznych, a ponadto: ang.– angielski ∏ac.– ∏aciƒski rzym.– rzymski D.– dope∏niacz meks.– meksykaƒski szer.– szerokoÊç d∏.– d∏ugoÊç m.in.– mi´dzy innymi tys.– tysiàc/tysi´cy DzU– Dziennik Ustaw mit.– mitologiczny tzw.– tak zwany fr.– francuski mln– milion(y) UE– Unia Europejska geogr.– geograficzny niem.– niemiecki USA– United States of America gr.– grecki np.– na przyk∏ad (StanyZjednoczone Ameryki Pó∏nocnej) GUS– G∏ówny Urzàd Statystyczny nr– numer w. – wiek hiszp.– hiszpaƒski ok.– oko∏o wg– wed∏ug isl.– islandzki por.– porównaj zob.– zobacz itp.– itym podobnie r.– rok l.– lata rys.– rysunek A a abioseston [gr. ábyssos= otch∏aƒ, przepaÊç abysobental [gr. ábyssos= otch∏aƒ, prze- ska. Zaliczamy do nich niektóre bakterie, + sestós= przesiany], zawiesina unoszàca paÊç], g∏´bokie dno oceaniczne, si´gajàce glony, a tak˝e preferujàce kwaÊne gleby si´ w → Êrodowisku wodnym z∏o˝ona przeci´tnie 2000–6000 mg∏´bokoÊci. Jest roÊliny (acidofity), takie jak: wrzos, z mineralnych czàstek pochodzàcych cz´Êcià sk∏adowà →abisalu. Stanowi pod- skrzyp b∏otny, starzec leÊny, kasztan jadal- zwietrzenia ska∏ iroz∏o˝onych szczàtków ∏o˝e osiad∏ych organizmów dennych ny, borówka, mech torfowiec, szczaw pol- roÊlin i zwierzàt. Stanowi nieo˝ywionà (→bentosu osiad∏ego). ny.WÊród zwierzàt acydofilnych sà nie- cz´Êç →sestonu. A. zmniejsza przezro- abysopelagial [gr. ábyssos= otch∏aƒ, prze- które wioÊlarki (Cladocera) i w´gorek czystoÊç wody iogranicza dost´p Êwiat∏a paÊç + pélagos= morze], toƒ morska octowy (Tubatrix aceti). wzbiorniku wodnym. obejmujàca cz´Êç strefy wód nieprze- acydofoby, acidofoby [∏ac.acidus = kwa- abisal, abysal, strefa g∏´binowa [gr. Êwietlonych (→ batypelagialu) si´gajàcà Êny + gr. phóbos = l´k], organizmy, które ábyssos = otch∏aƒ, przepaÊç], strefa do 6000 m g∏´bokoÊci; obejmuje wody, nie mogà si´ rozwijaç iprawid∏owo funk- →mórz i→oceanów obejmujàca wody w których panuje ca∏kowita ciemnoÊç. cjonowaç wÊrodowisku kwaÊnym. Prefe- (→abysopelagial) icz´Êç dna (→abyso- Nie wyst´pujà fotosyntetyzujàce →auto- rujà za to Êrodowisko zasadowe bàdê obo- bental) odkoƒca stoku kontynentalne- trofy, a faun´ reprezentujà → nekrofagi j´tne. Jest nimi wi´kszoÊç roÊlin izwierzàt. gowg∏àb. Wyst´puje poni˝ej 1700 apo- i→drapie˝cy; jest cz´Êcià →abisalu. Zob. adaptacja, przystosowanie[∏ac. adaptatio wy˝ej 6000 metrówp.p.m.; jest ca∏kowi- te˝: strefy morza. = dostosowanie], cecha lub zespó∏ cech cie pozbawiony dost´pu Êwiat∏a. Pod acidofile →acydofile organizmu umo˝liwiajàcych lub u∏atwia- wzgl´dem panujàcych w nim warun- acidofoby →acydofoby jàcych mu sprostanie warunkom egzy- kówjest →Êrodowiskiem homogenicz- acidofity →acydofile stencji narzuconym przez Êrodowisko, nym (jednorodnym) osta∏ej temperatu- acydofile, gatunki kwasolubne, acidofile w którym ˝yje. Jest to zgodnoÊç orga- rze (0°–2°C), zasoleniu wynoszàcym [∏ac.acidus = kwaÊny + gr. philéo= lu- nizmu iÊrodowiska. Wsensie ewolucyj- ok.35‰ oraz wysokim ciÊnieniu si´ga- bi´], organizmy wymagajàce do prawi- nym a. sà wszystkie genetycznie uwa- jàcym od 300 atmosfer w warstwach d∏owego rozwoju niskiego pH Êrodowi- runkowane w∏aÊciwoÊci organizmu, górnych do600atmosfer wwarstwach dolnych. W abisalu brakuje → organi- zmów fotosyntetyzujàcych, co sprawia, ˝e jest on →ekosystemem niekomplet- nym, zale˝nym od→materii allochto- nicznej, dop∏ywajàcej zp∏ytszych stref: → pelagialu i → litoralu. Wyst´pujàca fauna jest przystosowana do ˝ycia wciemnoÊci. Stanowià jà g∏ównie →ne- krofagi i → drapie˝cy. ˚yjà tu niektóre →gatunki skorupiaków, wieloszczetów, mi´czaków, parzyde∏kowców, gàbek, os∏onic iryb. LiczebnoÊç tych zwierzàt jest niska zewzgl´du nama∏à iloÊç do- st´pnego pokarmu. Zob. te˝: strefy mo- rza, hadal. abundacja