T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI ERMENİLERİN SEVK VE İSKÂNI HAKKINDA YAPILAN UYGULAMA VE YARDIMLAR (1915-1917) CEMAL SEZER DOKTORA TEZİ DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ Bu çalışma BAP tarafından 09203005 Nolu Doktora tez projesi olarak desteklenmiştir. Konya-2011 T.C. SELÇUK ÜN(cid:2)VERS(cid:2)TES(cid:2) Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü(cid:3)ü B(cid:2)L(cid:2)MSEL ET(cid:2)K SAYFASI Ad(cid:2) Soyad(cid:2): Cemal SEZER Numaras(cid:2): 054102041004 n i n Ana Bilim / Bilim Dal(cid:2): Tarih/ Yak(cid:2)nça(cid:3) Tarihi i c n e Program(cid:2): Tezli Yüksek Lisans Doktora r (cid:2) Ö Tezin Ad(cid:2): E19r1m7e) nilerin Sevk ve (cid:4)skân(cid:2) Hakk(cid:2)nda Yap(cid:2)lan Uygulama ve Yard(cid:2)mlar(1915- Bu tezin proje safhas(cid:2)ndan sonuçlanmas(cid:2)na kadarki bütün süreçlerde bilimsel eti(cid:3)e ve akademik kurallara özenle riayet edildi(cid:3)ini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davran(cid:2)(cid:4) ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunuldu(cid:3)unu, ayr(cid:2)ca tez yaz(cid:2)m kurallar(cid:2)na uygun olarak haz(cid:2)rlanan bu çal(cid:2)(cid:4)mada ba(cid:4)kalar(cid:2)n(cid:2)n eserlerinden yararlan(cid:2)lmas(cid:2) durumunda bilimsel kurallara uygun olarak at(cid:2)f yap(cid:2)ld(cid:2)(cid:3)(cid:2)n(cid:2) bildiririm. Ö(cid:3)rencinin imzas(cid:2) ((cid:5)mza) Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ Ermenilerin Sevk veİskânıHakkında Yapılan Uygulama ve Yardımlar (1915-1917) 20 06 2011 İÇİNDEKİLER Bilimsel Etik Sayfası Tez Kabul Formu Önsöz………………………………………………………………………………IV Özet………………………………………………………………………………...VI Summary…………………………………………………………………………VIII Kısaltmalar………………………………………………………………………….X GİRİŞ…………………………………………………………………………….....1 A. Araştırmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi………………………………………..1 B. Kaynaklar………………………………………………………………………...2 C. Sevk ve İskân Kanunu’na Kadar Türk-Ermeni İlişkilerine Kısa Bir Bakış……...8 BİRİNCİ BÖLÜM SEVK VE İSKÂN KANUNU’NUN ÇIKARILMASI VE OSMANLI DEVLETİ’NİN ERMENİLER HAKKINDAKİ UYGULAMALARI…………………………………………………………….…20 1.1.SEVK VE İSKÂN KANUNU’NUN ÇIKARILMASI ……………………….20 1.2. OSMANLI DEVLETİ’NİN YAPMIŞ OLDUĞU UYGULAMALAR…..…..29 1.2.1. NAKİL UYGULAMALARI……..………………………………………..34 1.2.1.1.Vapur…………………………………………………………………….36 1.2.1.2. Şahtur……...……………………………………………........................37 1.2.1.3. Tren………………………………………………………......................38 1.2.1.4. Araba…………... …………………………………………………….44 1.2.2. EKONOMİK UYGULAMALAR……………………………………...……47 1.2.2.1. Merkezden Vilayet ve Mutasarrıflıklara Gönderilen Paralar….................47 1.2.2.2. Yevmiyeler……………….………………………………………………60 1.2.2.3. Vergi Muafiyeti…………………………………………………………..62 1.2.2.4. Borçların Ertelenmesi………………..…………………………………...63 I 1.2.2.5. Yanlarında Para ve Eşya Götürmelerine İzin Verilmesi…...…………….64 1.2.2.6. Eşya Satımına İzin Verilmesi…………………………………...……….67 1.2.3. SOSYAL UYGULAMALAR…………………….…………………………71 1.2.3.1. Yiyecek, Giyecek ve Barınma İhtiyaçlarının Giderilmesi………...