Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013, p. 729-740, ANKARA-TURKEY ERKEN CUMHURİYETTE BEDEN EĞİTİMİ VE SPORUN İDEOLOJİK TEMELLERİ * Mutlu TÜRKMEN** ÖZET Osmanlı İmparatorluğunun çöküşünü takip eden süreçte, Türkiye Cumhuriyetini kuran lider kadro, milli eğitim sistemine özel önem vermiş; savaşlarda yenilmiş olmasına rağmen galip devletlerce sömürgeleştirilememiş olan Türk toplumunun sağlam temeller üzerinde yeniden yükselmesi için, etkin eğitim politikaları uygulanmaya çalışılmış ve yaygın eğitim niteliği taşıyan çeşitli uygulamalar denenmiştir. Türkiye Cumhuriyetinin kurucu önderi Mustafa Kemal, henüz Cumhuriyet yönetimi oluşturulmadan eğitimle ilgili görüşlerini ortaya koymuş ve eğitimin her türlü yabancı etkiden uzak, geçmişin karanlık hurafelerinden arındırılmış, tamamıyla milli karakterli ve yerli bir eğitim olması gerektiğinin altını çizmiştir. Ancak dönemin ekonomik ve siyasi gelişmelerine bağlı olarak, Cumhuriyetin yönetici kadrosunun eğitim alanındaki uygulamaları da zamanla daha totaliter ve ideolojik bir niteliğe bürünmüştür. Eğitim sisteminin en görünür veçhelerinden birisini teşkil eden beden eğitimi ve spor politikaları da aynı bağlamda ele alınmış ve ideolojik eğitimin etkin bir aracı kılınmaya çalışılmıştır. Dönemin yükselen totaliter rejimlerinin örnek alındığı bu yıllarda, kurulan beden eğitimi ve spor teşkilatları ve uygulanan programlar, özellikle Alman ve Sovyet sistemlerinden etkilenmiştir. Bu çerçevede beden eğitimi ve spor uygulamaları, 1930’lu yıllarda her yaştaki vatandaşın eğitilmesi için yasal düzenlemeyle zorunlu kılınmışsa da, bu düzenleme rejimin beklentilerine cevap verecek düzeyde etkin olmamıştır. Bu nitel araştırmada yapılan yazın taraması çerçevesinde, erken Cumhuriyet döneminde milli eğitim sistemi ve beden eğitimi ve spor anlayışının ideolojik temelleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet, Eğitim, Milli Eğitim, Beden Eğitimi ve Spor, İdeoloji, Kemalizm * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Bartın Üniversitesi, Beden Eğitimi ve Spor, El-mek: [email protected] 730 Mutlu TÜRKMEN IDEOLOGICAL FOUNDATIONS OF PHYSICAL EDUCATION AND SPORT DURING EARLY REPUBLICAN PERIOD ABSTRACT After the collapse of the Ottoman Empire, the leading founders of Turkish Republic put a special emphasis on the national education system and they gave priority to the education policies in their ideology in order to raise the total nation again which had never been colonized despite of the defeats. The founder leader of Turkish Republic, Mustafa Kemal, had explained his opinions about the education even before the Republic was founded. According to his opinion, the education system should have national and local character, but should be isolated from all kinds of foreign effects and the darkness of historical superstitions. However as a result of the economical and political developments during this period, the policies of education had gained more totalitarian and ideological characteristics. Physical education and sport policies as the most visible aspects of the education system was also dealt with in the same parallel and was forced to be an active device of this ideological education. During the foundation period of Turkish Republic, totalitarian regimes were taken as models, and German and Soviet systems of physical education and sport effected local policies. Although a special law was passed during 1930s which pinned down all the citizens to participate to physical education and sport activities, it had never been widely efficient on the public. In this qualitative research ideological basics of national education system and physical education and sport during the early republican period were tried to be explained through the related literature review. Key Words: Republic, Education, National Education, Physical Education and Sport, Kemalism Giriş Eğitim insanın varlığı kadar eski olan bir olgu olmakla beraber, insanlık tarihinin köklü değiĢim gösterdiği süreçlerde eğitim de kurumsal olarak önemli değiĢimler geçirmiĢtir. Eğitimin kamusal bir ilgi alanına dönüĢmesi sürecine kadar, daha sivil ve yapısal açıdan daha gevĢek örgütlenme modellerine dayanan eğitim sistemleri, eğitimin devletin öncelikli ilgi alanına girmesini takip eden süreçte doğrudan devlet eliyle düzenlenen ve resmi ideolojinin en