T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Yüksek Lisan Tezi Etnik Partiden Ulusal Partiye Bulgaristan’da Hak ve Özgürlükler Hareketi Haydar Eren AKIN 2501131190 Tez Danışmanı Doç. Dr. Nurcan ÖZGÜR BAKLACIOĞLU İstanbul 2015 ETNİK PARTİDEN ULUSAL PARTİYE BULGARİSTAN’DA HAK VE ÖZGÜRLÜKLER HAREKETİ Haydar Eren Akın ÖZ Çalışmamın temel amacı, Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin liberal anlayış doğrultusunda etnik partiden ulusal partiye dönüşümünü incelemektir. Bu amaç doğrultusunda üç bölümde kurgulanan çalışmanın ilk bölümünde ulus, ulusçuluk, ulus-devlet, ulus inşası, etnisite, etnik parti, azınlıklar ve azınlık hakları konularında kavramsal ve teorik çerçeve oluşturulmuş ve ikinci bölümde de tarihsel süreç içerisinde Bulgaristan’daki azınlık haklarının gelişimi ve günümüze ulaştığı nokta incelenmiştir. Üçüncü kısımda partinin ideolojik dönüşümü analiz edilmiştir. Ulusal partiye dönüşüm çok yönlü olarak incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: HÖH, Bulgaristan, azınlık, etnik parti, ulusal parti, liberalizm. iii FROM ETHNIC PARTY TO NATIONAL PARTY MOVEMENT OF RIGHTS AND FREEDOMS IN BULGARIA Haydar Eren AKIN ABSTRACT The main purpose of thesis is to examine the conversion of the Movement of Rights and Freedoms to ethnic party for the liberal national party approach. For this purpose, this thesis is constructed on three chapters. In the first chapter of the thesis, a conceptual and theoretical framework is constructed relating to the concepts of nation, nationalism, nation-states, nation-building, ethnicity, ethnic party, minority issues and minority rights. In the second chapter, the development of minority rights in Bulgaria examined within the historical process. In the third chapter, party ideology conversion was analyzed. National party transformation was examined as multifaceted. Key Words: MRF, Bulgaria, minority, ethnical party, ethnicity, national party, liberalism. iv ÖNSÖZ Bulgaristan Türklerinin 1984-1989 döneminde yaşadıkları asimilasyon süreci sonrasında 1878’den günümüze öğrenilmiş bir gelenek olan Türkiye’ye göç etmek dışında yeni bir deneyim gerçekleşmiş ve Hak ve Özgürlükler Hareketi kalıp siyaset yapmayı, Bulgaristan’ın her açıdan bir parçası olmayı ve Bulgaristan’ı belli dönemlerde ve belli düzeylerde yönetmeyi başarmıştır. Asimilasyon oldukça yıkıcı, yaralayıcı ve acı dolu bir dönem olarak Bulgaristan Türklerinin hafızalarına kazınmış olsa da Hak ve Özgürlükler Hareketi barışcıl bir yolda ilerleyerek toplumsal uzlaşıya faydalı adımlar atmıştır. Belki de en önemlisi de liberal anlayışla ulusal parti olmayı başararak Bulgaristan’daki önyargıları yıkmayı ve iktidar olmayı başarmıştır. Tüm bu sürecin ayrıntılı bir biçimde incelenmesi etnik kimlikler açısından kaynayan bir kazana benzeyen Orta Doğu ve Balkanlar açısından oldukça faydalı olacağını düşünüyorum. Bu çalışmamın büyük bir bölümü saha çalışmalarıma dayanmaktadır. Yeni bir söz söyleyebilmeyi, yeni bir bakış açısı ortaya koyabilmeyi hedefleyen bu çalışmada pek çok açıdan HÖH’ün yaşadığı dönüşümü değerlendirdim. Çok yönlü olması ve bire bir görüşmelerle Bulgaristan Türklerinin