Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17, 1 (2010) 121-147 ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ DÖNEMİNE AİT (M. 1401) SATIR ARASI İLK KUR’AN TERCÜMESİNDE YAPI BİLGİSİ-TERCÜME TEKNİĞİ-SÖZ VARLIĞI Murat KÜÇÜK• Özet: Eski Anadolu Türkçesi gramerine katkı sağlamayı amaçlayan bu makalede, M. 1401 tarihli satır-arası Kur’an tercümesinin biçim bilgisi özellikleri işlenmektedir. Makalede, türetme ve çekim eklerinin işlevleri ve farklı kullanımları ele alınmakta ve ayrıntılı biçimde incelenmektedir. Yine burada daha çok Arapça söz varlığını karşılarken kelime kök ve gövdelerine getirilen, farklı fonksiyon ve anlamda kullanılan türetme eklerine ve dönemin karakteristik özelliğine aykırı düşen çekim eklerinin biçimlerine değinilmektedir. Ayrıca makalede satır-arası Kur’an tercümesinin tercüme tekniği ve söz varlığı üzerinde durulmaktadır. Anahtar Sözcükler: Eski Anadolu Türkçesi, Satır-Arası Kur’an Tercümesi, Biçim Bilgisi, El yazması In Interlinear First Quran Translation in Term of Old Anatolian Turkish (1401 ) Morphology-Translation Technique-Vocabulary Abstract: This article aims at contributing to the grammar of Old Anatolian Turkish, structural characteristics of interlinear Koran translation, dated 1401. In this article aiming at contributing to the grammar of Old Anatolian Turkish, structural characteristics of interlinear Koran translation, dated 1401, are studied. In the article, different usages and functions of derivation and conjugation endings are considered and evaluated in detail. Again here, derivation endings, which are added to word roots and bodies and used in different functions and meanings when deriving words in order to translate Arabic vocabulary, and forms of conjugation endings, which are in conflict with the characteristics of the period, are mentioned. The article also lays emphasis on the work’s translation technique and the vocabulary. • Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, E Posta: [email protected] 122 Murat Küçük Anahtar Kelimeler: Old Anatolian Turkish, Quran, Interlinear Quran, Morphology, Translation. Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait satır arası ilk Kur’an tercümesinin imlâ ve ses bilgisi özelliklerini ele alan makalemiz, Türkoloji dergisinin XVI. cildinde yayımlanmıştı. Çalışmanın devamı niteliğindeki ikinci bölümünü oluşturan bu yazımızda ise söz konusu eserin yapı bilgisi özellikleri incelenecek, eserin tercüme tekniği ve söz varlığı üzerinde durulacaktır. Eski Anadolu Türkçesinin