önemli taĢıyıcısı olarak araçsallaĢtırılan baĢlıca bir unsur haline gelmiĢtir. Ġnsanlık tarihinin köklü değiĢimler yaĢadığı dönemlerden olan on sekiz ve on dokuzuncu yüzyıllarda, imparatorluklardan ulus-devletlere geçiĢ sürecinde ortaya çıkan milli eğitim sistemleri, devletin ve milli yurttaĢın inĢasında anahtar bir rol oynamıĢtır. Bu döneme kadar eğitim aile, dini yapılar ve sivil toplum örgütlenmelerinin ilgi alanıyken, bu dönemle birlikte devlet otoritesi eğitim Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 Erken Cumhuriyette Beden Eğitimi ve Sporun İdeolojik Temelleri 731 alanını denetim altına almıĢ, eğitim iĢini çerçevesini ve koĢullarını kendisi belirlemek üzere kamusal bir hizmet alanına dönüĢtürmüĢtür. Aynı dönemde çok sayıda mağlubiyet yaĢayan ve geniĢ toprak parçalarından çekilmek zorunda kalan Osmanlı Ġmparatorluğu, Birinci Dünya SavaĢında içerisinde bulunduğu bloğun da yenilgiye uğramasıyla önemli bir travma yaĢamıĢtır. Bu travma Anadolu topraklarının iĢgale uğramasıyla daha büyük bir derinlik kazanmıĢtır. Dolayısıyla büyük zorluklarla kazanılan kurtuluĢ mücadelesinin ardından kurulan yeni Türk devleti, her Ģeyden önce ulusal savunma ve üniter birliğin üzerinde durmuĢtur. Bu nedenle Cumhuriyet‟in eğitim ideolojisi de zorunlu olarak bütün yabancı düĢünce akımlarına karĢı uyanık durmayı ve bunlara karĢı savaĢa hazırlıklı olmayı gerektiren savunmacı bir anlayıĢı esas almak zorunda kalmıĢtır. AraĢtırmamıza esas olan dönemde farklı eğitim anlayıĢları ortaya konulmuĢtur. Kaplan (1999, ss. 146-152), Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye‟de ortaya konulan tek eğitim anlayıĢının Kemalist eğitim olmadığını, bunun yanı sıra Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası‟nın muhafazakâr- liberal eğitim modelini, Ziya Gökalp‟in liberal-solidarist eğitim modelini ve Türkiye Komünist Partisi‟nin ise enternasyonal-eĢitlikçi eğitim modelini önerdiğini ancak bu modellerin hiçbirinin uygulanma olanağı bulamadığını kaydetmiĢtir. Bu nedenle de Cumhuriyet‟in ilk yıllarından itibaren kabul gören ve uygulanan tek eğitim modelinin milliyetçi ve militarist tonları ağır basan Kemalist eğitim programı olduğunu dile getirmiĢtir. Türkiye‟de de tıpkı Sovyetler Birliği‟nde olduğu gibi politik yönetimin halkla iliĢkiler ve propaganda anlayıĢı, eğitim kavramıyla iç içe geçmiĢtir (Pratkanis ve Aronson, 2008, s. 103). Dönem boyunca yürütülen bu faaliyetler için sık sık ve yan yana kullanılan iki sözcük bulunmaktadır: “Eğitim ve telkin”. Bu, belli bir bakıĢ açısına iliĢkindir. Bu bakıĢ açısı, azınlıkta bulunan bir aydın kesimle cahil ve geri bırakılmıĢ geniĢ halk kitleleri arasındaki uçurumun ancak ve ancak halkın elit/aydın kesimin fikirleri doğrultusunda eğitilmesi ile kapatılabileceği görüĢüne dayanır (Çelik, 2010, s. 22). Bu görüĢ, dönemin Türk toplumunun çok küçük bir bölümünün okur yazar olduğu dikkate alındığında daha anlaĢılabilir olmaktadır. Cumhuriyetin kurucu lideri Mustafa Kemal, eğitimle ilgili sistematik düĢüncülerini ilk kez 1921 yılında Ankara‟da yapılan Maarif Kongresi açılıĢında dile getirmiĢtir. Mustafa Kemal burada yaptığı konuĢmada, her türlü yabancı etkiden uzak, geçmiĢin karanlık hurafelerinden arındırılmıĢ, tamamıyla milli karakterli ve yerli bir eğitim olgusu üzerinde durmuĢtur. Nitekim 1938-1945 yılları arasında görevde bulunan ve Cumhuriyet‟in ilk yıllarının ünlü Milli Eğitim Bakanı olan Hasan Ali Yücel, Mustafa Kemal‟in ilk konuĢmasında ortaya koyduğu idealleri “maarifte milliyetçiliğin ilk beyannamesi” olarak telakki etmiĢ ve “Bu nutuk, esas olarak… baĢka milletlerle mücadele edebilecek kudrette bir Türk gençliği yaratmayı gaye tayin ediyor” demiĢtir (Yücel, 1993, s. 118). Milli Eğitim Sisteminin İdeolojik Temelleri Siyasal iktidarların en önemli amaçlarından birisi de; “bütünleĢmiĢ düĢüncelerden oluĢan total bir sistem kurmak, eylemlerini doğrulamak, hayatı tanımlamak ve bu tanımlı hayatı bireylere haklı olarak göstermektir” (Berger ve Luckmann, 1967, Akt. Korkmaz, 2007, s. 85). Siyasal iktidarlar bu amacını ideoloji ile gerçekleĢtirmektedir. Ġdeoloji, siyasal iktidara toplumu kurma ve denetleme adına çok boyutlu bir güç ve içerik kazandırmaktadır (Korkmaz, 2007, s. 85). Ġdeolojiyi aktarmak için kullanılacak en önemli araç ise her zaman toplumsal eğitim kurumlarıdır. Uzun ve yorucu bir savaĢ dönemini geride bırakan Türk