T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE ANABİLİM DALI ERICH FROMM'UN AHLAK ANLAYIŞI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Mustafa GÜNER Tez Danışmanı Prof. Dr. Kazım SARIKAVAK Ankara-2012 ONAY Mustafa GÜNER tarafından hazırlanan “Erich Fromm’un Ahlak Anlayışı” başlıklı bu çalışma, 19.01.2012 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda (oybirliği/oyçokluğu) ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Felsefe dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. [ İ m z a ] ……………………………………. Prof.Dr. Kazım SARIKAVAK (Başkan) [ İ m z a ] ……………………………………. Prof.Dr. Nurten GÖKALP [ İ m z a ] Yrd.Doç.Dr. Beyhan ZABUN ÖNSÖZ Yirminci yüzyılın önemli düşünürlerinden olan Erich Fromm, dünyada gördüğü ve yaşadığı çarpıklıkları bir psikanalist ve sosyolog gözüyle değerlendirerek, insanca yaşamaya daha uygun bir toplum modeli oluşturma sürecine katkı sağlamıştır. Sosyolojiyle ilgili bilgi birikimi ve bu alana duyduğu ilgi Fromm’u, psikanalizi toplumsal ve kültürel problemlerde kullanmaya yöneltmiştir. Bu kapsamda psikanalizi modifiye etmeye başlayan Fromm, Freud öğretisinden almış olduğu birikimle bireyin düşünsel derinliklerine inmeye çalışmış ve bireyin davranışlarının arkasında yatan dinamikleri gözler önüne sererek toplumsal yaşantının davranış üzerindeki önemli etkilerini ortaya koymuştur. Fromm’a göre insanın içgüdüleriyle hareket etmesinin temelinde, daima toplum tarafından ortaya konan ve insana sahip olduğu ihtiyaçları dikte eden bir ortama karşı onun gösterdiği özel ve hümanist tepkiler yatmaktadır. Ayrıca Fromm, Freud’un aksine insanın tabiatına kötü bakmamış ve iyimser bir tavırla insanlığın içinde bulunmuş olduğu çatışmaların ve çelişkilerin sebebinin tarihsel şartlardan ve toplumsal düzenden kaynaklandığına inanmıştır. Yaptığı çalışmalarda ekonomik gelişmelerin insanları kendinden, çevresinden ve doğadan yabancılaştırarak insanlığını kaybettirdiğini gören Fromm, insana daha uygun bir toplumsal yapı anlayışı geliştirmek üzere Marx’ın düşünceleri ve ekonomik sistemiyle ilgilenmiş ve psikanalize sosyal ve Marksist bir yorum getirmiştir. Bu yorum sonucunda Fromm, insan oğlunun içinde bulunduğu karmaşık problemlerin, insanın eseri olduğunu ve insanın varoluşundan kaynaklanan eksiklikleri karşılama ihtiyacıyla içinde bu problemleri yarattığını ileri sürmüştür. Çözümü, insanın en güç görevi olan, yaratıcılığını tam olarak geliştirmesinde gören Fromm, teorik düşüncesinin temeline ise insanın bütünlüğünü ve dünya ile ilişki kurma ihtiyacını koymuştur. ii İnsanın yaratıcılığının geliştirilmesine büyük önem vermiş olan Fromm, yapmış olduğu çalışmalarda değer yargılarının insanın kendini geliştirmesinde yapacağı eylemleri belirlediğine; ruh sağlığımızın ve mutluluğumuzun değer yargılarına bağlı olduğuna; nevrozların son tahlilde bir ahlaki başarısızlığın belirtisi olduğuna; birçok durumda, nevrotik bir belirtinin ahlaki bir çatışmanın özel bir ifadesi olduğuna; psikanalitik tedavinin başarısının kişinin ahlaki sorunlarını anlamaya ve çözmeye bağlı olduğuna inanmıştır. İnsanı öncelikle toplumsal bir varlık olarak kabul eden Fromm, psikolojik ve toplumsal etmenler arasındaki sürekli etkileşimi çok net bir biçimde sergilemiş olmasıyla psikoloji, sosyoloji ve felsefe alanında düşünce tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmada Fromm’un ahlak üzerindeki düşünceleri incelenerek, ahlak anlayışının dayandığı temel kriterler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmamamızda Erich Fromm’un Türkçeye çevrilmiş olan bütün eserleri incelenmiş olup incelememiz sonucunda ise Fromm’un düşüncelerinin sistematik olmadığı görülmüş ve çalışmamızın konusu olan ahlak ve ahlakla ilgili konular bütün eserlerinde derinlemesine araştırılmıştır. Tez konumuz gereği ise Fromm’un 1947 yılında yazmış olduğu, “Erdem ve Mutluluk” veya “Kendini Savunan İnsan” adı altında Türkçeye çevrilen “Man for Himself” adlı ahlak konusunun incelendiği eser üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Tez çalışması boyunca her türlü desteğini benden esirgemeyen eşime ve varlığıyla beni pozitif yönde etkileyen kızıma, konun belirlenmesi, planlanması ve sonuçlandırılması konusunda tez danışmanım Prof. Dr. Kazım SARIKAVAK’a, ders döneminde değerli bilgileriyle bana ışık tutan Prof. Dr. Nurten GÖKALP’e ile Prof. Dr. Veli URHAN’a ve emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim. iii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ............................................................................................................