türetme ve çekim ekleri üzerine hazırlanan farklı çalışmalar (Gülsevin 1997); (Tarama 1996); (Adamović 1985) bulunmakla birlikte bugüne kadar yapılan çalışmalarda, dönemin türetme ve çekim ekleri eldeki sınırlı verilere göre işlenmiş, eklerin fonksiyonlarını ve kullanım alanlarını gösteren örneklere gerektiği kadar ulaşılamamıştır. Bu durum biraz da seçilen metinlerin konularıyla ilgilidir. Yalnızca edebî nitelikli eserlere dayalı bir çalışmada eklerin işlevleri, yeterince tespit edilememektedir. Dinî, felsefî ya da fen bilimleri konulu eserlerde zaman zaman ilgi çekici işlevlere, kullanım alanlarına rastlanabilmektedir. Bu bakımdan eski tarihli olan ve dinî, ahlâkî ve felsefî özellikler taşıyan elimizdeki bu satır arası Kur’an tercümesinin yapı bilgisi ile ilgili özelliklerinin ayrıntılı bir biçimde değerlendirilmesine gerek duyulmuştur. Eski Anadolu Türkçesi gramerine katkı sağlayacak olan bu çalışmada, türetme ve çekim eklerinin farklı kullanımları ve fonksiyonları örneklerle ele alınıp incelenecektir. Burada daha çok Arapça söz varlığını karşılarken kelime kök ve gövdelerine getirilen, farklı fonksiyon ve anlamda kullanılan türetme eklerine ve dönemin karakteristik özelliğine aykırı düşen çekim eklerinin biçimlerine değinilecektir. I. ESERİN YAPI BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ 1.1. Türetme Eklerinin Farklı Fonksiyonlarda Kullanımları 1.1.1. -AsI: Metinde Kur’an’daki Arapça söz varlığını karşılamak üzere -ası/-esi sıfat-fiil eki, kalıcı isim olarak ‘giyecek’ ve ‘yiyecek’ adları türetmiştir: giy-esi eyleŋüz 76b/3 (krş. kisve < r£uŽ½«); giy-esi-leri 359a/1 (krş. libÀs < rNŽU¾¼); yė-yesi 267b/4 (krş. ekl <UN*½«). 1.1.2. -cI: ekin-ci-leri ‘ekin eken’ 555b/5 (krş. zürrÀa < Ÿ«Ò—“); yardım-cı 119a/7 (krş. enãÀrin < Ì—UBì«). 1.1.3. -DAn: girçek-den ‘gerçekten’ 101a/6 (krş. haúú-an < Òo0) Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait (M. 1401) Satır Arası İlk Kur’an Tercümesinde… 123 1.1.4. -daş: ad-(d)aş ‘adaş’ 331b/1 (krş. semiyyen < UΚLŽ); úarın-daş-ı ‘kardeş’ 330a/3 (krş. eòÀhu < ˆU•«); sır-daş ‘sırdaş’ 64a/1 (krş. biùÀneten < ÎWìUD); yaş-daş ‘yaşıt’ 629a/7 (krş. etrÀben < UΏ«dÔ«); yol-daş ‘yoldaş’ 83b/2 (krş. úarìnen < UÎM²d­). 1.1.5. -DUr: yalan-dur-dı ‘uydurmak’ 236a/5 (krş. iftirÀ < «dק«) 1.1.6. -IcI: bil-ici 5b/2 ‘bilen’ (krş. èalìmün < rš*); ãaúlay-ıcı-lar ‘gözetleyici’ 634a/3 (krş. hÀfıôìn < sšE§U0); ãor-ucı ‘soru soran’ 248a/3 (krş. sÀéilìn < sš¼zUŽ); ùal-ıcı ‘dalgıç’ 492b/2 (krş. àavvÀã < ’«Òuž); ùap-uçı-sına ‘hizmetçi, köle’ 320b/2 (krş. fetÀ-hu < ˆUק); yarad-ıcı ‘yaratan’ 468b/4 (krş. òÀliú < o¼U•); yaz-ıcı ‘kâtip, yazıcı’ 46b/5 (krş. kÀtib < VÔU½). 