ERZURUM OVASINDA, BAZI KIŞLIK ARPA çEşiTLERİNDE UYGULANAN GÜBRELEME ve EKME ZAMANI İŞLEMLERİNİN VERİM ve VERİM UNSURLARINA ETKİLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA(ı) Yusuf KIRTOK(2). ÖZET Bazı yerli ve yabancı kışlık arpa çeşitlerinde ekme zamanının ve gübre işlemlerinin, verim ve verim unsurlarına olan etkisinin araş tırı/dığı bu çalışma, 1971 ve 1972 yıllarında, Atatürk 'Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zirai Araştırma Enstitüsüne ait biri 4 numaralı kuyu .rakmında, diğeri kıraç deneme alanında olmamk üzere ikilokas yonda kurulmuştur. Birinci lokasyonda bitkiler sadece ilk baharda, birinci deneme yılında iki, ikinci deneme yılında ise bir defa sulanmış­ lardır. İkinci lokasyon ta,mamıyla kurak şartlar olup sulama Japıl­ mamıştıl". Kışı sert olmıyan denemenin ilk yılmda, tane verimi yüksek olan Tokak ve Hudson çeşitleri kışı sert geçen denemenin ikinci yı­ lmda kıştan tamamen ölmüşlerdir. Bundan dolayı bu iki çeşidingüzlük olarak eki/meleri garantili değildir. Diğer taraftan kışa dayanma, tane verimi ve diğer karakterler bakımından Erzurum şartlarında kış­ lık arpaolarakyetiştirilecekçeşitlerAlmanveJsveççeşitleridır. Kışlık arpa çeşitlerinin, kışa dayanma ve tane verimi bakımın­ dan Erzurum ekolojik şartlarında en uygun ekme zamanıIS.eylül-I. ekimtarihleriarasındadır. Erzurum ekolojik şartlarında kışlık arpa üretiminde, g~rek kışa dayanma, gerekse verim bakımından ekme zamanıfaktörününgübreye nazarançokdahaönemlişekildeetkiliolduğutesbit'edilmiştir. (i) Prof. Dr. FahrettinTOSUN, Prof. Dr. Macit ÖZHAN veProf.Dr.Nazmi ORUÇtan müt~ekkil jür1i tarafından Doktora tezi olarak kabul edilen eserin özetidir. (2) Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Dr. Asistanı. 45 GİRİş Arpa; dünyanın bir çok mem ga)'esiyle susuz şartlar altında, kıraç lekederinde,hayvanyemi, endüstr~ ham yerlerde yetiştirilebilen kışlık arpa çe maddesi ve insan gıdası olarak yetiş­ şitlerinin üretimine geçilmesi icabeder. tirilmektedir. Bugün menileketimizde Çünkü; kışlık arpa, sonbahar ve erken üretilen arparonbüyükbir kısmıhayvan ' ilkbahar yağışlarından iyi bir şekilde beslenmesinde kullarolmaktadır.Bünye faydalanabildiği için kıraç şartlarda sinde % 7.5-15.0 oranında protein ve da sulamaya lüzümkalmaqan yetişe­ % 5Q,.60 oranında nişasta bulunan bilmektedir. Bu bakımdan Doğu Ana arpa, hayvanlar için iyi bir kesifyem doluda kışlık arpa yetiştiriciliği sağ­ teşkil eder. landığıtakdirde arpa ekim alanını%20 oranında genişletmek mümkün olabi Genelolarak Doğu Anadoluda lecektir. arpa, sadece taban yerlerde ve sulana bilirtarlalarda yazlık olarak ekilmekte Yazlık arpayanazarangerek verim, dir. Sulanabilirtarlalarisedaha çok en gerekse diğer özellikleri bakımından düstri bi~kilerine veya sebze Zİraatına üstünlüğü yanında; kı'şlık arpa ayrılmıştır. DolayısıylaekiI?alanı