……..71 1.2.3.2. Dul Kadınlar ve Yetim Çocuklara Yönelik Uygulamalar………...….......87 1.2.3.3. İşe Yerleştirilmeleri……………………………………………………..102 1.2.4. SAĞLIK UYGULAMALAR…..………………………………………......105 1.2.4.1. Hastanelerde Tedavileri………………………………………………....105 1.2.4.2.Nekahethânelerde Bakılmaları…………………………………………..110 1.2.4.3. Salgın Hastalıklarla Mücadele………………………………………….113 1.2.5. HUKUKSAL UYGULAMALAR.................................................................121 1.2.5.1. Emvâl-i Metrûke Komisyonu’nun Faaliyetleri........................................121 1.2.5.2.Yargılamaların ve Cezaların Ertelenmesi……………………………….129 1.2.5.3. İbadetlerinin Sağlanması………………………………………………..130 1.2.6. GÜVENLİK UYGULAMALARI................................................................132 İKİNCİ BÖLÜM ERMENİLERE YÖNELİK YARDIMLAR 2.1.YABANCILAR TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR..........................151 2.1.1. AMERİKAN MİSYONER YARDIM KURULUŞLARININ YARDIMLARI…………………………………………………………………...152 2.1.1.1. Yardım Toplamak İçin Yapılan Amerikan Propaganda Faaliyetleri…161 2.1.1.2.Yardımların Toplandığı Yerler………………………………………...176 2.1.1.3. Yapılan Yardımlar……………….…………………………………....178 2.1.1.3.1.Yiyecek, Giyecek ve Barınma Yardımları…………………………181 2.1.1.3.2. Para Yardımları.…………………………………………………...195 2.1.1.3.3. İşe Yerleştirme ve Meslek Öğretme (Rehabilitasyon)…………….205 2.1.1.3.4. Değerli Eşyaların Misyonerlere Emanet Edilmesi………………...207 2.1.1.3.5. Nakil Yardımları…………..............................................................209 II 2.1.1.3.6. Sağlık Yardımları……………………………………….................211 2.1.2. ALMAN VE İSVİÇRELİ MİSYONER YARDIM KURULUŞLARININ YARDIMLARI…………………………………………………………………...218 2.1.3. İNGİLTERE’DEN GELEN YARDIMLAR…………………………......236 2.2. ERMENİLER TARAFINDAN YAPILAN YARDIMLAR…………………238 SONUÇ………………………………...................................................................242 Bibliyografya……………………………………………………………………...245 Ekler........................................................................................................................263 Özgeçmiş III ÖNSÖZ Ermeni meselesi, 19. yy.nin ikinci yarısından sonra ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti savaşın getirdiği güvenlik tedbirlerinden dolayı, 27 Mayıs 1915 tarihinde Ermenilerin bir kısmı için, Tehcir olarak bilinen “Sevk ve İskân Kanunu” çıkarmıştır. Tehcirin üzerinden uzun bir zaman geçmesine rağmen hâlâ gündemi meşgul etmektedir. Bu konu, yerli ve yabancı medya tarafından sıkça işlendiği gibi akademik ya da akademik olmayan çevrelerce de tartışılmaktadır. Tartışmalar, Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında yaşamış oldukları olaylar hakkındadır. Batı’da ortaya konan çalışmaların kaynağını; duyumlara dayalı, ikinci ya da üçüncü şahısların aktardıklarını içeren dönemin misyoner ve konsolosluk raporları oluşturmaktadır. Bu bakımdan Batı’daki çalışmalar katletme, öldürme, yok etme gibi esaslara dayanmaktadır. Kaynağı sorgulanmamış, Osmanlı arşiv belgeleriyle karşılaştırılmadan yapılan