İ İÇİNDEKİLER................................................................................................İİİ KISALTMALAR.............................................................................................Vİ TABLOLAR..................................................................................................Vİİ GİRİŞ..............................................................................................................8 1. AHLAK NEDİR?........................................................................................ 8 1.1. Ahlak Felsefesi.................................................................................. 10 1.1.1. Ahlak Felsefesinde Görecelilik ve Mutlaklık................................. 13 1.1.2. Ahlak Felsefesinde Temellendirme ............................................. 15 1.1.3. Ahlak Felsefesinde Temel Problemler......................................... 16 2. HÜMANİZM NEDİR? .............................................................................. 17 2.1. Hümanizmin Tarihsel Gelişimi........................................................... 18 3. ERICH FROMM'UN HAYATI ................................................................... 23 4. ERICH FROMM'UN ESERLERİ............................................................... 26 5. ERICH FROMM'UN FELSEFESİ............................................................. 28 5.1. Sigmund Freud ve Psikanalist Ekol Etkisi.......................................... 28 5.2. Karl Heinrich Marx Etkisi.................................................................... 35 5.3. Psikanalizin Marksizme Uygulanması................................................ 37 5.4. Frankfurt Okulu Etkisi........................................................................ 39 5.5. Johann Jacob Bachofen Etkisi........................................................... 41 5.6. Zen Budizm Etkisi.............................................................................. 42 5.7. Yeni Freudcular (Kültüralistler) Ekollü................................................ 44 5.8. Fromm’un Metodu.............................................................................. 46 BİRİNCİ BÖLÜM ERICH FROMM’UN İNSAN ANLAYIŞI   1. İNSANIN İÇİNDE BULUNDUĞU DURUM............................................... 48 2. KİŞİLİK..................................................................................................... 56 iv 2.1. Karakter Tipleri.................................................................................. 59 2.1.1. Yaratıcı Olmayan Yöneliş (Karakter)........................................... 60 2.1.1.1. Alıcı Yöneliş (Karakter).......................................................... 61 2.1.1.2. Sömürücü Yöneliş (Karakter)................................................ 61 2.1.1.3. Biriktirici Yöneliş (Karakter).................................................. 62 2.1.1.4. Pazarlayıcı Yöneliş (Karakter).............................................. 63 2.1.2. Yaratıcı Yöneliş (Karakter).......................................................... 64 2.1.3. Sosyalleşme Sürecindeki Yönelişler (Karakterler)....................... 66 2.1.3.1. Yetkeci (Ortak Yaşarlık) Yöneliş (Karakter)........................... 66 2.1.3.2. Uzaklaşma ve Yıkıcı Yöneliş (Karakter)................................ 67 2.1.3.3. Robotsu Yöneliş (Karakter)................................................... 67 2.1.4. Çeşitli Yönelişlerin (Karakterlerin) Karışımları............................. 68 İKİNCİ BÖLÜM ERICH FROMM’UN AHLAK ANLAYIŞI   1. HÜMANİST AHLAK GELENEĞİ.............................................................. 71 2. PSİKANALİZ VE AHLAK.......................................................................... 74 3. OTORİTER AHLAK VE HÜMANİST AHLAK............................................ 77 4. SÜBJEKTİF VE OBJEKTİF AHLAK......................................................... 79 5. HÜMANİST AHLAKIN PROBLEMLERİ ................................................... 