sınırlı daha erken olgunlaşmasından dolayı olmaktadır. Yazlık olarak, ilkbaharda bilhassa teknik ekipman bakımından ekilen arpanın, susuz şartlar altında kı­ yoksun olan Doğu Anadolu çiftçisi raç yerlerde yetiştirilmesi mümkün de içjn ayrı bir önem taşımaktadır. Çünkü ğildir. erken olgunlaşmasındanve erken hasa Doğu Anadolu bölgesinde ar- , dından dolayı çiftci mahsulünü, son-' panın ekim alanını genişletmek ve sulu bahar yağışları bastırmadan önce an araziyi endürtri bitkilerine terketmek banna almış olacaktır, LtTERATüR ÖZETİ Hayvancılık bölgesi olan Doğu Foote ve Batcbelder (1953), üre Anadolunun kesif yem problemini hal· gon'da kuru şartlarda yaptıkları dene letmek geyesiyle Tosun ve arkadaş­ melerde en fazla verimi, hem ekimle ları (1971)'nın 1966 yılından buyana birlikte, bem de büyümenin erken kışlık arpa üzerinde giriştikleri adap devresinde, yani bitki boyu 18 cm. tasyon, mikro ve makro verim çalış­ olduğu sırada uygulanan azottan al maları neticesinde, Erzurun şartlarına dıklarını bildirmektedir1er. dayanabilen ve verimi yüksek olan bazı kışlık arpa çeşitlerinin elde edile Türkiye şartIat~nda da, Gökçora bileceğikanatinevarılmıştır. (1969), fosfor potasyumlu göbrelerin Son senelerde gübrenin mahsül, tohumla birlikte, azotlu gqbrelerin ise miktarını artırdı~J umumiyetle bütün yarısımn tohumla, diğer yarınsm da çiftçiler tarafındanbilinmekteveimHn kardeşlenme devresirde uygulanmasını lar elverdiği oranda kullanılmaktadır. tavsiyeetmektedir. 46 Gübrelerin uygulanan şekil ve za iklimi itibariyle müsait olan yerlerinde manının verime olan etkisi yanda en iyi ekme zamanının 20-30. eylül gübrl? miktarının da verim ve verim arası oldugunu belirtmiş ve kışkhk unsunlarına etkisi büyüktür. Nitekim; arpanın, kışa iyi kardeşlenmiş olarak Reishenauer ve Dickson (1961), Le girmesiicabettiğinibelirtmiştir. onard ve Martin (1963) ve Ceylan Kirby (1969); üç devrede (27. (1966) yaptıkları denemelerle fazla ekim-I. kasım, 11-14. mart ve 20-27. azot miktarınin tohum büyüklüğünü nisan) yaptığı bir ekme zamanı dene azalttığını,birim alandaki sap sayısını mesinde erken ekimin başak teşek­ arttırdığını ve bin tane ağırlığını dü külünü uzun bir zaman geçiktirdiğini, şürdüğünütesbitetmişlerdir. ana sap ve diğer kardeşler üzerinde Leonard ve Martin (1963) Mon daha çok yaprak teşekkülettirdiğinive tana'da kışlık arpada 6.5-18.5 kg/da daha uzun bir gelişme peryodu nede azotun ve Dubetz ve Wells (l968)'in niyle daha çok kardeşlenmeolduğunu Kanada'da yaptıkları denemelerde de tesbitetmiştir.' . kara 6.0-12.5 kg. azotunuygulanmasını Gübre ve ekme zamanınınyanında tavsiye ederken; Steiner (1965), verime etkili olan diğer bir faktör de Orta ve Güney Anadoluda dekara g~rek. kullanılan tohum miktarıdır. Kies 6.0 kg. fosfor tavsiye edilmesi selbach ve Lyness (l951)'in Doğu tiği neticesine varmış ve bunu