toplumu için her türlü eğitimin temelinde, Türk gençliğini milletin ve devletin düĢmanı olacak unsurlarla mücadele etmeye hazır hale getirmek gayesi bulunmaktadır. Bu nedenle Mustafa Kemal‟in eğitim ideolojisinde, eğitimle Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 732 Mutlu TÜRKMEN askeri faaliyetler arasında paralellik kurulmuĢtur. Mustafa Kemal, öğretmenleri “irfan ordusu” olarak nitelendirmiĢ ve irfan ordusunun görevini Ģöyle tanımlamıĢtır; “Ölen ve öldüren birinci orduya niçin öldürüp niçin öldürüldüğünü öğretmek” (Kaplan, 1999, s. 141). Burada Mustafa Kemal‟in eğitim-öğretim faaliyetlerini tanımlamak bağlamında ölüm ve ordu kelimelerini tercih etmesi ve eğitimle askeri faaliyetleri bu denli özdeĢleĢtirmesi dikkat çekicidir. Cumhuriyetin ilk yıllarında önemli izleri bulunan Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel, Atatürk‟ü „ebedi Ģef‟ ve „ebedi baĢöğretmen‟ olarak tanımlarken, Ġnönü‟yü ise, „Cumhuriyet devrinin büyük yapıcı iradesi olan Milli ġef‟ olarak tanımlamıĢtır. Yücel, 19 Mayıs 1941‟de Gençlik ve Spor Bayramı‟nın açılıĢ konuĢmasında Ģunları söylemiĢtir (Yücel, 1993, ss. 2,17, 83): Hizmetlerine minnet ve muhabbetle saygı beslediğimiz Atatürkümüzün fani hayata gözlerini yumduğu andan itibaren, idareyi ve iradeyi temiz ellerine alan Büyük ġefimiz Ġnönü, tıpkı önünde ve karĢısındaki Ģu duruĢunuz gibi, Türk Milletini bir bütün olarak her emrine hazır, her sözünü dinler buldu ve daima böyle bulacak. Türk Milletinin varacağı her iyi kararı, her türlü korunma ve yaĢama kudretlerini onun yüce Ģahsında görüyoruz. Ona inanıyoruz. YurttaĢlarım; Ona inanıyoruz, çünkü o da bize inanmaktadır. Ġnönü ġefimizdir; Ġnönü BaĢbuğumuzdur. Ġnönü, Türk milletinin duyan kalbi ve düĢünen baĢıdır. Yücel, bir baĢka konuĢmasında da Ģu dikkat çekici ifadeleri kullanmıĢtır (1993, s. 235): Bu mevzuda sağ veyahut sol temayüller bizim için baĢkalık ifade etmemektedir. Ciheti ve cepheleri her ne olursa olsun, Kemalizm dediğimiz ve Atatürk‟e, onun koyduğu prensiplere bağladığımız inan sisteminin dıĢında her ne kalıyorsa biçim için zararlıdır. Bunlar, okul içine sokulmadığı gibi, memleket içine de sokmamak zaruretinde bulunduğumuz mahzurlu fikirlerdir. Görüldüğü gibi dönemin Milli Eğitim Bakanı birinci ağızdan ulusun esas alacağı esasların adının Kemalizm olduğunu dile getirmekte, dahası bu ideolojiyi kutsayarak bir “inan sistemi” olarak takdim etmektedir. Bu tartıĢmaların yanı sıra, bazı araĢtırmalarda da Kemalist ideolojinin özellikle Atatürk‟ün ölümünden sonra Ġnönü döneminde daha da belirgin/belirleyici hale geldiğinin altı çizilmektedir. Ġ. Parlak (2005, s. 373) yaptığı doktora çalıĢmasında, Kemalist ilkelerin Ġnönü döneminde Atatürk dönemine oranla ders kitaplarında yaklaĢık üç kat daha fazla iĢlendiğini ortaya koymaktadır: … Erken cumhuriyet döneminde kurgulanarak yeniden üretilen ve bugünkü Türk siyasal kültürüne de hâkim olan ideolojik söylemin içeriğini ve çerçevesini belirleyen Kemalist ilkelerin, ağırlıklı olarak eğitim müfredatına dâhil olduğu dönemin Ġnönü dönemi olduğu belirtilebilir. Alkan‟ın (1979: 212) çalıĢmasında bulduğu sonuçların da bu yönde olması ve ilkelerin Atatürk dönemine nazaran Ġnönü döneminde yaklaĢık iki kat fazla iĢlenmesi, bu çalıĢmanın bulgularını destekler niteliktedir. Bu sonuç aynı zamanda, … Kemalizmin, Ġnönü döneminde bürokratik elitler elinde ideolojileĢtirildiği görüĢünü desteklemesi bakımından da anlamlıdır. Beden Eğitimi ve Spor Politikaları Türkiye‟de Ġkinci MeĢrutiyet döneminden itibaren devlet, beden eğitimi ve sporu bir program çerçevesinde ele almıĢ ve beden eğitimi ve spor sadece okullarla sınırlı kalmayıp, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 Erken Cumhuriyette Beden Eğitimi ve Sporun İdeolojik Temelleri 733 gündelik yaĢam pratiklerinin arasına da girmeye baĢlamıĢtır. Cumhuriyetin ilk yıllarında beden eğitimi ve spora verilen önem daha da belirgin bir hale gelmiĢ ve devlet beden eğitimi ve spor alanına doğrudan müdahale etmeye baĢlamıĢtır. Atatürk, henüz kurulma aĢamasından baĢlamak üzere, Cumhuriyet Türkiye‟sinde beden eğitimi ve spora gerekli önemin verilmesi için pek çok giriĢimin bizzat içerisinde yer almıĢtır. O, ülkede izlenecek siyasetin ana unsurlarından bir tanesinin de beden terbiyesi olduğunun altını çizerek, beden terbiyesini diğer bilim, sanat ve ahlak eğitimleri ile birlikte