çok sayıda temsilcisiyle görüşmüş olmam açısından öne çıkacak bir çalışma olduğunu düşünüyorum. Beni Kırcaali, Cebel’e götüren ve büyük bir ilgi ve samimiyetle birçok yerel yönetici ile görüşmemi sağlayan, Cebel’in 1989’daki rolünü en ince detayına kadar canlı tanıklıklarla dinlememe fırsat sağlayan Hasan Bahar’a teşekkürlerimi iletirim. Cebel ve Mestanlı Belediye Başkanlarına ve görevlilerine yardımlarından ve misafirperverliklerinden dolayı teşekkür ederim. Sofya Büyükelçimiz Süleyman Gökçe’ye ve çalışanlarına, Bulgaristan Başmüftülüğüne ve çalışanlarına teşekkürlerimi borç bilirim. Saliha Emin, İsmail Köseömer, Korman İsmailov, Ahmet Hüseyin, Vedat Ahmet, Hayri Emin, v İbrahim Yalımov, Mustafa Ahmet ve daha pek çoklarına içtenlikleri, yardımseverlikleri, açıksözlülükleri dolayısıyla çok teşekkür ederim. Umuyorum ki HÖH’ün anlaşılmasında faydalı olacak bir çalışma yazmışımdır. Çok yönlü bir araştırma ve incelemenin sonucu olduğunu söyleyebileceğim bu çalışmada iki yıllık sürede her zaman bana destek olan danışmanım Nurcan Özgür Baklacıoğlu’na en büyük teşekkürü etmek istiyorum. Onun açtığı yolda ilerlemek ve daha başarılı çalışmalara imza atmak dileğiyle. Haydar Eren AKIN Bahçelievler, Haziran 2015 vi İÇİNDEKİLER ÖZ……………………………………………………………………...……………………………… III ABSTRACT………………………………….………………………………………………………IV ÖNSÖZ……………………………………...…………………………………………………………V TABLOLAR………………………………………………………….………………………………IX KISALTMALAR LİSTESİ……………………………..…………………………………………X GİRİŞ………… …………………………………………………………………………………………1 I. KAVRA MSAL ÇERÇEVE…………………………….…………………………………..3 A. Etnisite ve Ulus Kategorilerinin Kavramsal Açıklaması……..3 B. Etnik Parti…………………………………………………………….………18 C. Azınlık Kavramı ve Azınlık Haklarına Dair Tarihsel- Kurumsal Düzenlemeler……………………………..…………………22 II. HAK VE ÖZGÜRLÜKLER HAREKETİ’Nİ OLUŞTURAN TARİHSEL DİNAMİKLER VE BULGAR ULUS İNŞASINDA AZINLIKLARA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR……………………………………………………...……………………35 A. Bulgaristan’da Azınlıkların Coğrafi ve Demografik Durumu………………………………………………………………………..36 B. Bulgar Ulusçuluğu ve Azınlıklarla İlişkileri…..................................................................................................52 C. Osmanlı Sonrası Bulgaristan’da Anayasal Çerçevede Azınlık Hakları……………………………………………………………………… …64 D. Bulgaristan’da Azınlıkların Hak Ve Özgürlükler Hareketi’ne Doğru Politik Örgütlenmesinin Dinamikleri………………....…77 III. HAK VE ÖZGÜRLÜKLER HAREKETİ’NİN KURULUŞU VE ETNİK PARTİDEN ULUSAL PARTİYE DÖNÜŞÜMÜ………………………..…………83 A. Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin Kuruluşu, Hareket’in Siyasi Par tiye Dönüşümü ve İç Yapısı………………………………..……..83 1. Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin Kuruluşu ve Bulgaristan’da Demokratik Dönüşüm………………….83 2. Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin Siyasi Parti’ye Dönüşümü……………………………………………………..…..88 3. Hak ve Özgürlükler Hareketi’nde Örgüt Yapısı ile Merkez-Çevre İlişkisi ve Yerel Yönetimler………….…90 B. Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin Bulgaristan Siyasal Yaşamında ve Türklerin Siyasal Temsilinde Kendini İspat Et mesi……………………………………………………………………...