gatunków → zag´szczenie gatunków abundacja relatywna → wskaênik do- minacji abysal →abisal Adaptacjà do nadrzewnego trybu ˝ycia u zwierzàt jest wykszta∏cenie chwytnych i czepnych narzàdów adaptacja behawioralna 8 a zwi´kszajàce jego szans´ na prze˝ycie wych ugatunków kseromorficznych lub osób, towarów i us∏ug. Jest ona efek- ireprodukcj´. Wymagania stawiane orga- wykszta∏cenie mi´kiszu wodnego przez temewolucji systemu osadniczego cz∏o- nizmowi przez ró˝ne, cz´sto przeciw- sukulenty. Uzwierzàt to przystosowanie wieka. Badaniem mechanizmów w niej stawne sk∏adniki Êrodowiska powodujà do pobierania okreÊlonego pokarmu, np. wyst´pujàcych zajmuje si´ → ekologia powstanie a. kompromisowych. Organi- wykszta∏cenie dziobów u ptaków czy cz∏owieka. zmy stosunkowo ∏atwo dostosowujà si´ aparatów g´bowych uowadów, jest ÊciÊle do Êrodowiska, którego cechy dadzà si´ dostosowane do preferencji pokarmo- przewidywaç. Takie, wktórych zmiany sà wych gatunku. nieregularne i nieprzewidywalne, mogà adaptacjonizm, selekcjonizm [∏ac. ad- okazaç si´ niemo˝liwe do zasiedlenia. aptatio= dostosowanie], koncepcja za- Wiele organizmów wzwiàzku zpojawia- k∏adajàca, i˝ wszystkie fenotypowe cechy jàcymi si´ niekorzystnymi okresami organizmów sà efektem ich →adaptacji w Êrodowisku zarówno dajàcymi si´ do Êrodowiska iwynikajà zbezpoÊrednie- przewidzieç, jak iniemo˝liwymi do prze- go dzia∏ania →doboru naturalnego. widzenia, wykszta∏ci∏y formy przetrwal- adult, osobnik dojrza∏y zdolny do rozrodu. nikowe pozwalajàce prze˝yç niekorzyst- aerobionty, aeroby, tlenowce, oksybion- Aglomeracja ny czas. A. organizmów mo˝e dotyczyç ty[gr. aér= powietrze + bióo = ˝yj´], or- agradacja [gr. a= nie-, bez-+∏ac. gradatio budowy morfologicznej i anatomicznej ganizmy wykorzystujàce w procesach = stopniowanie], gromadzenie si´ osa- (→adaptacja morfologiczno-anatomicz- utleniania komórkowego tlen atmosfe- dów na dnie zbiorników icieków wod- na), fizjologii (→adaptacja fizjologiczna), ryczny lub rozpuszczony w wodzie. nych powodujàce ich sp∏ycanie. W wy- a tak˝e sposobu zachowania si´ organi- Wich wyniku uzyskujà energi´ niezb´d- padku rzek mo˝e doprowadziç do zmia- zmu (→adaptacja behawioralna). nà do ˝ycia. Nale˝à do nich wszystkie or- ny koryta rzeki. adaptacja behawioralna [∏ac. adaptatio= ganizmy zwyjàtkiem →bezwzgl´dnych agregacja, skupienie [∏ac. aggregare = dostosowanie, ang. behaviour= post´po- beztlenowców. Istniejà te˝ organizmy, przy∏àczyç, do∏àczyç], zgrupowanie wanie, zachowanie si´], zmiana sposo- które mogà ˝yç irozwijaç si´ wy∏àcznie → osobników danego → gatunku two- bów zachowania si´ zwierzàt wykszta∏co- wwarunkach tlenowych – tzw. aeroby rzone okresowo wskutek dzia∏ania bodê- na wtoku rozwoju ewolucyjnego, b´dàca obligatoryjne (tlenowce bezwzgl´dne). ców Êrodowiskowych lub wewnàtrzga- odpowiedzià na zmian´ warunków Êro- aeroby →aerobionty tunkowych. Wyró˝nia si´ 2 rodzaje a.: dowiskowych. Umo˝liwia ˝ycie organi- aeroby obligatoryjne →aerobionty konglobacje – a. powstajàce wwyni- zmów wskrajnych warunkach Êrodowi- aeroplankton, plankton powietrzny, ku odpowiedzi organizmów na bodêce ska. Przyk∏adem jest obni˝anie aktywno- anemoplankton[gr. aér= powietrze + pochodzàce ze Êrodowiska; a. w∏aÊci- Êci w dzieƒ przez zwierz´ta pustynne planktós= b∏àkajàcy si´], drobne organi- we sà reakcjà na →feromony agregacji. ˝yjàce wwarunkach d∏ugotrwa∏ej suszy zmy unoszàce si´ biernie w atmosferze A. tworzà si´ np. wcelu wspólnego ˝ero- iwysokich temperatur, atak˝e pozosta- zpràdami powietrza. Spotyka si´ je nawet wania zwierzàt, przetrwania niekorzyst- wanie wschronieniach podczas zimnych na wysokoÊci 4 tys. m n.p.m. Wich sk∏ad nych warunków Êrodowiskowych, w´- dni. wchodzà drobne