Tosun Nebraskada, Guttard ve arkadaşlarının (1969)dateyitetmiştir. (1961) Kanada'da yaptikları dene Diğertaraftan kışlıkarpalann kışa melerde iki sıralı arpalarda en ideal dayanma durumu ve dolayısiyle verimi, verimi dekara 10,8-13.5 kg. tohum bunlarınekmezamanınabağlıdır. Ekme atmaklaeldeettiklerinibildirmişlerdir. zamanı ise, kültürün yapıldığı yerin Gerek (i963), Eskişehir Bölgesinde çevre şartları ile birbirine bağlı durum kışlık yerli (2 sıralı) çeşitlerimiz için dadır.Eleme zamanının erken yapılması gerek verim ve gerekse tane özelliği veya .geçikmesi ile verimde dekara bakımından en iyi neticenin dekara 20 kg.'lık bir artma veya azalma tesbit 20 kg. atılan tohum miktarından alın­ edilmiştir(Wuth, 1960). dığınıifadeetmektedir. Gerek(1963),OrtaAnadoludaarpa Demirliçakmak (i966), kışlık ekim üzerinde yapmış olduğu ekme zamanı lerde, dönüme atılacak tohum mikta· denemesinde, "genellikle güzlük ekim, rını m2 'ye 350; Toson (1969), m2'ye yazlık ekime göre en az iki misli 300 tane düşecek şekilde tohum kul verimlidir" neticesine varırken, Orta lanılmasınıtavsiyeetmektedirler. Anadolu için en uygun ekme zamamnın iS. ekim tarihi olduğunu. belirtmek Bu' çalışmada; kışlık arpanın is tedir. tihsal problarnlerindenikisi - gübreleme veekmezamanı-elealınmıştır. Erzurum Haase (1964), kışlık arpa ekme şartlarında kışlık arpa için en uygun zamanının Kuzey Almanya için gübre işleminin' ve ekme zamanının 10-15.eylül,Ortave Batı Almanya'nın tesbitineçalışılmıştır. 47 METERYAL ve METOD A- Materyal: kg/da (Gübre-2) NPK gel~cek şekil­ de üç işlem; kıraç şartlarda da (a)güb Araştırmad~ biri Orta Anadolu kışları için ıslah edilen ve Doğu Ana resiz (Gübre-O) ve (b) ekimle' birlikte dolu çiftçisinin taban arazide yazlık mibzerle 6.3+6.3+5.0 kg/da (Gübre olarak ektiği Tokak yerli çeşidi ile l) NPK gelecek şekilde iki işlem ha dördü de yabancı (Hudson, Wieland, lindeuygulanmıştır. İ"sveç ve Alman) çeşitleri olmak üzere .Heriki deneme alanında da dene beş kışlık arpa çeşidi kullanılmıştır: meninilkyılındadört ekme ıamanı (15. Denemede, % 21 N ihtiva eden eylül, ı. ekim, 15. ekim ve ı. kasım); amonyumsülfat [(NH4hS04); %43-44 ikinci yılındaise 1. eylül ilave edilerek Pı05 ihtiva eden triplisüperfosfat [Ca beşekmezamanı uygulanmıştır. (HP04). RıO] ve %48 -50 KıO İki sıralı olan Tokak çeşidinde ihtiva eden potasyumsülfat (KıS04) dekara 23, altı sıralı olan yabancı çe ticarigübreleri kullanılmıştır. şitlerde ise dekara 12 kg. düşecek şekilde tohum kullanılmıştır. B- Metod: Denemede eleme zamanının eko Deneme dörttekrarlamalıve Bölü lojik şartlardaki etkisi incelendiği için, nenBölünmüşParseller(Split-SplitPlot) 4 numaralı deneme alanında sulama planındayürütülmüştür. Buplanda her imkam olmasına rağmen sonbaharda tekerrür, denemenin ilk yılında 4 nu~ ekimden önce ve sonra parsellere marah deneme alanında 