ele almaktadır: “Müspet bilimlerin temellerine dayanan, güzel sanatları seven, fikir terbiyesinde olduğu kadar, beden terbiyesinde de kabiliyeti arttırılmıĢ ve yükselmiĢ olan erdemli, kuvvetli bir nesil yetiĢtirmek, ana siyasetimizin açık dileğidir”. Atatürk bu siyasette baĢarı kazanmak için öncelikli olarak geliĢmiĢ ülkelerin bilgi birikimi ve tecrübesinden yararlanmayı düĢünmüĢtür. Henüz ilk hükümet programına alınan Beden Eğitimi Öğretmeni yetiĢtirilmesi programı çerçevesinde yapılan faaliyetleri aktaran Atabeyoğlu (1989, ss. 114-115), Atatürk‟ün bu amaçla yurt dıĢına eğitmenler göndermekle kalmayıp, yurt dıĢından da uzman eğitmenler getirttiğini kaydetmektedir: Atatürk, Türk sporunun ilk öğreticilerinin yetiĢtirilmesi konusunda da acele göstermiĢti. Beden Eğitimi öğretmeni yetiĢtirecek okul tesis edilmeden önde Çapa Muallim Mektebi‟nde bir kurs açılmıĢ ve bunun baĢına da Avrupa‟da beden eğitimi öğrenimi yapmıĢ bulunan Selim Sırrı Bey (Tarcan) getirilmiĢti. Bu arada bayan beden eğitimi öğretmeni yetiĢtirmek üzere de Ġsveç‟ten iki bayan öğretim üyesi getirtilmiĢ, bunlar da Çapa Muallim Mektebi‟ndeki özel kurslarda görev alarak kız öğrencileri yetiĢtirmiĢlerdi… Atatürk bu konunun üzerinde büyük bir titizlikle durduğundan bunu da yeterli görmedi. Öğretmen adayları arasında dokuz aylık kursta baĢarı gösterenler ihtisasta bulunmak üzere Avrupa‟ya gönderildiler. Atatürk bu kurslara subayların da katılmalarını özellikle arzulamıĢtı. Bu nedenle kursa katılıp baĢarı sağlayan subaylar da askeri okullarda modern beden eğitiminin ilk tatbikatçıları olabilmeleri için Avrupa‟ya ihtisas eğitimine yollanmıĢlardı. Atatürk‟ün beden eğitimi ve spora dair söylediği sözler izlendiğinde, Cumhuriyet döneminde beden eğitime ve spora hamledilen önem oldukça açık bir biçimde görülmektedir. Daha Cumhuriyetin baĢlangıcında, savaĢ yorgunluğunu üzerinden atamamıĢ bir toplumun gençlerine seslenirken, Ģu çarpıcı ifadeleri kullanmıĢtır (Atatürkçülük, 1984, s. 343): Sayın gençler, hayat mücadeleden ibarettir. Bundan dolayı hayatta yalnız iki Ģey vardır: galip olmak, mağlup olmak. Size, Türk gençliğine terk edip bıraktığımız vicdani emanet, yalnız ve daima galip olmaktır ve eminim daima galip olacaksınız. Milletin yükselme neden ve Ģartları için yapılacak Ģeylerde, atılacak adımlarda kesinlikle tereddüt etmeyin. Milleti o yükselme noktasına götürmek için dikilecek engellere hep birlikte mani olacağız. Bunun için beyinlerinize, irfanlarınıza, bilgilerinize, gerekirse bileklerinize, pazılarınıza, bacaklarınıza müracaat edecek, fakat neticede mutlaka ve mutlaka o gayeye varacağız. Atatürk‟ün bu sözlerinde görüldüğü gibi baĢlangıçtan itibaren fiziki kültür algılamasında, militer bir ton kendini hissettirmektedir. O, sporu hiçbir zaman salt bir eğlence ve yarıĢma etkinliği olarak algılamamıĢ, eğitimin tüm alanlarında olduğu gibi spor eğitimine de faydacı/pratik gerekçelerle değer vermiĢtir (Türkmen, 2012, s. 306). Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 734 Mutlu TÜRKMEN Bir baĢka konuĢmasında da Atatürk, beden eğitiminin tüm vatandaĢların eğitiminin bir parçası olması gerektiğini kaydetmektedir: “Türk sosyal bünyesinde spor hareketlerini düzenlemekle görevli olanlar, Türk çocuklarının spor hayatını yükseltmeyi düĢünürken, sadece gösteriĢ için herhangi bir yarıĢmada kazanmak emeliyle bir spor çizmezler. Esas olan, bütün, her yaĢtaki Türkler için beden eğitimi sağlamaktadır.” Türk Spor Kurumu Dergisi‟nin, 6 Temmuz 1936 tarihinde yayımlanan ikinci sayısında yer alan Atatürk‟ün makalesinde, “Türk gençleri! Bütün bir ömürlük sağlığı korumayı, gündelik zevki teĢkil etmeyi, temiz ihtiraslara yol açmayı, yurt uğrunda üzerinize düĢen vazife için sizi hazırlamayı bir arada temin eden, bu Ģerefli ve zevkli iĢe bir an evvel koĢmanız ve katıĢmanız için ne eksik?” ifadelerine yer vermiĢtir. Bu ifadelerde, tüm gençleri spora çağırırken, sporun sağlık, ahlaki geliĢim ve yurt savunması gibi faydacı boyutlarının altını çizmektedir (Türkmen, 2012, s. 307). Afet Ġnan, M. Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım adlı eserinde Büyük Önderin 1937 yılında spor ve gençlik konusundaki görüĢlerini Ģu Ģekilde özetlemiĢtir (Akt. Ġspir, 1987: 51-52): Gençlerin sıhhatli ve gürbüz olmaları için yaĢadıkları bölgenin sıhhi Ģartlarını temin etmek, devlet halinde bulunan siyasi teĢekküllerin en birinci ödevidir. Ondan sonra, en küçük yaĢtan en son yaĢa insani ömrünün vasati süresince derece derece beden faaliyeti önemli bir yer tutar ve tutmalıdır da. Günümüz Türkiye‟sinin spor örgütünün temelini oluĢturan “Beden Terbiyesi Kanunu”, Atatürk‟ün ölümünden hemen önce hazırlanmıĢtır. AraĢtırmacılar, bu kanunun hazırlanmasında bizzat kendisinin talimatları doğrultusunda hareket edildiğini kaydetmektedir. Kendisinin hastalığı nedeniyle, TBMM‟nin 1 Kasım 1938‟deki açılıĢında BaĢbakan Celal Bayar tarafından okunan nutkunda spor için söylediği son sözleri Ģöyledir: Her çeĢit spor faaliyetlerini, Türk gençliğinin milli terbiyesinin ana unsurlarından saymak lazımdır. Bu iĢte hükümetin Ģimdiye kadar olduğundan çok daha ciddi ve dikkatli davranması, Türk gençliğinin spor bakımından da milli heyecan içinde itina ile yetiĢtirilmesi önemli tutulmalıdır. Türk gençliğinin kültürde olduğu gibi spor sahasında da idealine ulaĢtırılması için Yüksek Kurultay‟ın kabul ettiği “Beden Terbiyesi Kanunu”nun takibine geçildiğini görmekle memnunum. Yukarıdaki sözlerinden de anlaĢılabileceği gibi, Atatürk yaĢamının son günlerinde de sporla yakından ilgilenmiĢtir. Ayrıca “…ġimdiye kadar olduğundan çok daha ciddi ve dikkatli…” ifadesiyle spor yönetimiyle ve politikalarıyla ilgili memnuniyetsizliğini de örtülü olarak ifade etmektedir. Böylelikle ölümünden hemen önce yürürlüğe giren Beden Terbiyesi Kanunu‟ndan çok daha fazla beklentisi olduğunu ortaya koymuĢtur. Ona göre, bütün spor çeĢitleri gençliğin “milli terbiyesi” için etkin bir araç olarak kullanılmalıdır. Cumhuriyetin ilk döneminde geliĢtirilen modern beden terbiyesi politikalarının hem düzenleyici etkilere sahip hem de disipline edici bir iktidar teknolojisine dönüĢtüğünü belirten Akın (2004, s. 41-42), bu politikaları “biyo-iktidar” kavramı çerçevesinde ele alarak pragmatik amaçlarını dile getirmektedir: Beden terbiyesi ve çeĢitli spor programları, ortaya çıktıkları dönemden beri bir yandan hedefledikleri kitlenin genel sağlık durumunu düzeltmeyi, üretkenliğini düzenlemeyi ve artırmayı, onu direncini ve verimini düĢüren zararlı alıĢkanlıklardan Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 Erken Cumhuriyette Beden Eğitimi ve Sporun İdeolojik Temelleri 735 korumayı amaçlamıĢtır. Öte yandan bu kitleyi oluĢturan tek tek bireylerin becerilerini geliĢtirmeyi, onlara yeni yetenekler kazandırmayı, onları zaman ve mekân bağlamında disipline etmeyi ve bu sayede her türlü iktisadi ve sosyal süreç içinde onlardan alınacak verimi artırmayı hedeflemiĢtir. Bu yüzden beden terbiyesinin tarihsel ve sosyolojik değeri, gerçek verimliliğin ötesinde, onun bir biyo-iktidar stratejisi olarak kullanılmasında yatar ki bu biyo-iktidar esas olarak uysal ve üretken bedenler yetiĢtirilmesiyle ilgilidir. Akın‟a göre erken Cumhuriyet dönemi beden terbiyesi ve spor politikaları siyasi elitlerin tahayyül ettiği “yeni adam”ı yaratma projesinin önemli bir parçasıydı. Beden Terbiyesi Kanunu‟nu meclise takdim ederken baĢvekil ġükrü Kaya bu “yeni adamı” Ģöyle tanımlamıĢtır (Akt. Akın, 2004, s. 207): “Bizim Atatürk rejiminin Kemalist inkılâbının adamı güzel vücutlu, sağlam düĢünceli, cesur, vakur, hakkını ve fikrini her yerde müdafaa eder, neĢeli ve ciddi olmaktan ibarettir.” Dolayısıyla Cumhuriyetin ilk yıllarında beden terbiyesi ve sporun “yeni adamı” biçimlendirmek bağlamında oynayacağı rolün üzerinde önemle durulmuĢ ve spor bireysel bir eğlence aracından daha çok bir sosyal politika unsuru olarak ele alınmıĢtır. Böylelikle ideolojik bir aygıta dönüĢen beden terbiyesi ve spor, Kemalist yönetici elitin sosyal alana müdahalesini mümkün kılan bir araç haline gelmiĢtir. Ancak beden terbiyesi alanında da, hıfzıssıhha, temel eğitim gibi diğer sosyal politikalardakine paralel bir biçimde beklenen sonuçlar alınamamıĢtır (Akın, 2004, ss. 207-208). Atatürk yaĢarken beden eğitimini bütün vatandaĢlar için zorunlu hale getirerek, sosyal hayatın Ģekillendirilmesinde beden eğitiminden etkin bir biçimde yararlanmak istemiĢtir. Bu nedenle ölümünü izleyen günlerde, dönemin sadece Avrupa‟da değil, tüm dünyadaki en önemli günlük spor gazetesi olan Fransız “L‟Auto”, Atatürk‟ün spor politikasını öven bir makale yayınlamıĢtır (Akt. Atabeyoğlu, 1989: 113): ... Dünyada ilk defa beden eğitimini mecburi kılan devlet adamı o oldu. Yalnız kâğıt üzerinde ve nutuklarda değil, bunu bilfiil