bu çalışmalar, öne sürülen bilgileri güvenilir olmaktan uzaklaştırmaktadır. Türkiye’de bu konuyla ilgili son zamanlarda yoğun çalışmalar sürdürülmektedir. Fakat bu çalışmalar genellikle birbirinin tekrarı olup, yeni bilgiler içermemektedir. Bu araştırmada mevcut durumun farkında olarak, “sorumlu tarihçilik” anlayışına bağlı, objektif bir şekilde ilgili kaynakların irdelendiği özgün bir çalışma meydana getirilmeye çalışılmıştır. Araştırma giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında; araştırmanın amacı, kapsamı ve önemine değinilmiş, kaynakların tahlili yapılmış ve Ermenilerin 1915 yılına kadar Türk tarihindeki yeri kısaca ele alınmıştır. Birinci bölümde; Sevk ve İskân Kanunu’nun çıkarılmasına neden olan Ermenilerin I. Dünya Savaşı sırasındaki davranışları ile sevk ve iskân sırasında Osmanlı Devleti’nin Ermenilere karşı uygulamaları incelenmiştir. İkinci bölümde; yabancıların ve Ermenilerin yaptıkları yardımlar belirtilmiştir. Bunun yanı sıra, yardımların artması için hem Amerika’da hem de Avrupa’daki propaganda sürecinden de bahsedilmiştir. Beni bu çalışmaya sevk eden, araştırma ve yazım safhalarında yardımlarını esirgemeyen, değerlendirmeleriyle yol gösteren danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ ile Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ’ye çok teşekkür ederim. Çalışma sırasında IV tavsiye ve eleştirilerinden faydalandığım Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ’ye, Doç. Dr. İbrahim Ethem ATNUR’a ve değerlendirmelerinin yanı sıra tez konusunun belirlenmesinde yardımcı olan ve Amerikan kızılhaçına ait arşiv belgelerini veren TTK Ermeni Araştırmaları Masası Başkanı Prof. Dr. Kemal Çiçek’e teşekkür ederim. Ayrıca çalışmaya katkı sağlayan Almanca belgelerin Türkçeye tercüme edilmesindeki yardımlarından dolayı Prof. Dr. Mustafa GENCER’e teşekkürlerimi bir borç bilirim. Belirtildiği üzere, araştırmanın mümkün olduğunca belgelere dayalı olmasına dikkat edilmiştir. Bu nedenle, arşiv malzemelerinin elde edilmesinde gösterdikleri anlayış ve desteklerinden dolayı Başbakanlık Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri, Genelkurmay ATASE Arşivi ve Kızılay Arşivi çalışanlarına, yine yerli ve yabancı birçok eserden faydalanma olanağı bulduğum TTK kütüphanesi çalışanlarına; ayrıca çalışmaya maddi açıdan katkı sağlayan Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’ne teşekkür ederim. Cemal SEZER Konya-2011 V T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı: Cemal SEZER Numarası: 054102041004 n i Ana Bilim / Bilim Dalı: Tarih/ Yakınçağ Tarihi n i c Tezli Yüksek Lisans Doktora n Programı: e r ğ Tez Danışmanı: Yard.Doç.Dr. Mehmet YILMAZ Ö Tezin Adı: 1E9r1m7e) nilerin Sevk ve İskânı Hakkında Yapılan Uygulama ve Yardımlar(1915- ÖZET Osmanlı toplumuna uyum sağlamış, uzun yıllar boyunca rahat ve güvenli bir yaşam sürdüren Ermenilere, Osmanlı yönetimine olan bağlılıklarından dolayı “Millet-i Sadıka” denmiştir. Ancak Batılı devletlerin ve Rusya’nın siyasi emelleri, Fransız İhtilali’nin etkileri, Ermeni Kilisesi’nin kışkırtmaları, misyonerlerin -özellikle Amerikan misyonerlerinin- Ermeniler üzerindeki faaliyetleri gibi nedenler, Ermenilerin zihinlerinde bağımsızlık fikirleri oluşturmuştur. Ermeniler, bu fikirleri hayata geçirebilmek için hem Osmanlı sınırları içinde hem de dışarıda ihtilal komiteleri ve cemiyetleri kurarak, etkinliklerde bulunmuşlardır. 