5' varyete, hiç su verilmemiş, sadece ilkbaharda; 4 ekme zamanı ve 3 gübre işleminden "denemeninilkyılında bitkilersu ihtiyacı­ müteşekkil 60 parsel; kıraç deneme m duyduğunda, 19.6.1971 ve 30.6.1971 alanınıdaise5varyete,4ekme zamanıve tarihlerinde olmak üzere iki defa; 2gübre işleminden müteşekkil40 parsel ikinci yılında ise 30.6.1972 tarihinde ihtiva etmiştir Denemenin ikinciyıhn olmak üzere bir defa sulama yapılmış­ ise bir ekme zamanı dahe ilave edil tır. diğinden, 4 numaralı deneme alanında Hasat, kenar etkileri çıkarıldıktan bir tekerrürdeki parsel sayısı 75 kıraç soma geriye kalan hasat sahası içindeki deneme alanında ise 50'ye çıkmıştır. bitkiler orakla biçilerek demet haline Parsel boyutları 2. 5x5=12.5 m2 olarak getirilmiştir. Saplar 1-2 gün kuruduktan tesbitedilmiştir. sonra her parseldan elde edilen demet 4 numaralıdeneme alanındakigüb ler ayrı ayrı parsel harman makinesinde re işlemleri (a) gübresiz (Gübre-O), (b) harmanlanınıştır. ekimle birlikte mibzerle 6.3+6.3+5.0 Yapılan" gözlem ve ölçmelerden kg/da NPK (Gübre-I) ve (c) azotun önemli olan bazıları aşağıda belirtil~ yarısı ekimle birlikte, diğer yarısı miştir: erken ilkbaharda sapa kalkma devre sinde serperek, diğer gübrelerise ekiml7 Kışa Giriş ve Çikış Durumu: Her birlikte olmak üzere 12.6+6.3+ 5.0 küçük pars~liniçinde şansabağlı olarak 48 seçilen bir sıranın 4 m'lik kısmında Tane Verimi: Saplı ağırlığı ölçü kışa girerken bitkiler sayılmış ve bu ' len demetler parsel harman makina kısımlar küçük kazıklarla işaretlenmiş­ siyleharmanedilerek, alınan tane ürünü tir. Karlar eridikten ve son donlardan 5 gr. duyarlı Bizerba terazisiyle tar sonra kıştan çıkış durumları gene aynı tılmış ve kg/da olarak tane verimi sıralardaki bitkiler sayı.larak tesbitedil hesaplanmıştır. miştir, , Bin Tane Ağırlığı: Her küçük par Bitki Boyu: Hasattan birer gün sellerden elde edilen tane ürününden önce, her küçük parselden rastgele alı­ rastgele 5xWO tane sayılarak 0.01 gr. nan iO_bitkinin, toprak yüzünden duyarlı Mettler teraıisiyle ayrı ayrı başak uçun'a kadar olan boyları ölçü tartılmış ve bin tane ağırlıkları gram lerek ortalaması alınmış ve böylece .olarak hesaplanmıştır. bitkiboyu bulunmuştur. Rakkanıform Değerlendirilmesi: El + Sap Tane Ağırlığı: Orakla ha de edilen rakkamların, bölünen bölün sat yapıldıktan sonra demetler bir gün rnüşparseller metodunagöre(Düzgüneş, kurumaya terkedildi ve sonra her kü 1963; Karataş , 1970) variyans analiz + çük parsele ait demetler (Sap başak) leri yapılmıştır. Ortalamalararasındaki tartılarak parsale sap + tane verimi farkın önemli olup olpıadığınm kont bulunmuş ve kg/da olarak hesaplan rolü, Yeni Duncan Testiyle (Steel ve mıştır. Torrie, 1960)yapılmıştır. DENEME YERLERİNİNBAZI ÖZELLİKLERİ DenemeYerlerininMevkii: larında toplam yağış miktarı sırasiyle 316.7 ve 462.6 mm. olduğu haldeuzun Erzurum şartlarında kışlık arpada, yıllarm (36 yılın) ortalaması olarak gübreleme ve ekroe zamanı işlemlerinin toplam yağış 470.8 mm'dir. Bu durum verim ve bazı verim unsurlarına etki gösteriyor ki , denemenin yapıldığı her sinin araştırıldığı bu çalışma, Erzurum iki yılda da Erzurum'un yağışısırasİyle Ovasında Atatürk Üniversitesi, Ziraat 154.1 ve 8.2 mm, normalden daha Fakültesi Ziraı Araşktırma Enstitüsü az olmuştur. 