yerine getirdi. Stadyumlar ve çeĢitli spor merkezleri tesis ettirdi. Halkevlerinin spor kollarını bizzat murakabe etti ve milletin mukadderatına hâkim olduğu günden itibaren Türkiye‟de spor, gittikçe artan bir önem ve değer kazandı.. Beden eğitimi ve spor alanında 1920‟li yıllarda eğitimcilerin yetiĢtirilmesi için gerekli adımlar atılırken, 1930‟lu yıllarda ise yapılan yasal düzenlemelerle her bir birey spor yükümlülüğü altına alınmaya çalıĢılmıĢtır. Beden eğitimi mükellefiyeti genç Cumhuriyetin otoriter ve totaliter yapısını en iyi yansıtan ve örgün öğretim kurumlarının ötesinde halkın geniĢ kitlelerini ihata edecek örnek bir uygulamadır. Bu uygulamanın ne derece baĢarılı olduğu tartıĢmalı olsa da, bu düĢünce çerçevesinde yapılan uygulamalar ve geliĢtirilen politikalar geniĢ etkiler bırakmıĢtır. CHP‟nin 9 Mayıs 1935‟te yapılan dördüncü kurultayınca onaylanan programının 50. maddesi okullarda, devlet kurumlarında, özel kurum ve fabrikalarda bulunanların, yaĢlarına göre, beden eğitimi ile uğraĢmak yükümü altına alınacağını belirtir (Duru, 1938, s. 49). Böylelikle okullarda, devlet kurumlarında ve özel kurum ve fabrikalarda bulunanlar, yaĢlarına göre, beden eğitimi ile uğraĢmak yükümlülüğü altına alınacaktır. Spor ve beden eğitimi için lüzumlu olan alan ve kurumlar meydana getirilecektir. T. Parla‟nın (1992, s. 82) yorumuna göre bu sadece öğrenci gençliği değil, yetiĢkin yurttaĢları da içine alan bir uygulamaydı. Böylelikle beden terbiyesi zorunlu tutularak, kitle sporunun disiplini ve tekdüzeliği ile para-militer bir nitelik kazanmıĢtır. Spora Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 736 Mutlu TÜRKMEN hamledilen bu militer özellik, Avrupa ve Dünyadaki siyasi geliĢmeler göz önüne alındığında daha anlaĢılabilir hale gelmektedir. Nitekim 1936 yılından sonra tırmanan siyasi gerilim, 2. Dünya SavaĢı‟nın patlak vermesiyle zirveye çıkmıĢtır. CHP‟nin dördüncü kurultayında beden mükellefiyeti ile ilgili olarak Ģu çarpıcı ifadelere yer verilmiĢtir. (Top Dergisi, 1935, ss. 3-4): …Bütün Türk gençliğine neĢe ve sıhhatlerini, nefse ve millete inanmalarını besleyecek beden terbiyesi verilecek ve gençlik. Ġnkılâbı ve bütün istiklal Ģartları ile yurdu müdafaa etmeyi en üstün vazife tanıyan ve bu vazifeyi yerine getirme uğruna her varlığın fedasına hazır tutan zihniyetle yetiĢtirilecektir… Yurtta beden ve inkılâp terbiyesi ile spor iĢlerinde birlik göz önünde tutulacaktır. Mekteplerde, devlet müesseselerinde, hususi müesseseler ve fabrikalarda bulunanlar arasında yaĢlarına göre herkesin beden terbiyesi ile meĢgul olması mecburiyet altına alınacaktır... 1935 yılında bahis konusu edilen mükellefiyet, takip eden yıllarda daha net ve kesin ifadelerle parti programında yer bulmuĢtur. CHP‟nin 1939 tarihli 6. kurultayının programında beden terbiyesi ve spor uygulamaları için birkaç madde belirlenmiĢti. Kurultayın 52. maddesi Türk gençliğine beden terbiyesi yoluyla “inkılâp ve istiklal Ģartlarıyla yurdu müdafaa etmeyi” en önemli vazife olarak göstermekteydi. Yine 61. maddede “spor, kudretli vatandaĢ yetiĢtirmenin esaslı vasıtalarından biridir,” deniliyordu. Bunlar, Tek Parti Hükümetlerinin beden terbiyesi ve sporu, zorunlu bir devlet politikası haline getirdiklerini göstermesi bakımından önemlidir. Beden terbiyesi ve sporun zorunlu bir devlet politikası haline gelmesi, TBMM‟nin 1938 yılında kabul ettiği 3530 sayılı “Beden Terbiyesi Kanunu”yla gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu kanun, ihtiyaç duyulan herkesin milli savunma ve sağlık için “beden terbiyesi mükellefiyeti”ni zorunlu kılmaktaydı ve bu kanunun uygulamaya konulmasıyla parti-devlet bütünleĢmesi bir alanda daha tamamlanmıĢ oluyordu (Bulut, 2007, ss. 125-126). Diğer yandan K. FiĢek (1998: 248), konuya farklı bir bağlamda yaklaĢarak Cumhuriyet idaresinin “beden terbiyesi mükellefiyeti” yoluyla sporu en yoğun biçimde denetim altında tuttuğu dönemde bile çok fazla önemsemediğinin altını çizmektedir. Bununla birlikte FiĢek‟e göre sporun gönüllü birliklerce, temel örgütlenme birimi „kulüp‟ olan „federatif‟ bir yapı içinde yönlendirildiği 1903-1936 dönemi, bir doğal örgütlenme döneminden çok, devletin spora karĢı ilgisizliğinin örgütsel-yönetsel ürünüdür. Bu nedenle Türkiye‟de spor yönetimin tarihi, Türkiye‟nin toplumsal, ekonomik, siyasal ve yönetsel tarihinin bir yansımasıdır. Dolayısıyla FiĢek, beden