paj´czaki, owady, bakte- drówek sezonowych, obrony przed na- adaptacja fizjologiczna [∏ac. adaptatio= rie, pierwotniaki, jednokomórkowe glo- pastnikami. Przyk∏adami mogà byç roje dostosowanie, gr. phy∂sis= natura] zespó∏ ny. Zalicza si´ do nich tak˝e formy prze- migracyjne szaraƒczy, skupiska chóralne mechanizmów i reakcji obronnych trwalne organizmów: lekkie nasiona, cykad, zgrupowania korników na os∏a- umo˝liwiajàcych utrzymanie stanu rów- przetrwalniki bakterii, zarodniki grzy- bionym drzewie. Spotyka si´ te˝ a. roÊlin- nowagi wewn´trznej organizmu, b´dàcy bów, mszaków ipaprotników, py∏ek ro- ne, np.wczasie zakwitu wody tworzà si´ jego odpowiedzià na zmian´ czynników Êlin wy˝szych. A. mo˝e pokonywaç ogromne skupienia p∏ywajàcych roÊlin Êrodowiskowych. Jest to np. przystoso- znaczne odleg∏oÊci. Sprzyja to rozprze- wodnych, g∏ównie rz´sy iglonów. wanie organizmu do ni˝szych lub wy˝- strzenianiu si´ gatunków. agresja [∏ac. aggresio= napaÊç], rodzaj an- szych temperatur, pobierania nowego ro- aerotaksja [gr. aér= powietrze + táksis= tagonistycznego, instynktownego zacho- dzaju pokarmu albo te˝ ˝ycia wwarun- uk∏ad, porzàdek], reakcja ruchowa orga- wania zwierzàt b´dàcy objawem wÊcie- kach wy˝szego ciÊnienia. Polega ona na nizmów swobodnie poruszajàcych si´ k∏oÊci. Przyczynà mo˝e byç obrona →te- zmianach w funkcjonowaniu poszcze- wkierunku miejsc owi´kszym st´˝eniu rytorium, miejsc gniazdowania, →stres gólnych elementów budowy organizmu, tlenu. Obserwuje si´ jà np. u organi- Êrodowiskowy, dà˝enie do dominacji np. zmianie szybkoÊci bicia serca, przy- zmów ˝yjàcych wÊrodowisku wodnym. wgrupie, obrona potomstwa przed dra- spieszeniu przemiany materii, wytworze- AET →aktualna ewapotranspiracja pie˝nikiem. Mo˝e przejawiaç si´ wsto- niu nowych enzymów trawiennych, aficydy, chemiczne Êrodki stosowane do sunku do osobników tego samego gatun- skróceniu okresu wzrostu lub rozwoju, zwalczania mszyc, b´dàcych szkodnika- ku lub mo˝e byç skierowana do przedsta- wydzielaniu okreÊlonych substancji. mi roÊlin lub przenosicielami wiruso- wicieli innych gatunków. adaptacja morfologiczno-anatomiczna wych chorób roÊlin. agrobiogeocenoza →agrocenoza [∏ac. adaptatio= dostosowanie, morphe∂–= afrodyzjaki →feromony p∏ci agrobiotechnologia [gr. agrós= rola + forma, kszta∏t + anatomé = krojenie], aglomeracja miejska [∏ac. aglomerare= bióo= ˝yj´ + téchne= sztuka, rzemios∏o wykszta∏cone wciàgu rozwoju ewolucyj- skupiç, zgromadziç], koncentracja i ∏à- + lógos= nauka], dziedzina wiedzy odu- nego przystosowanie budowy zewn´trz- czenie si´ miast wokó∏ jednego lub kilku ˝ym zastosowaniu praktycznym, zajmu- nej iwewn´trznej do ˝ycia wokreÊlonych oÊrodków. Jest to teren odu˝ym skupie- jàca si´ poprawianiem w∏aÊciwoÊci roÊlin, warunkach Êrodowiska. UroÊlin jest to niu ludnoÊci utrzymujàcej si´ zdzia∏al- m.in. podwy˝szaniem ich odpornoÊci na np. redukcja liÊci, kutynizacja epidermy noÊci pozarolniczej. Zachodzà wniej in- → stresy Êrodowiskowe. Dotyczy to oraz rozbudowa systemów korzenio- tensywne procesy przemieszczania si´ przede wszystkim selekcjonowania od- 9 akumulacja biogeniczna a mian dajàcych wysokie plony oraz odpor- charakterystycznej dla danych warunków Êwiat∏o, wilgotnoÊç, opady, wiatr, zawar- nych na ró˝norodne abiotyczne i nie- siedliskowych. toÊç substancji mineralnych imaterii or- abiotyczne stresy Êrodowiskowe, np. agrotechnika[gr. agrós= rola + téchne= ganicznej, na budow´, fizjologi´ izacho- susz´, zasolenie, zakwaszenie gleby, dzia- sztuka, rzemios∏o], zespó∏ zabiegów sto- wanie si´ organizmu. Zale˝y on wznacz- ∏alnoÊç patogenów i→fitofagów. sowanych wuprawie roli iroÊlin. Obej- nym stopniu od → zakresu tolerancji agrocenoza, agrobiocenoza [gr. agrós= mujà one