…104 1. Etnik Parti Olarak Hak ve Özgürlükler Hareketi ve 1990’larda Bulgaristan’daki Etnik Grupların Partiye Desteği……………………………………………………………..105 2. 1990’lı Yıllarda Bulgaristan İç Siyasetinde Hak ve Özgürlükler Hareketi………………………………………...108 C. Hak ve Özgürlükler Hareketi’nde Liberal Anlayışlı Ulusal Parti Dönüşümü……………………………………………………….....118 vii 1. Hak ve Özgürlükler Hareketi’nde Batı’ya Entegrasyon Sürecinde Liberal Anlayışlı Ulusal Partiye Dönüşüm……………………………………………………………….120 2. Seçimler Ve Hak Ve Özgürlükler Hareketi……………..…136 3. Yasama ve Yürütme Organlarında Hak ve Özgürlükler Hareketi………………………………………………………………...144 4. Yerel Yönetimlerde Liberal Anlayış ve Ulusal Parti Dönüşümü……………………………………………………………..145 5. Hak ve Özgürlükler Hareketi ve Kızılbaş-Alevi Açılımı…………………………………………………………………...146 D. Bu lgaristan Dış Politikası ve Hak ve Özgürlükler Hareketi……………………………………………………………………...148 1. Bulgaristan’ın Avrupa Birliği Üyeliği ve Hak ve Özgürlükler Hareketi…………………………………………...…149 2. Bulgaristan’ın NATO Üyeliği ve Atlantikçi Bakış Açısı Çerçevesinde Hak ve Özgürlükler Hareketi………….….151 3. Bulgaristan Rusya İlişkileri ve Hak ve Özgürlükler Hareketi…………………………………………………….…………..152 4. Bulgaristan’ın Diğer Uluslararası Örgütlerle İlişkileri Ve Azınlık Hakları Çerçevesinde Hak ve Özgürlükler Hareketi…………………………………………………………..……153 5. Bulgaristan-Türkiye İlişkileri Çerçevesinde HÖH-HŞHP Ayrılık Süreci ve HŞHP’nin Eleştirileri……………….……154 6. Çifte Vatandaşlık, Göçmen Dernekleri, Sınırötesi Oylar ve Hak ve Özgürlükler Hareketi…………………………...…………………………………...168 7. Bulgaristan’ın Dış Bulgarlar Politikası ve Makedon Sorunu Çerçevesinde Hak Ve Özgürlükler Hareketi……………………………………………………………...…171 SONUÇ………………………………………………………………………………………………174 KAYNAKÇA……………………………………………………………………………………..….176 EKLER……………………………………………………………………………………………..…200 viii TABLOLAR 1. 1881 Tarihinde Bulgaristan’da Hıristiyan ve Müslümanlar………………….…..39 2. 1887-1900 Arası Dönemde Bulgaristan Nüfusunun Dinsel Yapısı………........... 39 3. 1910-1946 Arası Dönemde Bulgaristan Nüfusunun Dinsel Yapısı……….……...39 4. 1910-1946 Arası Dönemde Bulgaristan Nüfusunun Dinsel Oranları….…………41 5. 1992 Nüfus Sayımında Etnik Yapı…………………………………….…………42 6. Bulgaristan’da 1989’da Azınlıklar………………………………………………..44 7: Etnik Mensubiyete Göre Seçmen Yapısı……………………………………..…109 8: Etnik Mensubiyete Göre Seçmenlerin Siyasi Yönelimleri……………………...109 9: HÖH’ün 1990-2001 ve 2005-2014 Arası Parlamento Seçimleri………………..137 ix KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri AGİK: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı AGİT: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ALDE: Alliance of Liberal and Democrate of Europe BKP: Bulgar Komünist Partisi BM: Birleşmiş Milletler BSP: Bulgar Sosyalist Partisi BTMKH: Bulgaristan’da Türk Milli Kurtuluş Hareketi BTHB: Bulgar Tarım Halk Birliği GERB: Bulgaristan’ın Avrupalı Kalkınması için Yurttaşlar Partisi HÖH: Hak ve Özgürlükler Hareketi KEİB: Karadeniz Ekonomik İş Birliği KP: Komünist Parti NATO: North Atlantic Treaty Organization RZS: Düzen, Meşruiyet ve Demokrasi Partisi TDP: Türk Demokratik Partisi x