eğitimi ve sporun siyasal toplumsallaĢma açısından önemli bir fonksiyona sahip olamadığını düĢünmektedir. Milli Eğitim Sistemi İçerisinde Beden Eğitimi ve Spor Cumhuriyet döneminde beden eğitimi ve spora verilen önemin bir sonucu olarak, beden eğitiminin milli eğitim sisteminin bir parçası haline getirilmesi çalıĢmaları sürekli gündemde olmuĢtur. Cumhuriyetin henüz ilan edilmediği bir tarihte, 14 Ağustos 1923‟te, TBMM‟de sunulan hükümet programının 6. maddesinde, “Ferdin bedeni, fikri kabiliyetleri gibi ahlaki ve içtimai kabiliyetleri de inkiĢaf ettirilecektir. Bu maksada vusul için bir Terbiye-i Bedeniyye Dar‟ülmüallimin‟i açılacak, izcilik teĢkilatına tedricen içtimai esasta tevfik olunacaktır” ifadeleri yer almıĢtır. Böylelikle Cumhuriyet ilan edilmeden önce beden eğitimi öğretmeni yetiĢtirmek üzere bir okul kurulması kararı alınmıĢtır. Bu kararın uygulanması için de Selim Sırrı Tarcan‟a görev verilmiĢtir (Arun, 1990, ss. 9-10). Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren öğretmen yetiĢtirilmesi için açılan okullarda, beden eğitiminin de yer alması gerekliliği üzerinde durulmuĢtur. Bunun için 1925 yılında Konya‟da Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 Erken Cumhuriyette Beden Eğitimi ve Sporun İdeolojik Temelleri 737 kurulan “Orta Muallim Mektebi”, 1927-1928 öğretim yılında Ankara‟ya taĢınmıĢ ve okula pedagoji Ģubesi de açılarak, ismi “Gazi Orta Muallim Mektebi ve Terbiye Enstitüsü” olarak değiĢtirilmiĢtir. Enstitü bünyesinde beden eğitimi Ģubesi açılması için enstitü binasının yanında bir de beden eğitimi salonu ve spor sahası yapılmıĢtır. 1932 yılında bu tesislerin tamamlanmasının ardından, 5 Temmuz 1932 tarih ve 105 sayılı “Talim ve Terbiye Kurulu” kararı ile 3 yıllık eğitim verecek olan Beden Eğitimi ġubesi açılmıĢtır (Yücel, 1993, s. 125). Gazi Eğitim Enstitüsü‟nün Beden Eğitimi ġubesi açılınca, daha önce yurtdıĢında öğrenim görerek çeĢitli okullarda çalıĢmaya baĢlayan Nizamettin KırĢan, Vildan AĢır SavaĢır ve Zehra Alagöz gibi isimler, bu okulun eğitim kadrosuna katılmıĢtır. Ayrıca Almanya‟dan uzman beden eğitimi öğretmeni Kurt Dainas da Türkiye‟ye getirilerek öğretim kadrosuna dâhil edilmiĢtir. 1937 yılında okulda kadın beden eğitimi öğretmenleri de yetiĢtirilmeye baĢlanmıĢ ve Ġstanbul Alman Lisesi Beden Eğitimi Öğretmeni Margarete Korge de bölümün öğretim kadrosuna alınmıĢtır (Güven, 1996, s. 75-76). 22.06.1933 tarih ve 2287 sayılı kanunla Maarif Vekilliği bünyesinde Beden Terbiyesi ve Ġzcilik Müdürlüğü kurularak okullarda spor daha etkili hale getirilmiĢtir. Ardından 15.06.1935 tarih ve 2273 sayılı kanunla bu müdürlüğün hem okullarda beden eğitimi ve izcilik faaliyetlerini hem de okul dıĢındaki beden eğitimi faaliyetlerini yürütmesi düzenlenmiĢtir (Abalı, 1974, s. 105). 1930‟lu yıllardan itibaren beden eğitimi ve sporda da, genel milli eğitim politikalarında olduğu gibi daha pragmatist bir yaklaĢım benimsenmeye baĢlamıĢtır. 1929 yılında yayımlanan ilk “Ġlk Mektepler Talimatnamesi”, ilkokulların amacını ortaya koyarken, genç neslin okulda milli cemiyet ve Türk Cumhuriyetine ruhen ve bedenen en faydalı bir tarzda yetiĢtirilmesi temel bir amaç olarak benimsemiĢtir (Cicioğlu, 1985: 81). Genel eğitim politikaları içerisinde beden eğitimine önemle yer verilmekle birlikte, okul dıĢındaki teĢkilatlarda yapılan spor etkinliklerine ise sıcak bakılmamıĢtır. Dünyada 1930‟ların siyasi atmosferinin dayattığı bu eğilim, Türkiye‟de de oldukça etkili olmuĢtur. Bu çerçevede Maarif Vekilliği 1930 yılında, “Mekteplerde Talebe Spor TeĢkilatı Hakkında Talimatname” ile ilk ve ortaokullarda tahsil gören öğrencilerin okul haricindeki spor kulüplerine girmelerini ve okullar haricinde yapılan ferdi ve takım müsabakalarına katılmaları yasaklanmıĢtır (Yücel, 1993, s. 360). Dolayısıyla 1930‟ların baĢında öğrencilerin spor kulüplerine devam etmesi yasaklanırken, 1930‟ların ortasında ise tüm vatandaĢlar için beden terbiyesi mükellefiyetinin getirilmeye çalıĢılması, aslında yönetici elitin sivil toplum kültürüne soğuk bakmasının ve bütün sosyal alanların denetim altında tutulmasına çalıĢılmasının doğurduğu bir çeliĢkidir. Bu çeliĢki dönemin totaliter ve otoriter bağlamına oldukça uygundur. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde, birçok kurum eliyle yürütülen kamp çalıĢmaları da çocuk ve gençlerin beden eğitimi açısından önemli bir iĢlev görmüĢtür. Kızılay Gençlik ve Sağlık Kampları, Cumhuriyetin eğitim politikalarını ve beden politikalarını en iyi yansıtan uygulamaların baĢında gelmektedir (Türkmen, 2012, ss. 315-316). Kızılay tarafından açılan kamplar, dönemin Dünyada etkin olan ve Türkiye‟yi de etkisi altına alan, totaliter ve otoriter eğitim ve sağlık politikalarını yansıtması açısından baĢarılı sayılabilecek bir uygulamadır. Aynı dönemde Batılı ülkeler genç nüfuslarının bedensel niteliklerini güçlü kılmak ve mevcut rejime bağlı bireyler olarak yetiĢmelerini temin etmek için Kızılhaç bünyesinde Gençlik birimleri oluĢturmuĢ ve yaygın kamp uygulamaları yapmıĢtır. Türkiye‟de de Kızılay bünyesinde açılan kamplarda sağlık açısından çok zayıf, fakir ve bakımsız çocukların açık Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013 738 Mutlu TÜRKMEN havada disiplinli ve bakım altında iyi beslenerek kuvvetlendirilmesi ve eğitilmesi, sağlam bir bünyeyle okullarına gönderilmesi amaçlanmıĢtır (Türkmen, 2012, s. 316). Bulut‟a göre bu kamplar Tek Parti dönemi politikalarının gençlere aktarıldığı bir uygulama alanıdır (2007, ss. 128-129): Kızılay Gençlik ve Sağlık Kampları, Tek Parti dönemi uygulamaları içindeki sağlık, gençlik, beden terbiyesi, spor ve hepsinin genel kullanım yöntemi olan eğitim politikaları çerçevesinde tam bir uyumluluk gösteren ortak bir uygulama alanı olarak görmek gerekir… En nihayetinde, kamplarda yapılan etkinlikler, verilen eğitimlerle çocuklar ve gençler, Kemalist ilke ve devrimlere, milli değerlere bağlı “sağlıklı” birer Cumhuriyet yurttaĢı olarak yetiĢtirilmiĢlerdir. Bunu, kamplarla ilgili yapılan slogan nitelikli Ģu üç yorumda açıkça görmekteyiz: “Kamp her Ģeyden evvel münevver, sağlam ve yüksek seciyeli vatandaĢlık temellerinin atıldığı yerdir”, “kamp, sağlık ve neĢe kaynağıdır” ve “Kızılay gençlik ve sağlık kampları, fakir ve yoksul yavruların sıhhat kaynağıdır”. Sonuç Cumhuriyetin ilk yıllarında çocukların ve gençlerin eğitimine büyük bir önem verilmiĢ ve Türk milli eğitim sistemi, milliyetçi ve devletçi bir temel üzerinde yapılandırılmıĢtır. Ancak ilerleyen yıllarla birlikte Dünyadaki ekonomik ve politik geliĢmelere paralel olarak eğitim sistemi daha belirgin bir biçimde devletçi bir nitelik kazanmıĢ, eğitimle ilgili tüm alanlar devletin doğrudan denetimi altına alınarak, kurucu ilkelere bağlı vatandaĢlar yetiĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır. Özellikle 1930‟lu yıllar eğitimle ilgili önlemlerin her yönüyle daha belirgin hale geldiği ve bu alanın kesin bir biçimde devletin denetimi altına alındığı bir dönem olmuĢtur. Bu denetim hem hazırlanan parti programlarında hem de yasal düzenlemelerde kendini bariz bir biçimde göstermiĢ, bütün bu düzenlemelerde ulus-devlet nosyonu kuvvetli bir biçimde vurgulanmaya baĢlanmıĢtır. Bu düzenlemelerin en önemlilerinden bir tanesi de müfredatta yapılan düzenlemelerdir. 1930‟lu yıllarda, coğrafya, tarih, vatandaĢlık, yurt bilgisi gibi dersler ileri derecede ideolojik bir içerikle kurgulanarak, toplumun ulus-devlet etrafında bütünleĢmesi sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Ġmparatorluğun çöküĢünü takip eden süreçte ulus-devlet nosyonu üzerinde yükseltilmek istenen yeni Cumhuriyetin yöneticilerinin olağanüstü Ģartlar altında görev yaptıkları hatırda tutulduğunda, eğitimin tüm unsurlarını pragmatik bir yaklaĢımla ele almaları daha anlaĢılabilir hale gelmektedir. Bu pragmatizm de doğal olarak Cumhuriyetin kuruluĢ ilkeleri ekseninde oluĢturulan resmi ideolojiye hizmet etmiĢtir. Bütün toplumsal alanları kontrol altında tutmaya çalıĢan Cumhuriyet yönetimi, toplumsal hakimiyetinin artmasına paralel olarak beden eğitimi ve sporu da denetimi altında tutmaya çalıĢmıĢtır. BaĢlangıçta daha liberal temellerde yapılanan sportif teĢkilatlar, zamanla devlet denetimi altına sokulmuĢ ve özellikle spor kulüpleri kontrol altında tutulmuĢtur. Devlet denetiminde yapılan yaygın kamp uygulamaları dönemin ruhuna uygun olarak çocuk ve gençlerin bedensel geliĢimlerini sağlamalarına hizmet ettiği kadar, onların kurucu ilkelere bağlı bireyler olmasını da sağlamayı esas almıĢtır. Bu geliĢmeler aslında sadece beden eğitimi ve spor politikalarının zamanla otoriterleĢmesinden daha çok, resmi ideolojinin bütün toplumsal alanlara hakimiyetinin bir sonucudur. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/6 Spring 2013