1.1.7. -lıú: ùoú-lıú-dur ‘gıda’ 367a/6 (krş. sıbà < m¾Ž) 1.1.8. -lu: borç-lu ‘borçlu’ 46b/1 (krş. õÿ èüsretin < Î …dŽË‹); úut-lu ‘mübarek, kutlu’ 150a/5 (krş. mübÀrek < „—U¾¦); ãaàış-lu ‘sayılı’ 313a/7 (krş. èadeden < «Îœb); yazuú-lu-lar ‘günahkâr’ 276b/6 (krş. mücrimìn < sš¦d¦). 1.1.9. -mAK: boşan-maú èavratlara mütèa vėrüŋüz ‘boşanmış’ 38b/2 (krş. muùallaúÀt < ®UI*DL); gey-mek úılmadı ‘takviye etmek’ 65a/3 (krş. müsevvimìn < sš¦ÒuŽ¦). 1.1.10 -sUz: dilsüz davarlar ‘hayvan’ 360a/6 (krş. behìme < WLšN); dil- süz ‘dilsiz, lâl’ 291a/6 (krş. ebkem < rJ«); gözsüz-leri ‘kör’ 125b/5 (krş. ekmeh < ëL½ô«); ãu-sız kişi ‘susamış’ 380b/6 (krş. zamÀn < ÊULº). 1.2. Fiil Çekiminde Kullanılan Şahıs Eklerinin Farklı Görünümleri Bu bölümde, metinde zaman eklerinin çekiminde görülen şahıs eklerinin farklılıklarını tasnif ederek vereceğiz. Burada dikkati çeken en önemli özellik, zaman eklerine gelen şahıs eklerinin hem zamir kaynaklı hem de iyelik kaynaklı olarak aynı zaman çekimine değişik örneklerde eklenmesidir. 124 Murat Küçük 1.2.1. Geniş Zamanın Olumlu Çekimi 1. tekil şahıs -ben ~ -men/-ven: baúar-ben 256b/7; ögüt vėrür-ben 237b/5; yaradur- men 5b/2 -Am: bilür-em 398b/6; görür-em 247b/4; umar-am 397b/3 -In: azdurur-ın 494a/5; oúur-ın 268a/1; ögüt vėrür-in 161a/2 -ım: ãanar-ım 242b/4 2. tekil şahıs -sen: bilür-sen 126b/6; görür-sen 583a/7 -sIn: bilür-sin 241b/7; olur-sın 22a/2 -siŋ: èazìz eyler-siŋ 51b/6; helÀk eyler-siŋ 173b/4 3. tekil şahıs Ø: gelür 54b/2; getürür 70a/2; sevinür 232b/5; söndürür 117b/7; yaġdurur 544b/7; yetişir 71b/4 1. çoğul şahıs -biz: baàışlar-biz 175a/7; döner-biz 168b/1; oúur-biz 56a/1 -Uz: büker-üz 355a/3; úorúar-uz 625a/6; indürür-üz 160a/7 -vüz: gösterür-vüz 272a/4 2. çoğul şahıs -sIz: azar-sız 221b/7; döner-siz 39a/2; keser-siz 428b/4; ùapar-sız 382b/7 3. çoğul şahıs -lAr: baúar-lar 452a/7; düzer-ler 404a/4 1.2.2. Geniş Zamanın Olumsuz Çekimi 1. tekil şahıs -mAz + ben ~ men: aããı eylemez-ben 256a/4; úorúmaz-ben 137b/6; olmaz-men 134a/7; sürmez-men 398b/7 -em: istemez-em 391a/5; yitürmez-em 74b/6 Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait (M. 1401) Satır Arası İlk Kur’an Tercümesinde… 125 -In: istemez-in 139a/3; ögütlemez-in 467a/5; ãanmaz-ın 317a/6; ùapmaz-ın 618b/5 -im: istemez-im 402a/3 2. tekil şahıs -sen: uymaz-sen 21b/7; yėtişmez-sen 303a/1 -sIn: bilmez-sin 210b/5; bulmaz-sın 171a/5 3. tekil şahıs Ø -- 1. çoğul şahıs -biz: inanmaz-biz 238b/5; úomaz-biz 318b/4; yitürmez-biz 177a/1; yükletmez-biz 370b/5 -Iz: ãıvarabilmez-iz 416b/1; ãorulmaz-ız 21a/1 -Uz: ùapmaz-uz 495b/6; yėdürmez-üz 625a/5 2. çoğul şahıs -sIz: aàlamaz-sız 570b/2; aŋmaz-sız 235b/3; bilmez-siz 23a/3; ögütlenmez-siz 372b/3 3. çoğul şahıs -lAr: bilmez-ler 2b/7; ãaúlaşmaz-lar 31b/6 1.2.3. Belirli Geçmiş Zamanın Çekimi 1. tekil şahıs -m: dėdi-m 127a/1; deldü-m 322a/5; doàurdu-m 53a/2; úorúıtdı-m 643b/1 2. tekil şahıs -sen: bildi-sen 311a/5; úurtıldı-sen 416b/6 -ŋ: çeküşdü-ŋ 235b/7; çoúaltdu-ŋ 236a/1 3. tekil şahıs Ø -- 1. çoğul şahıs -k/-ú: baàışladı-ú 329b/6; bıraúdu-ú 109a/3; bildü-k 277b/4; indirdi-k 626a/3 126 Murat Küçük 2. çoğul şahıs -sIz: dėdi-siz 140a/5; eyitdi-siz 140a/4; çıúarıldı-siz 62b/4; úaldı-siz 440b/7 -ŋUz: bildü-ŋüz 10a/1; durdu-ŋuz 374b/1 3. çoğul şahıs -lAr: sėzdi-ler 346b/1; yalanladı-lar 208b/4 1.2.4. Belirsiz Geçmiş Zamanın Çekimi 1. tekil şahıs -ben ~ -men: yaratmış-men 417b/2 -Am: götirmiş-em 252a/1; unutmış-am 320b/6 2. tekil şahıs -sen: sürilmiş-sen 495a/1 -sin: raómet eylemiş-sin 505b/4; sürülmiş-sin 278b/1 3. tekil şahıs Ø -- 1. çoğul şahıs -biz: oturmış-biz 110b/7; yaraúlamış-biz 101a/6 -uz: maórÿm olmış-uz 579a/6 2. çoğul şahıs -siz: imÀn getirmiş-siz 121b/2 1.2.5. Gelecek Zamanın Çekimi 1.2.5.1. Gelecek Zamanın -acaú/-ecek Çekimi 1. tekil şahıs -ben ~ -men: bıraà-acaú-men 183b/2; getür-ecek-men 535a/4; yaz- açaú-men 174a/2 -im: helÀk ėd-eceg-im 638b/3 -in: givir-eceg-in 621b/7; givür-eceg-in 621b/3 2. tekil şahıs -sin: gör-ecek-sin 608b/6; öl-ecek-sin 499a/6 Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait (M. 1401) Satır Arası İlk Kur’an Tercümesinde… 127 3. tekil şahıs Ø -- 1. çoğul şahıs -biz: dön-ecek-biz 527b/6; gider-ecek-biz 534b/7; yaz-acaú-biz 72/6 -ız: ol-acaà-ız 304b/1 -Uz: dad-acaà-uz 482b/7; indür-eceg-üz 619b/4; okut-acaà-uz 639a/1 2. çoğul şahıs -siz: bil-ecek-siz 500a/6; gör-ecek-siz 438a/1 -sız: úayıt-acaú-sız 476b/2; ãorıl-acaú-sız 530b/1 -siŋüz: gör-ecek-siŋüz 244a/1 3. çoğul şahıs -lAr: bil-ecek-ler-dür 512a/7; kÀfir olacaú-lar-dur 333a/1 1.2.5.2. Gelecek Zamanın -ısar/-iser Çekimi Metinde gelecek zamanı karşılamak üzere kullanılan ek, daha çok - acaú/-ecek’tir. Bunun yanı sıra, Eski Anadolu Türkçesinin diğer metinlerinde sıkça görülen -ısar/-iser ekinin bütün şahıslardaki çekimlerine eserde rastlanmamıştır. Bu ekin şahıs eklerine göre çekiminin metindeki örnekleri şunlardır: 3. tekil şahıs: ... raómet ėd-iser-dür Taŋrı TaèÀlÀ ... 205b/3; ... sizden özge úavm getür-iser-dür ... 