1970-7i mahsül yılındaki arazisinde biri deniz seviyesinden 1950 yağış normalden çok düsük olmasına m. yükseklikteki 4 Nolu kuyu deiğeri rağmen 197i-72 mahsül yılında normale aşağı yurkarı 2000 ın. yükseklikteki yakın olmuştur Denemenin ikinci yılı, kıraç deneme alanları olmak üzere iki bir önceki yıldan 145.9 mm. daha fazla lokasyonda uygulanmıştır. Birinci 10 yağış almıştır. kasyon 4 numaralı kuyu deneme, ikinci lokasyon ise kıraç deneme alanı Netice olarak; i970-71 ve 1971-72 olarakisimlendirilmiştir. yıllarındaki yağış ortalamaları uzun yıl­ lar ortalamasından daha az olmasına ErzurumOvasindaİklim: rağmen, yağışlar 1970-71 yılında aylara Erzurum'da dev,emenin devam et göre nisbeten muntazam, 1971-72 tiği 1970-71 ve 1971-72 mahsül yıl- yılında ise aylara ,göre n:untazam 01- 49 mayan bir dağılış göstermişlerdir. ToprakÖzellikleri: Örneğin; ikinci deneme yılında eylül Yapılan toprak analizleri neti ayında hiç yağış olmamıştır. Ocak, şu­ cesinde 4 numaralı kuyu denemeyeri batvemartaylarındayağışsırasıyle17.5, nin tekstür sınıfı "kumlu-tın" toprak 9.3 ve 7.5 mm. olm1.!ştur. Bundan do reaksiyonu ilk yıl hafif alblin, ikinci layı bu aylarda kar örtüsü zaman yıl ise orta derecede alkalin reaksi zaman ~alkmış ve bitkiler açıkta kal yonlu bulunmuştur. Organik madde mışlardır Mayıs ve haziran aylannda miktarı bakımından orta darecede zen· ise ortalamamn çok üstünde yağış gin, kireççe fakir, elverişli fosfor yö olmuştur Bu aylardaki yağış sırasiyle nünden orta-fakir durumda olup, el 92.9ve 112.6mm'dir. verişli potasyum bakımından topraklar Ovanın 36 yıllık sıcaklık ortala bir problem teşkil etmemeletedider. Ge ması 5.9 °C'diJ. Aralık, ocak, şubatve nel olarak, bu deneme alanı toprakla martaylannda sıcaklıksıfırın altıntadır. rının elverişli potasyumca zengin En sıcak ay tem_muz ve ağustos'dur. olduğu tesbitedilmiştir. Den~menin yürütüldüğü 1970-71 ve 1971-72 yıUannın yıllık sıcaklık orta· Kıraç deneme sahasının topra1da;rı ise "tınlı-kum" sınıfında. olup her lamalan sırasiyle 5.9 ve 4.6 oColup iki yılda da toprak reaksiyonu nötr uzun yınar ortalamasına göre ilk yıl olmuştur. Organik madde miktarı ve normal , ikinci yıl ise normalden ve kireç bakımından fakir, elverişli 1.3 oC daha az olmuştur. Denemenin fosfor bakımından orta ve· zengin du. ilk yılında sıcaklığın 36 yıllık ortala rumda olup aynı şekildeel~erişli potas maya göre uygun olduğunu, ikinci yıl yumcada ortaderecedezengin