tzw. uprawki, czyli czynnoÊç ekologicznej wstosunku do danego czyn- rola + koinós= wspólny], →biocenoza wykonywanà na polu narz´dziami s∏u˝à- nika. Oddzia∏ywania Êrodowiska fizyko- pól uprawnych stanowiàca zespó∏ organi- cymi do uprawy, np. orka, bronowanie chemicznego majà wp∏yw na stosunki zmów ukszta∏towanych wwyniku dzia∏al- itp. Najcz´Êciej stosuje si´ zespó∏ upra- wewnàtrz- i zewnàtrzpopulacyjne. Od- noÊci gospodarczej cz∏owieka. G∏ównym wek, czyli szereg zabiegów uprawowych powiedzià na a.e. jest →reakcja ekologicz- jej sk∏adnikiem jest →populacja uprawia- ÊciÊle ze sobà powiàzanych, wykonywa- na. Obydwa elementy odgrywajà zasadni- nej roÊliny. Towarzyszà jej populacje in- nych za pomocà ró˝nych narz´dzi upra- czà rol´ wtzw. →cyklu pierwotnym. nych roÊlin (chwastów), zwierzàt imikro- wowych wed∏ug ustalonej kolejnoÊci aklimatyzacja [∏ac. ad= do + gr. klíma= organizmów. Wszystkie wyst´pujàce tu ispe∏niajàcych okreÊlone zadania. Ich ce- klimat], przebiegajàcy na poziomie osob- →gatunki powiàzane sà ze sobà ró˝norod- lem jest stworzenie roÊlinom jak najlep- niczym proces przystosowania si´ organi- nymi zale˝noÊciami i tworzà okreÊlone szych warunków do wzrostu irozwoju. zmów do zmienionych warunków Êro- zwiàzki troficzne. Sk∏ad ijej →liczebnoÊç Osiàga si´ je przez nadanie iutrzymanie dowiskowych, g∏ównie klimatycznych. gatunkowa, atak˝e istniejàce oddzia∏ywa- wglebie struktury gruze∏kowatej, popra- Jest ograniczona mo˝liwoÊciami adapta- nia biotyczne iabiotyczne modyfikowane wienie w∏aÊciwoÊci wodnych, powietrz- cyjnymi danego gatunku i → zakresem sà przez cz∏owieka. Jego zabiegi piel´gna- nych icieplnych gleby, uaktywnienie pro- tolerancji ekologicznej w stosunku do cyjne (nawo˝enie, orka, okopywanie, cesów biologicznych, zwalczanie chwa- okreÊlonego czynnika (lub czynników), opryski, mechaniczne usuwanie chwa- stów, chorób i szkodników, przykrycie np. wysokiej lub niskiej temperatury, stów) stanowià podstawowy → czynnik nawozów organicznych oraz wymiesza- zmiany ciÊnienia. Mo˝e byç zwiàzana ekologiczny. Dzia∏a on z korzyÊcià dla nie zglebà nawozów mineralnych ipesty- z samoistnym rozprzestrzenianiem si´ uprawianej roÊliny, ahamujàco dla innych cydów, przygotowanie gleby pod zasiew gatunku lub jest nast´pstwem → intro- gatunków. Zwalczanie chwastów, szkod- i przykrycie nasion, nadanie roli cech dukcji gatunkowej. Wtrakcie a. worgani- ników ipaso˝ytów upraw zmienia nasile- sprawnoÊci ikultury. Poszczególne jej za- zmie zachodzà zmiany fizjologiczne. JeÊli nie bàdê przerywa istniejàce wniej →inte- dania sà ÊciÊle ze sobà powiàzane. proces ten si´ powiedzie, zmiany powra- rakcje wewnàtrz-lub mi´dzygatunkowe. akarycydy →pestycydy cajà do normy, a organizm cechuje si´ Jest ona cz´Êcià →agroekosystemu. akces ekologiczny [∏ac. accessus= przy- niezmienionym (wstosunku do macie- agrogaz →biogaz stàpienie, przyj´cie, gr. oíkos= dom, do- rzystego Êrodowiska) potencja∏em biolo- agroekologia, ekologia rolnicza[gr. agrós mostwo + lógos= nauka], obecnoÊç Êro- gicznym lub wartoÊcià u˝ytkowà. Podda- = rola + oíkos= dom, domostwo + lógos dowiska niezamieszkanego lub zasiedlo- wane jej sà np. roÊliny uprawne izwierz´- = nauka], dzia∏ →ekologii zajmujàcy si´ nego przez gatunki s∏abo przystosowane, ta gospodarskie wprowadzane na nowy badaniem wspó∏zale˝noÊci pomi´dzy stanowiàca podstawowy warunek →ra- teren, atak˝e organizmy sprowadzane do →gatunkami roÊlin izwierzàt zamiesz- diacji adaptatywnej i powstawania no- ogrodów botanicznych izoologicznych. kujàcych pola uprawne, ogrody warzyw- wych gatunków wwyniku doboru ró˝ni- akrotermy [gr. akrós = kraƒcowy + ther- ne oraz sady. Bada te˝ wp∏yw →Êrodowi- cujàcego. Zob. te˝: akces konstytucjonal- mós = ciep∏y, goràcy], goràce