239a/3; ... sizi yaratdı ve sizi öldür-iser-dür ... 230b/3; ... mekr ki bir úavme doúun-ısar òabersüz... 556b/4; ... vėr-iser-dür Taŋrı TaèÀlÀ bize kereminden ... 203a/5. 1. çoğul şahıs: ...èaõÀb ėd-iser-üz iki kez ... 210b/6 1.2.6. Farklı Görevlerde Kullanılan -a-/-e- Emir/İstek Ekinin Çekimi 1. tekil şahıs -men: gör-e-men 508b/7 -A: èadl ėd-e-m 522a/1; muùìè ol-a-m 512a/1 2. tekil şahıs -sIn: eyid-e-sin 341a/4; úorú-a-sın 455b/4 128 Murat Küçük -sıŋ: bul-a-sıŋ 111a/7 3. tekil şahıs Ø -- 1. çoğul şahıs -biz: sür-e-biz 318b/3 -vUz: úıl-a-vuz 539b/1; úoy-a-vuz 162a/1; terk ėd-e-vüz 447b/4 2. çoğul şahıs -sIz: ögütlen-e-siz 375a/4; yıà-a-sız 270b/5 -siŋüz: yėtiş-e-siŋüz 75b/5 3. çoğul şahıs -lAr: dön-e-ler 221a/5; ãatun al-a-lar 11b/5 1.2.7. İmek Ek-Fiilinin Çekimi Metinde imek ek-fiilinin geniş zaman, geçmiş zaman ve şart çekimindeki şahıs ekleri, yukarıda yer alan esas zamanlardaki şahıs ekleriyle aynı biçimdedir. Sadece geniş zaman çekiminde görülen farklılığı aşağıda örneklendirerek vermeyi uygun bulduk. Öte yandan metinde bir örnekte i- fiilinin eski biçimi olan er- şekli de görülmektedir: erse ‘ise’ 614b/4. 1.2.7.1. Geniş Zaman 1. tekil şahıs -men: èÀúır úarı-men 563a/6; ben berì-men 222b/7; ben doàru yol üstine-men 134b/1; ben ferişte-men 133a/7; ben mÀlik degül-men 110b/7; ben müsülmÀnlardan-men 229a/1; ben sizüŋ bile-men 183b/1. -in: degül-in 272b/1 2. tekil şahıs -sen: sen anlar úatında degüldi-sen 54a/5; sen anlar üstine raúìbidi-sen 127a/2; sen anuŋ üstüney-idi-sen 21a/6; sen àÀyetde bilici-sen 126b/7; sen úorúıdıcı-sen 263a/4. -siŋ: úadir-siŋ 51b/7 -sIn: azàunlıúda-sın 259b/2; bilici-sin 125a/7; münezzeh-sin 5b/6; òayırlusı-sın 368a/7; raómetlüraú-sın 253a/4; sen şefúatlü-sin 590b/4; Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait (M. 1401) Satır Arası İlk Kur’an Tercümesinde… 129 yalancı-sın 294b/7; yarlıàayıcı-sın 274a/5; yėgrek-sin 353b/5; yüce-sin 353b/3. 1.2.8. Gereklik Kipi Metnimizde görülen gereklik kipinin kullanımı, Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde görülen -sa gerek kalıbıdır. Burada fiilin hangi şahıs tarafından gerçekleştirildiğini gösteren ekler, -sa şart ekinin üzerine gelmektedir. gerek sözcüğü burada bir çekimden ziyade tarz ifade etmektedir. 1. tekil şahıs Ø -- 2. tekil şahıs -saŋ gerek: pes rÀøì ol-saŋ gerek 643b/7 3. tekil şahıs -sA gerek: cezÀsın vėr-se gerek 14b/2; dad-sa gerek 73a/6; eyit-se gerek 21a/2; ol-sa gerek 72b/3. 1. çoğul şahıs -sevüz gerek: cezÀsın vėr-sevüz gerek 67a/7; givir-sevüz gerek 82a/1; gönendür-sevüz gerek 238a/2. 