durumda ise bilhassa kasım, aralık, ocak ve şu­ olduğutesbitedilmiştir. bat aylarında daha serin geçtiği ve zaman zamankar örtüsünün kalktığı 4numaralı kuyu deneqıe alanında, izıenmiştir. Bu aylarda meydana gelen denemenin ilk yılında ön bitki olarak minimum sıcaklıklar denemenin ilk patates, ikinci yılında ise korunga yılında sırasiyle -3.3, -23.4, -21.4 ve bitkisi yer almıştır,. Kıraç deneme -23.5; ikinci yılında ise -10.4, -21.0, alanında ise nadas-hububat sistemi -30.4ve-26.0oColmuştur. uygulanmıştır. ARAŞTIRMA, SONUÇLARI ve TARTIŞMA Tarımsal üretim miktarı geniş mik zamanı ile gübre miktarının tesbiti tarda ekolojik şartlara bağlı bulunmak ele alınmış; elde edilen sonuçlar önem tadır. Bu bakımdan, tanmsal üretimde, sırasına göreaşağıdatartışılmıştır: verim artışını sağlamak için uygun yetiştirme metodlarını uygulamak sure 1. Kıştan Zarar Görme Durumu: tiyle ekolojik şartları mümkün olduğu a) Çeşitler: Her iki lokasyonda kadar, bitkinin istediği duruma getir denemeye alınan beş çeşitten Tokak ve meye ihtiyaç vardır. Bu çalışmada Hudson çeşitleri 1971·72 mahsül yı­ bazı kışlık arpalarda en uygun ekme lında kıştan tamamen zarar görmüş- 50 lerdir(Tablo: 1). Bununsebebi; 1971·72 yıllara ait rasatlara göre kasım, mahsül yılının kış aylarındaki sıcak­ aralık, ocak ve şubat aylarında,. asgari lıklarımn1970-71 mahsül yılınave uzun sıcaklıklar , 1971-72 mahsül yılındaki yıllar ortalamasınagöre çok düşük ol aym aylara ait- asgari sıcaklıklardan masıdır. Bu durum, yapılan müşaha­ daha düşük olabilmektedir. Bu ba· deler neticesinde alternatif (yarı kışlık) kımdan Erzurum şartlarında anormal birer çeşit olan Tokak ve Hudson çe yıllar da gözönünde tutularak garantili şitlerinin Erzurum şartlanadakışlıkola kışlık ekim için Wieland, Alman ve rak yetiştirilmeleriningarantili olamı­ ve İsveç çeşitleri üzerinde durulması yacağını göstermiştir. Çünkü, uzun gerekmektedir. Tablo: 1- Erzurum şartlarindayetiştirilenbazı kışlık:arpalarm 1970-71 ve 1971-72 deneme-yıllarında loştanzarargörmeoranları ı Kıştanzarargörmeoranları% Denemede Kullanılan i. Lokasyon II.Lokasyon Faktörler 1970-71 1971-72 1970-71 1971-72 Çeşitler: + Tokak - '0.9 -100.0' 19.9 -100.0 Hudson - 0.2 -100.0 - 15.6 -100.0 Wieland -11.2 - 66.5 3.7 - 82.9 + İsveç - 3.8 - 57.7 15.9 - 69.1 Alman - 1.5 - 50.6 + 15.4 - 74.7 ...G....übreler: 2 ~ + Gübre-Q -11.1 - 75.0 0.4 - 86.6 Gübre-! - 6.8 - 74.2: + 13.8 - 84.6 + Gübre-2 7.6 - 75.8 EkmeZamanları:3 1. Eylül - 54.7 - 70.7 + 15. Eylül - 8.6 - 41.9 11.2 - 40.5 1. Ekim +3.4 - 59.:5 + 13.2 - 68.3 1-5. Ekim -12.4 - 76.8 3.4 -100.0 1. Kasım 1 (-): Kıştan zarar X'sini; (+); kıştan artış X'siİıi gö!;terir. 2Giibre-O:göbresiz;Giibre·l:N+P+K=6.3+6.3+5.0kg/da;Gübre-2:N+P+K=12.6+6.3+ 5.0 kg/da. 3 ı. Kasım ekim tarihinde, k~şa girerken henüz çıkış oıma_d~ için kıştan zarar X'si tesbit edilme- . miş dolayısİyle ortalamaya alınmamıştır. Yılların sıcaklık durumuna tabi yılında kıştan zarar görme orardao olarak bu üç çeşitte 1971-12 mahsül ]1~70-71 mahsül yılına göre.