êród∏a, ska na kszta∏towanie si´ tych wspó∏zale˝- ny, akces fizyczny. w których temperatura wody si´ga noÊci. OkreÊla optymalne warunki akces fizyczny [∏ac. accessus= przystàpie- 50–70°C. Stanowià Êrodowisko ˝ycia nie- rozwoju roÊlin uprawnych, opracowuje nie, przyj´cie, gr. physikós= naturalny], licznych gatunków okrzemek, zielenic, skuteczne i racjonalne metody ochrony istnienie takich warunków Êrodowiska, sinic ibakterii. roÊlin w→agrocenozach. które umo˝liwiajà dotarcie danej popula- aktywnoÊç biologiczna gleby[∏ac. activus agroekosystem, ekosystem rolny, agro- cji do miejsc dotychczas przez nià niezaj- = czynny, gr. bíos= ˝ycie + lógos = na- biogeocenoza [gr. agrós= rola + oíkos= mowanych. Jest jednym z warunków uka], dzia∏alnoÊç metaboliczna mikroor- dom, domostwo + sy∂stema= metoda, → radiacji adaptatywnej i powstawania ganizmów glebowych warunkujàca uk∏ad], uk∏ad ekologiczny z∏o˝ony nowych gatunków w wyniku doboru →˝yznoÊç gleby. OkreÊla si´ jà na podsta- zwszystkich roÊlin izwierzàt oraz mikro- ró˝nicujàcego. Zob. te˝: akces ekologicz- wie liczby drobnoustrojów zawartych organizmów wyst´pujàcych w okreÊlo- ny, akces konstytucjonalny. w 1 ggleby lub aktywnoÊci enzymów nym czasie na danym obszarze (→agro- akces konstytucjonalny [∏ac. accessus= (g∏ównie oksydoreduktaz i hydrolaz). cenozy), utworzony i utrzymywany przystàpienie, przyj´cie, constitutio= w∏a- Zmiany jej wartoÊci pozwalajà ustaliç sto- przez cz∏owieka. Sk∏ad gatunkowy a., ÊciwoÊç, ustanowienie], minimum przy- pieƒ zanieczyszczenia gleb. zw∏aszcza jego roÊlinnej cz´Êci, jest stosowaƒ, jakie musi mieç dana popula- aktualna ewapotranspiracja, AET [∏ac. zmienny i wynika z potrzeb gospodar- cja, która zasiedla nowe tereny, aby prze- evaporo= wyparowuj´, ulatniam si´ + czych rolnika. Rodzaj a. kszta∏tujà ró˝no- trwaç i wydaç potomstwo. Jest jednym trans= przez + spiro= oddycham], iloÊç rodne zabiegi stosowane przez rolni- z warunków → radiacji adaptatywnej wody odparowujàca w danych warun- ka, np. → nawo˝enie, → p∏odozmian, ipowstawania nowych gatunków wwy- kach zsystemu ekologicznego. A.e. jest → agrotechnika, stosowanie Êrodków niku doboru ró˝nicujàcego. Zob. te˝: ak- przewa˝nie ni˝sza od wartoÊci →poten- ochrony roÊlin. Jego podstawowà funkcjà ces ekologiczny, akces fizyczny. cjalnej ewapotranspiracji. Mo˝e byç jej jest produktywnoÊç rolnicza, czyli mo˝li- akcja ekologiczna[∏ac. actio= dzia∏anie+ równa tylko w→siedliskach ca∏kowicie woÊç uzyskiwania plonów rolnych. Po- oíkos= dom, domostwo], wp∏yw →abio- nasyconych wodà. zostawiony bez opieki deformuje si´ tycznych czynników Êrodowiskowych, akumulacja biogeniczna →bioakumu- w kierunku → biocenozy klimaksowej m.in. takich, jak: ciÊnienie, temperatura, lacja albedo 10 a albedo [∏ac. bia∏oÊç], stosunek iloÊciowy bakterie z rodzaju Azotobacter, niektóre kach, np. wiele a. wyst´pujàcych ustawo- promieni odbitych od powierzchni czyn- gatunki okrzemek, ga∏´zatk´ (Cladopho- nogów jest pochodzenia roÊlinnego. A. nej (powierzchni granicznej, przez którà ra), koniczyn´ (Trifolium), sza∏wi´ (Sal- niektórych zwierzàt, np. w´˝y, znalaz∏y nast´puje wymiana energii, imaterii po- via), bniec dwulistny (Silene), podbia∏ zastosowanie wmedycynie. Zob. te˝: kaj- mi´dzy atmosferà ajej pod∏o˝em) do ilo- (Tussilago), pszenic´ (Triticum), buraki romony. Êci promieni padajàcych, wyra˝ony cukrowe (Beta vulgarisvar. altissima). allopatria [gr. állos= inny, obcy + patria= w procentach. Zale˝y od barwy i po- alkalohalofity →halofity ojczyzna], zjawisko wyst´powania wierzchni przedmiotów, np. dla Êniegu allelopatia [gr. allélon = wzajemnie + dwóch blisko spokrewnionych gatunków wynosi 70–85%, a dla ciemnej gleby páthos= cierpienie, ból], bezpoÊrednie