2. çoğul şahıs -sAŋUz gerek: aŋ-saŋuz gerek 37b/1; dur-saŋuz gerek 31a/4; òıyÀnet eyle-seŋüz gerek 28a/4; óaøretine dur-saŋuz gerek 31a/4; işit-seŋüz gerek 73b/2; ãına-saŋuz gerek 73b/2. 3. çoğul şahıs -sAlAr: dur-salar gerek-dür 235b/2; àÀlib ol-salar gerek 349b/6; gir- seler gerek 77b/1; gör-seler gerek 178b/3; götür-seler gerek 426b/1; óÀøır ol- salar gerek 480b/3; rücÿè ėt-seler gerek 512b/7; ãorul-salar gerek 426b/2; var-salar gerek 7a/6. Metinde dikkati çeken en önemli özelliklerden biri de, bugün fiil kök ve gövdelerine gelerek bir işin gerçekleşmesinin gerekli olduğunu anlatan - malı/-meli ekinin fonksiyonunu karşılayan -maú/-mek gerek kalıbının yer aldığı örneklerdir. Bu durumda herhangi bir şahıs çekimi yoktur; ancak - maú/-mek gerek, cümlenin öznesine bağlıdır. -mAK gerek: 130 Murat Küçük ... ãaúlaş-maú gerek dört ay eger úaytup andlarından dönseler ... 35a/3 ... duù-maú gerek yaòşılıú bile yÀ ãalıvėr-mek gerek iósÀn bile ... 35b/2 ... nice göm-mek gerek úardaşı tenini ... 111b/2 ... duùmaú gerek yaòşılıú bile yÀ ãalıvėr-mek gerek iósÀn bile ... 35b/2 Ancak metinde bir örnekte -maú/-mek gerek gereklik kipinin 1. çoğul şahısta çekimi görülmektedir. ... daòı biz barçamuz óaõer eyle-mek gerek-biz ... 396b/2 Bunun yanı sıra metinde -a emir/istek ekiyle gerek kelimesinin birlikte kullanıldığı gereklilik kipi örnekleri de bulunmaktdır. -alar gerek: ... kendüleri Taŋrı TaèÀlÀ óaøretine dur-alar gerek ... 40a/6 -dur/-dür bildirme ekiyle birlikte kullanılan gerek kelimesi, burada gelecekte bir işin kesin gerçekleşeceğini ifade etmektedir. Bu tür kalıpların çokluğu, Kur’an’da yer alan Arapça ifadelerin birebir tercüme edilmesinden kaynaklanmaktadır. ... daòı anlara ulu èaõÀb var-dur gerek ... 207a/1 1.2.9. Emir İstek Ekinden Sonra Gelen Şahıs Ekleri 1. tekil şahıs -AyIn: aã-ayın 338b/5; bildür-eyin 336a/3; boàazlay-ayın 406a/7; emìn mi eyley-eyin 255b/3; gör-eyin 42b/7; òaber vėr-eyin 322a/4; úulavuzlay- ayın 596a/4; ãabr ėd-eyin 258a/5; secde mi eyley-eyin 306a/5; uy-ayın 321a/3; var-ayın 373b/2. Ancak metnimizde bir örnekte emir-istek 1. tekil şahsın çekiminde - ayın/-eyin eki üzerine -man/-men zamir kaynaklı ek gelmiştir: èaõÀb ėd-eyin- men 406a/6. 2. tekil şahıs -GIl: èalÀmet úıl-àıl 53b/6; aŋ-àıl 125b/1; bil-gil 43a/3; imÀm úıl-àıl 393a/1; úıl-àıl 43a/2; muùìè úıl-àıl 19a/4; uy-àıl 139a/3. 3. tekil şahıs -sUn: al-sun 248b/1; and içme-sün 377b/2; baúma-sun 242a/5; baàla- sun 357b/6; emzür-sün 603a/1; git-sün 248b/1; ögütlen-sün 391b/6; ãıàın- sun 202a/3.