1860 yılından itibaren başlayan bu etkinlikler, I. Dünya Savaşı’nın başlarına kadar devam etmiştir. Kendilerine, İtilaf Devletleri tarafından bağımsızlık vaadinin verilmesiyle; Anadolu’nun çeşitli yerlerinde isyanlar çıkaran, casusluk faaliyetlerinde bulunan, Osmanlı ordusunun ikmal yollarını kesip, askerlere yardım götürülmesini engelleyen, Müslüman halka mezalimlerde bulunan Ermeniler, bu gibi davranışlarla da yetinmeyip I. Dünya Savaşı sırasında Rus ve Fransız ordularında, Osmanlı Devleti’ne karşı savaşmışlardır. I. Dünya Savaşı’nın başlarında, Ermeni temsilcileri, yukarıda belirtilen davranışlardan vazgeçmeleri için Osmanlı yöneticileri tarafından defalarca uyarılmıştır. Bu uyarıların işe yaramaması üzerine Ermenilerin bir kısmı, 27 Mayıs 1915 tarihinde çıkarılan geçici “Sevk ve İskân Kanunu”yla, bulundukları yerlerden, ülkenin Halep, Şam, Zor, Musul gibi yerlerine sevk edilmiş ve onların oralarda iskân edilmeleri sağlanmıştır. Osmanlı Devleti, sevk ve iskânın mümkün olduğunca sağlıklı, düzenli, hızlı bir şekilde gerçekleşmesi ve bu süreç içerisinde beliren ihtiyaçların karşılanması için tüm imkânlarını seferber etmiştir. Bu amaçla yapılacak masraflar; Muhacirîn Tahsisatı’ndan, daha sonra Seferberlik ve Harbiye Tahsisatı’ndan ve hatta bazı zamanlar Gizli Ödenek’ten karşılanmıştır. Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VI T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Bu sürecin başlarında, sevk edilen Ermenilerin en önemli ihtiyaçları yiyecek, giyecek ve barınma olmuştur. Devlet, sevke uğrayanlara yevmiyeler vererek, vilayet ve mutasarrıflıklara paralar göndererek bu ihtiyaçların giderilmesine çalışmıştır. Sevk sırasında yetim kalan çocuklar yetimhanelerde bakılmıştır. Bulaşıcı hastalıklara yakalanan ya da hasta olan Ermeniler, hastaneler ve nekahethânelerde tedavi edilmiştir. Ermenilerin sevk ve iskânı sırasında Amerikalı, Alman ve İsviçreli misyonerler ile hem Osmanlı Devleti’nde hem de Osmanlı sınırları dışında yaşayan Ermeniler yardımlarda bulunmuştur. Ayrıca İngiltere’deki yardım cemiyetleri Ermeniler için yardım toplamıştır. Osmanlı Devleti ise, dışarıdan gelen yardımlara ilk başta pek sıcak bakmamıştır. Çünkü bu durumu ülkenin bir iç sorunu olarak görmüş ve bu soruna karışılmasını istememiştir. Fakat daha sonra savaşın getirdiği ekonomik sıkıntılar yüzünden dış yardımların yapılmasına izin vermiştir. Hatta bazı zamanlar Kızılay ile Kızılhaç, yardım malzemelerini ihtiyaç sahiplerine birlikte dağıtmışlardır. Anahtar Kelimeler : Osmanlı Devleti, Ermeniler, Misyonerler, Sevk ve İskân, Yardım Alaaddin Keykubat Kampüsü Selçuklu/ KONYA Tel: 0 332 223 2446 Fax: 0 332 241 05 24 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/ VII