ço.k .YÜk- sekilı". Bu üç çeşitten her iki deneme ]972 yılında kıştan zarar oranları yerinde' kıştan en fazla zarar gören gübre etkisinden ziyade uzun yıllar Wieland çeşidiolmuştur(Tablo: 1). ortalamasına göre, o yılki muntazam Bu duruma göre; kışlık arpa ola olınayan yağış ve çok sert geçen kıştan rak Alman ve İsveç çeşitleri diğer­ dolayıdır. lerinden daha üstün görüımektedir. 2. Tane Verimi: b) Ekme Zamamnın Etkisi: Her iki deneme yerindede kıştan enaz zarar a) Çeşitler: Çeşitler, tane verırnı gören parseller, 1970-71 mahsül yılında bakımından her iki deneme alanında 1. ekim, 197]-72 mahsül yılında ise ve her iki yılda da İstatistiki olarak 15. eylül tarihinde ekilen parseller önemli farklılık göstermiştir (Tablo: olmuştur. Bu tarihlerden daha önce 3 ve 5 ). Ekme zamanı ve gübreleme yapılan ekimlerle daha sonra yapılan işlemlerinin ortalaması.olarak 1970-71 ekim]erde kışın zararı daha fazla o]· mahsül yılında en yüksek ,tane verimi muştur (Tab]o: 1). Bunun sebebi; çok 1. deneme ye'rinde Tokak; II. deneme erken ekimlerde bitkiler yüksek bir yerinde de gene Tokak ve Hudson vejetatif aksamla kışa girmekte ve kar çeşitlerinden elde edilmiştir (Tablo:2). altında mantari hastalıklara tutulabile Ancak, 1971-72 mahsül yılında, bu çe cekleri gibi soğuklardan dahaçok etki şitler kıştan tamamen zarar gördükleri lenmektedirler (Aufhammer, 1966). Di için, hiç tane verimi elde edilememiştir. ğer taraftan geç ekimlerde bitkiler, Kışa dayanma bakımından alternatif kök sistemini geliştiremediğinden ve olan bu çeşitlerin Erzurum şartlarında tarlada mütecanis bir örtü teşkil ede kışlıkolarakekilınelerigarantili değildir. mediğinden sert geçen kışlardaaz geliş­ Bu bakımdan her iki yılda ·da kışa meden dolayı bitkiler yer yer veya dayanabilen Wieland, İsveç ve Alman tamamen donarak ölmektedirler (Han çeşitleri tane verimi bakımından mu~ way, 1971). kayese edilerek aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir: c) GübrelemeninEtkisi: Tablo: 1'de de görüldüğü gibi 1971 yılında i. deneme İki yılın ortalaması olarak her iki yerinde göbresiz parsellerdeki kıştan deme alanında da en az tane verimi zarar oranının , gübreli - parsellere Wielandçeşidindeneldeedi,lmiştir (Tab göre yüksek oluşu nıuht~melen, verilen lo:6). Bununsebebi; buçeşidin İsveç ve azottan dolayı bitki köklerinin fazla . Alman çeşitlerine göre ,kıştan daha uzamıyarak kalınlaşması (Bosemark, fazla zarar görmesidir. Diğer iki çeşi­ 1954), kışın toprakta meydana gelen din (Alman ve İsveç) tane verimleri donmaveçözülmelerekarşı mukavemet arasındaki fark çok önemli değildir. kazanmasından; toprakta fosforon bu İki yılın ortalaması olarak Wieland, lunması nedeniyle kök gelişmesinin İsveç ve Alman çeşitlerinden1.deneme teşvik edilmesinden (B]ack, 1970) ve yerinde elde edilen tane verimleri sı­ ayrıca potasyum temin eden bitkilerin rasiyle dekara 191,7, 226.0 ve 221.6 soğuğa daha mukavim olmasından ve kg.; II. deneme yerindeise gene sırasiyle dolayısiyle bu üç faktörün bir arada dekara 155.1, 175.5 ve 172.8 kg. bulunmasındandır. (Tablo: 6) olmuştur. Bu değerler bize 52 ('t'l ıo , , ~ Tablo: 2· Erzurumekolojikşartlarında1970-71 yılında yetiştirilen bazı kışlıkarpalar üzerindeyapılan müşahadelereaitortalamalar. 1 l.Lokasyon II. Lokasyon Denemedekulla- Tane Sap+tane Bitki Bintane Tane Sap+tane Bitki Bintane nılan veirimi ağırlığı boyu ağırlığı verımı verimi boyu ağırlığı Faktörler (kg/da) (kg/da) (cm) (gr) (Kg/da) (Kg/da) (cm) (gr) Çeşitler: Tokak 379.1a 1338.6a 103.5e 53.72a 221.3b 774.8a 96.8b 29.58b Hudson 328.2e 1276.6b 116.3d 29.92e 242.3a 745.8b 98.1b 19.80e Wieland , 302.5d 1100.6d 127.2a 38.42b -176.Id 692.Ic 97.3b 21.56c ~ İsveç 339.ge 1234.6c' 125.7b 34.90d 177.2d 694.5c lO1.0a 20.29d Alman ·355.5b 1288.9b 124.Ic 36.89c 207.7c 682.5d 96.5b 31.8Ia Gübreler: 2 Gübre-O . 343.9 lI70.7b 119.1b 39.86a 204.0 652.0b 97.3 23.3Ib Gübre-l 350.8 [ı25.8b 120.5a 38.90b 205.9 783.8a 98.7 26.03a Gübre-2 328.5 1347.la 118.5b 37.54c EkmeZamanları: iS. Eylül 368.la II77.3d ll8.6 38.5Ic 219.5ab 702.6c 96.9c 24.17 I. Ekim 339.3b 1214.0e 117.6 38.00d 23I.Oa 73I.3ab 98.2b 24.57 IS. Ekim , 328.6b 1272.6b ]20.0 j9.15b lO8.5b 732.7a 97.3c 24.94 I. Kasım 328.2b 1327.5a 121.3 39.40a 160.6e 705.2bc 99.4a 24.99 1 Her sütünda aym harfle işaretlenen ortalamalar arasında istatisti~i olarak önemli fark yoktur.. 2 Gübrt>O:gübresiz;GÜbre·I:N+P+K=6.3+6.3+5.0veGübr~2:N+ P+K = 12.6+6.3+5.0kgfda vi ~ Tablo: 3- Erzurumekolojikşartlarında1970-71 yılında yetiştirilen bazı kışlıkarpalarüzerindeyapılanmüşahadelereait variyansanalizi/ı. 1. Lokasyon II. Lokasyon Variyasyon Tane Sap+tane Bitki Bintane Tane Sap+tane Bitki Bintane Kaynağı S.D. Verimi Verimi boyu ağırlığı S.D.' Verimi ağırlığı boyu ağırlığı , Genel 239 159 Bloldar 3 0.545 0.257 2.00 0.51++ 3 0.107. 0.093 . 9.67 0.06 Çeşitler (Ç) 4 2.856+ 28.145++ 4618.00++ 3845.46++ 4 ].884++ 3.728++ 108.50+ 1047.35++ Hata(a) 12 0.695 0.126 2.25 0.07 12 0.178 0.240 32.25 0.08 Gübreler(G) 2 0.749 46.840H 76.50++ 108.66++ 1 0.011 50.007++ 102.00 296.40++ çxG 8 0.274 4.873++ 391.00++ 24.10++ 4 0.117 2.258++ 55.00 168.28++ Hata(b) 30 0.462 0.177 ı.73 0.15 15 0.105 0.184 33.27 0.02 EkmeZamanı(E) 3 1.488++ 18.827++ 90.66 10.97++ 3 2.758++ 0.760++ 55.33++ 5.83 ÇxE 12 0.329 2.732++ 129.66++ 16.99++ 12 0.116 1.202++ 11.00+ 16.76++ GxE 6 0.212 ı .722++ 79.33 7.53++ 3 0.018 0.575++ 3.67 197.61++ ÇxOxE 24 0.324 0.994++ 31.46 9.39++ 12 0.178 0.124++ 25.92++ 21.69++ Hata(c) 135 0.266 0.338 37.23 0.34 90 0.085 0.0.13 5.LO 5.70 1(+): 0.01 <P<O.OS; (++): P<O.Ol