82 5.1. Bencillik ve Kendi Menfaatini Düşünme............................................. 82 5.2. Vicdan................................................................................................ 87 5.2.1. Otoriter Vicdan ........................................................................... 88 5.2.2. Hümanist Vicdan......................................................................... 90 5.3. Haz ve Mutluluk................................................................................. 92 5.3.1. Bir Değer Ölçüsü Olarak Haz...................................................... 92 5.3.2. Haz Çeşitleri................................................................................ 93 5.3.4. Araçlar ve Amaçlar Problemi....................................................... 95 5.4. Bir Karakter Özelliği Olarak İnanç...................................................... 96 5.5. İnsanın Ahlaki Güçleri........................................................................ 98 v 5.5.1. İnsan Tabiatının İyiliği ve Kötülüğü.............................................. 98 5.5.2. İnsanın Kendini Baskı Altına Alması.......................................... 101 5.5.3. İrade Problemi........................................................................... 101 6. Bugünün Ahlak Problemi ....................................................................... 102 SONUÇ.......................................................................................................105 KAYNAKÇA................................................................................................110 ÖZET..........................................................................................................115 ABSTRACT.................................................................................................117 vi KISALTMALAR A.B.D. Amerika Birleşik Devletleri a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale Bkz. Bakınız c. Cilt çev. Çeviren ed. Editör der. Derleyen s. / ss. Sayfa / Sayfalar vb. ve benzeri vd. ve devamı vii TABLOLAR Sayfa Tablo 1: Erich Fromm’un eserleri………………………………………. 27 Tablo 2: Kendine mal etme ve sosyalleşme sürecindeki yakınlıklar.. 68 Tablo 3: Yaratıcı olmayan yönelişlerin (karakterlerin) olumlu ve olumsuz görünüşleri…………………………………………… 69 GİRİŞ Asıl çalışmamıza geçmeden önce; ahlak ve hümanizm kavramları ve bunların tarihsel gelişimleri, Erich Fromm’un hayatı, eserleri, etkileri ve metoduna bakmak, tezimizin temel konularının daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. 1. AHLAK NEDİR? Türkçede, Arapça, huy, mizaç, karakter anlamına gelen hulk sözcüğünden türeyen bir sözcük olarak kullanılan ahlak, insanın başka varlıklarla belirli normlara göre gerçekleşen ilişkiler toplamını, insanın söz konusu ilişkileriyle bu varlıklara yönelen eylemlerini düzenleyip anlamlandıran norm, ilke, kural ve değerler bütününü ifade eder (Cevizci, 2003:117). Bir insanın yaradılışı gereği gerçekleştirdiği davranışı dile getiren Arapça hulk sözcüğünün çoğulu olan ahlak terimi, huy, seciye, mizaç anlamlarını da çoğul olarak kapsar. Bir başka tanıma göre ise ahlak, insanlığın kabul ettiği ve başka kesinlik ölçüleriyle ölçülemeyen hareketlerimize ait değerlerin toplamıdır (Ülken, 2001: 19). Bu bakımdan ahlak her türlü yaşamımızın içindedir; o tarihsel olarak kişisel ve toplumsal düzeyde yaşanan bir şeydir; ona her tarihsel dönemde her insan topluluğunda mutlaka rastlarız. Dilimizde ahlak, kişisel ahlak olarak aktöre, toplumsal ahlak olarak töre ve bilim olarak törebilim terimleriyle karşılanmıştır. Bu bakımdan bilim ve felsefe olarak törebilim terimi, Fransızcadaki ethique ve morale terimlerinin her ikisini de karşılar. Ethique karşılığı olarak kuramsal törebilim, morale karşılığı olarak uygulamalı törebilim deyimleri de kullanılmıştır. Morale karşılığı olarak ahlak ve ethique karşılığı olarak ahlak felsefesi ya da Türkçe yazımıyla etik diyenler de vardır. Eski düşünürler bütün bu anlamlarda Yunanca etik deyimini kullanırlardı. Yunanca ethe deyimi, töre anlamını dile getiriyordu. Daha sonra felsefe bilimsel ahlak anlamında ethique ve toplumsal ahlak anlamında morale deyimleri kullanılmaya başlandığı gibi Levy-Bruhl tarafından örf ve adet ilmi ortaya atılmıştır. Törebilimden ayırmak