o zbli˝onej → niszy ekologicznej na 5–20%. A. du˝ych obszarów jest uwarun- lub poÊrednie →oddzia∏ywanie mi´dzy- dwóch ró˝nych izolowanych wzgl´dem kowane rodzajem i stopniem pokrycia gatunkowe jednych roÊlin na inne za po- siebie obszarach. Gatunki te charaktery- roÊlinnoÊcià oraz po∏o˝eniem s∏oƒca nad Êrednictwem substancji chemicznych, zujà si´ du˝ym podobieƒstwem morfolo- horyzontem izmienia si´ sezonowo. Dla wydzielanych przez organizm do →Êro- gicznym, fizjologicznym i behawioral- ∏àk wsezonie wegetacyjnym wynosi np. dowiska lub pochodzàcych zrozk∏adu je- nym. Zob. te˝: zmiana cech. 12–30%, dla lasu liÊciastego ok. 20%, ala- go resztek. Substancje te nazywa si´ koli- allosaprobowoÊç zbiornika wodnego su iglastego 10–15%. nami. Sà one wydzielane przez ró˝no- [gr. állos= inny, obcy + saprós = zgni∏y], albinizm →bielactwo rodne organy roÊlinne zarówno wpostaci obecnoÊç obcych →saprobów wzbiorni- alfamezosaproby →saproby lotnej (np.olejki eteryczne, etylen), p∏yn- ku wodnym, wprowadzonych wraz ze algi→glony nej (np.alkaloidy, glikozydy), jak ista∏ej Êciekami. algologia, fikologia[∏ac. alga= glon, wo- (np.garbniki). A. mo˝e byç dodatnia lub allotrofizacja [gr. állos= inny, obcy + dorost + gr. lógos= nauka], nauka zaj- ujemna. Wwypadku a. dodatniej ob- trophé= po˝ywienie], proces gwa∏towne- mujàca si´ badaniem morfologii, fizjolo- serwuje si´ korzystny wp∏yw roÊlin na go u˝yêniania zbiornika wodnego na gii, cytologii, ekologii, rozmieszczenia siebie, np. groch dobrze roÊnie na polu po skutek dop∏ywu z zewnàtrz substancji geograficznego, a tak˝e systematykà ziemniakach. A. ujemna polega na ha- biogennych, g∏ównie zwiàzków azotu →glonów. mowaniu wzrostu irozwoju innych ga- ifosforu. Ich êród∏em sà dostajàce si´ do alienacja ekologiczna gatunku[∏ac. alie- tunków, np. orzech czarny hamuje roz- wód Êcieki komunalne lub przemys∏owe, nus = obcy, gr. oíkos= dom, domostwo], wój iwzrost pomidorów, lucerny iolszy atak˝e sp∏ywy powierzchniowe zpól za- znaczna redukcja liczebnoÊci lub wskraj- czarnej, gryka lub gorczyca hamuje roz- wierajàce nawozy mineralne. Wjej wyni- nych przypadkach samozag∏ada →popu- wój perzu; jest rodzajem →konkurencji ku mo˝e dojÊç do zarastania zbiornika lacji, wktórej dosz∏o do przeg´szczenia. mi´dzygatunkowej oprzestrzeƒ do ˝ycia, wodnego lub nasilenia si´ procesów gnil- Nadmierny rozród osobników danego podlegajà jej szczególnie gatunki ozbli- nych, prowadzàcych do znacznego obni- gatunku na okreÊlonym terenie powodu- ˝onych wymaganiach pokarmowych. ˝enia wnim tlenu, awkoƒcu do jego de- je na tyle niekorzystne zmiany wÊrodo- Woddzia∏ywaniach ocharakterze a. mo- gradacji. wisku, ˝e przestaje ono zaspokajaç jego gà uczestniczyç równie˝ mikroorgani- altruizm, altruizm prawdziwy [∏ac. alter= minimalne potrzeby. Ma to zwiàzek zmy glebowe. Zjawisko to ma du˝e zna- inny, nie ten], zachowanie → osobnika m.in. zwyczerpywaniem si´ zasobów po- czenie wrolnictwie ekologicznym. danej zbiorowoÊci (→populacji, →kolo- karmowych, gromadzeniem si´ szkodli- allelopatia dodatnia →allelopatia nii) polegajàce na ponoszeniu strat przez wych produktów przemiany materii, allelopatia ujemna →allelopatia niego (wydatkuje energi´ i zmniejsza stresem Êrodowiskowym itp. Zob. te˝: allochoria, obcosiewnoÊç [gr. állos = in- swoje dostosowanie), dzi´ki którym inny opór Êrodowiska. ny, obcy + choréo= rozprzestrzeniam], osobnik tej zbiorowoÊci odnosi korzyÊci alkalifile, bazofile [∏ac. alcali = pota˝+gr. bierne rozprzestrzenianie si´ →diaspor. (zwi´ksza swoje dostosowanie), np. za- philéo= lubi´], gatunki zasadolubne, dla Mo˝e odbywaç si´ za poÊrednictwem chowanie obronne robotnic pszczo∏y których optymalnym Êrodowiskiem ˝ycia wiatru (→ anemochoria), wody (→ hy- miodnej (Apis mellifica). Pszczo∏a, jeÊli sà wody lub gleby oodczynie zasadowym drochoria), zwierzàt (→ zoochoria) lub u˝àdli, ginie, zostawiajàc ˝àd∏o w ciele (opH powy˝ej 7). Zaliczamy do nich np. cz∏owieka (→antropochoria). intruza. Jest ono êród∏em →feromonów allomony [gr. állos = inny, obcy], substan- alarmowych, które dzia∏ajà ostrzegaw- cje chemiczne produkowane przez nie- czona inne pszczo∏y ipowodujà wefek- które organizmy zwierz´ce umo˝liwiajà- cie ich skomasowany atak odp´dzajàcy ce im odnoszenie korzyÊci w→oddzia∏y- napastnika. Ten akt samopoÊwi´cenia waniach mi´dzygatunkowych. Zalicza si´ jednej lub kilku pszczó∏ pozwala utrzy- do nich obronne substancje toksyczne maç koloni´. A. warunkowany jest gene- produkowane np. przez jadowite w´˝e, tycznie. Wyst´puje powszechnie w za- skorpiony, pajàki, pszczo∏y, osy, niektóre chowaniach rodzicielskich. Opieka nad jamoch∏ony i mi´czaki oraz substancje potomstwem zwi´ksza szanse prze˝y- odstraszajàce. Pod wzgl´dem chemicz- cia m∏odych. Rodzice wielu gatunków nym sà to zwiàzki odu˝ej ró˝norodnoÊci. wobliczu zagro˝enia zestrony drapie˝cy Sà to zarówno ma∏oczàsteczkowe alkalo- potrafià poÊwi´ciç ˝ycie wobronie swe- idy, fenole, chinony, aminy iterpenoidy, go potomstwa. Podobne zachowania ob- jak iwielkoczàsteczkowe peptydy ibia∏ka. serwuje si´ uniektórych gatunków po- Zwiàzki te sà syntetyzowane w organi- mi´dzy rodzeƒstwem. Zob. te˝: altruizm zmie zwierz´cia lub stanowià wtórne me- wzajemny. Koniczyna ∏àkowa preferuje gleby o odczynie tabolity roÊlin, które →fitofagi gromadzà altruizm odwzajemniany → altruizm zasadowym wodpowiednich gruczo∏ach lub komór- wzajemny 11 anageneza a le˝y m.in. od rodzaju czynnika ekologicz- nego, cech biologicznych gatunku, sta- dium rozwojowego, p∏ci. Gatunki cha- rakteryzujàce si´szerokà a.e. wstosunku do danego czynnika nazywa si´ →eury- topami, awàskà →stenotopami. Zob. te˝: tolerancja ekologiczna. anabioza [gr. anabíosis= o˝ywianie], stan ˝ycia utajonego →organizmu (lub formy przetrwalnej) charakteryzujàcy si´ silnym zahamowaniem procesów ˝yciowych. Wyst´puje uniektórych roÊlin (np. msza- ków, nasion roÊlin kwiatowych, poro- stów), grzybów, zwierzàt (np. wrotków, nicieni, niesporczaków) oraz mikroorga- nizmów (np. przetrwalników bakterii) Powstaje wzwiàzku zdzia∏aniem nieko- Delfiny pomagajà sobie wzajemnie w sytuacji zagra˝ajàcej ˝yciu rzystnych warunków Êrodowiska, przede altruizm prawdziwy →altruizm to miejsce np. w → allelopatii ujem- wszystkim pod wp∏ywem d∏ugotrwa∏ej altruizm wzajemny, altruizm odwzajem- nejuroÊlin. suszy, ijest adaptacjà do tych warunków. niany [∏ac. alter= inny, nie ten], zacho- amfifity [gr. amphí= zobu stron + phytón Organizmy, przechodzàc wstan a., tracà wanie przynoszàce stosunkowo niewielki = roÊlina], roÊliny ziemnowodne, ˝yjàce wod´, minimalizujà przemian´ materii, uszczerbek jednemu osobnikowi danej w strefie przejÊciowej mi´dzy làdem otaczajà si´ grubymi os∏onkami. Mogà zbiorowoÊci (dobroczyƒcy), awielkà ko- awodà. Wswojej budowie ifizjologii wy- w ten sposób trwaç nawet kilkadziesiàt rzyÊç temu (lub tym), ku któremu by∏o kazujà →przystosowanie do ˝ycia woby- lat. Po ustàpieniu niekorzystnych warun- skierowane. Przyk∏adem jest instytucja dwu tych Êrodowiskach. Sà nimi m.in.: ków zewn´trznych organizmy te powra- stra˝ników: jeden osobnik ze stada obser- ˝abieniec babka wodna (Alisma planta- cajà do normalnego ˝ycia. wuje teren wczasie ˝erowania iostrzega go-aquatica), rdest ziemnowodny (Poly- anabolizm [gr. anabállo= narzucam], pro- przed drapie˝nikami. Po jakimÊ okresie gonum amphibium), kropid∏o wodne cesy →przemiany materii polegajàce na nast´puje wymiana stra˝ników. Wefekcie (Oenanthe aqatica), czermieƒ b∏otna (Cal- syntezie z∏o˝onych zwiàzków organicz- stado czuje si´ bezpiecznie wczasie zdo- la palustris), niezapominajka b∏otna (My- nych zsubstancji prostszych, zachodzàce bywania pokarmu i wszystkie osobniki osotis palustris), tatarak zwyczajny (Acorus w˝ywym organizmie. Powsta∏e zwiàzki mogà zaspokoiç swoje potrzeby ˝ywie- calamus), je˝og∏ówka ga∏´zista (Sparga- s∏u˝à do gromadzenia energii, produkcji niowe. A.w. dotyczy cz´sto osobników nium ramosum). nowych materia∏ów komórkowych oraz niespokrewnionych zesobà, anawet zda- amonifikacja [∏ac. ammoniaccum= amo- wzrostu. Przyk∏adem procesów anabo- rza si´ mi´dzy osobnikami ró˝nych ga- niak + facio= robi´], biochemiczny roz- licznych jest → fotosynteza, asymilacja tunków. Wyst´puje np.uwaleni idelfi- k∏ad organicznych zwiàzków azotowych dwutlenku w´gla, biosynteza bia∏ek. A. nów – delfiny pomagajà uwolniç si´ zsie- (bia∏ka, mocznik, kwas moczowy) do wykazuje Êcis∏y zwiàzek z → kataboli- ci zaplàtanym wnià osobnikom w∏asnego amoniaku (NH) przy udziale bakterii. zmem. 3 lub innego gatunku, gdy jakiÊ osobnik ze èród∏em tych zwiàzków sà szczàtki zwie- anaerobionty, anaeroby, anoksybionty, stada jest chory lubranny, pozosta∏e po- rz´ce iroÊlinne lub usuwane zorganizmu beztlenowce [gr. an-– przedrostek ozna- magajà mu utrzymaç si´ napowierzchni, produkty przemiany materii (wydaliny). czajàcy przeczenie+aér= powietrze + umo˝liwiajàc wten sposób oddychanie, A. jest jednym zetapów →obiegu azotu bióo = ˝yj´], organizmy uzyskujàce ener- dopóki nie odzyska si∏ inie stanie si´ sa- wprzyrodzie izachodzi dzi´ki mikroor- gi´ zbeztlenowego przekszta∏cania zwiàz- modzielny (lub umrze). Zachowanie ta- ganizmom (g∏ównie bakteriom), zw. ków organicznych. Wyró˝nia si´ wÊród kie delfiny wykazujà te˝ wstosunku do amonifikatorami, ˝yjàcym wglebie, wo- nich beztlenowce bezwzgl´dne innych gatunków delfinów. dzie lub oborniku. Powsta∏y wprocesie (a. obligatoryjne) – gatunki, które amensalizm, rodzaj antagonistycznej amoniak tworzy dobrze rozpuszczalne mogà ˝yç tylko przy ca∏kowitym braku → interakcji mi´dzygatunkowej. Polega wwodzie sole amonowe, które mogà byç wolnego tlenu, gdy˝ dzia∏a na nie zabój- na tym, ˝e →populacja jednego gatunku przyswajalne przez roÊliny, lub jest utle- czo, i beztlenowce wzgl´dne hamuje rozwój populacji innego gatun- niany przez →bakterie nitryfikacyjne do (a. fakultatywne) – gatunki, które ku, nie odnoszàc przy tym korzyÊci ani azotanów. ˝yjà zarówno wobecnoÊci tlenu, jak iprzy strat. Jest to oddzia∏ywanie grzybów na amonifikatory →amonifikacja. jego niewyst´powaniu. Sà to np. bakterie bakterie (np. p´dzlak produkuje antybio- amplituda ekologiczna [∏ac. amplitudo= Clostridium, Lactobacillus, Desulfovibrio, tyk (penicylin´) hamujàcy rozwój bakte- obszernoÊç, gr. oíkos= dom, domostwo robaki paso˝ytnicze (tasiemiec Taenia, gli- rii) lub budowa ˝eremi przez bobry, która + lógos = nauka], zakres zmiennoÊci sta ludzka Ascaris lumbricoides, owsiki En- przyczynia si´ do zmiany stosunków → czynników ekologicznych, który po- terobius) oraz wiele gatunków grzybów wodnych w okolicy i pogarsza warunki zwala na rozwój danego → gatunku. ipierwotniaków. siedliskowe innych gatunków. A. jest Przekroczenie go (osiàgni´cie wartoÊci anaeroby →anaerobionty zbli˝ony dotzw. niesymetrycznej →kon- poni˝ej dolnego lub powy˝ej górnego anaeroby fakultatywne →anaerobionty kurencji, wktórej zdecydowanie zwyci´- → punktu krytycznego) uniemo˝liwia anaeroby obligatoryjne →anaerobionty ˝a jeden gatunek, przez skuteczne hamo- istnienie gatunku. Rozpi´toÊç a.e. jest anageneza, ewolucja filetyczna [gr. an- wanie rozwoju drugiego, tak jak ma ró˝na dla poszczególnych gatunków. Za- – przedrostek oznaczajàcy przeczenie +