ENDRE ADY ENDRE ADY LA MORTO DE LA CxIELARKO Elektitaj poemoj kaj artikoloj HUNGARA ESPERANTO-ASOCIO BUDAPEST, 1977 Redaktis: Vilmos BENCZIK Kovrilo kaj tipograño: Eva FARKAS-TATÁR Tradukis: Imre BARANYAI Vilmos BENCZIK Márton FEJES Kálmán KALOCSAY Péter RADOS Ferenc SZILÁGYI ISBN 963 571 0381 Eldonis Hungara Esperanto-Asocio Respondeca eldonanto: Tibor Vaskó Presita cxe Nyírségi Nyomda Respondeca gvidanto: Zoltán Jáger ENDRE ADY 1877—1919 Centra figuro de sia epoko estas Endre Ady: de post Petőfi la plej granda poezia kreanto, la plej signifoplena kaj grand- formata fenomeno en la hungara liriko. Ido de malricxigxinta prahungara nobelfamilio (kaj tre fiera pri tio, ke li devenas de la patrujkonkera veziro Ond), Ady portas kun si el sia infanagxo travivajxojn de kampara vivo, el siaj gimnaziaj jaroj fortan senton de nacia sendependemo kaj kalvinanan Biblian kulturon. Poemojn li komencas verki jam kiel gimnaziano en urbeto Zilah, kaj pluraj el tiuj ankaux aperis en la gazeto de tiu provinca urbeto. En urbo Debrecen, kie li studis juron, li eldonigis sian unuan poemlibron, en kiu ankoraux nenio vidigxas el lia posta verkmaniero: la versoj prezentas tipajn junagxajn poemojn laux la tiama eksmoda mo- do, en glata formo. La jur-studadon poste li dauxrigas en Nagyvárad, sed tie li prefere jxurnalistadas ol studas. Kaj nun li trafas al vivo- turno. Nagyvárad, urbo de vigla vivo kaj ekscita movigxemo, kiu alte superis la nivelon de la aliaj hungaraj urboj, grave influis lin. Tie li konsciigxis pri la subevolueco de la hungaraj cirkonstancoj, pri la neeltenebleco de la feuxda regximo. Ak- ratonaj artikoloj el lia plumo montras, kiel li farigxas pli kaj pli liberala, pli kaj pli radikala, klarvida, vaste orientita, brila jxurnalisto, batalanta sprite kaj impete kontraux sxovinis- mo, klerikalismo, obskurantismo. En Nagyvárad aperas ankaux lia dua poemaro, kiu jam vekis kelkan surprizon, montrante en pluraj poemoj promeson de vere granda poeto. En 1903 li enamigxas al bela burgxedzino, kiun en siaj poe- moj li nomas Leda. Granda, pasie sensa kaj turmente peri- petia estis tiu amo: gxi dauxris, jen harmonie, jen kun inter- torturoj, dekon da jaroj, kaj al gxi dankas la hungara lite- raturo ricxan nombron da famaj kaj grandaj ampoemoj. Je sxia instigo kaj kun sxia helpo li venas Parizon kaj pasi- gas tie pli ol unu jaron. Por li Parizo, la "homdensajxa praar- bar' giganta", estas liberiga kaj impulsa travivajxo: gxia brila kulturo kaj lukso, gxia libereco, gxiaj ricxaj eblajxoj profunde kirlas lian fantazion de juna poeto, plenigas lin per impeta deziro elvivi senbride la vivon kaj per malkontentego pri la hejma senhorizonteco. Sed tiel same li trasentas la internan kontrauxdiron de la burgxa demokratio: li volas atingi trans cxi tiun. Cxio cxi enestas en liaj artikoloj hejmensenditaj kaj ankaux en liaj tiutempe verkitaj poemoj, kaj montrigxas jen kiel nietzscheismo kaj malespera senrevigxo, jen kiel vojser- cxado al la socialismo; cxi lastan tendencon plifortigas la rusa revolucio de 1905. De 1906 gxis 1914 aperas de li ok poemlibroj, krome volu- moj da noveloj kaj granda nombro da artikoloj. Jam la unua el tiuj poemlibroj, la "Novaj Versoj", vekas tutlandan ehxon, admiran kaj malaman. Impetaj bataloj komencigxas: pasticxoj kaj pamfletoj lin atakas, la tiama cxefministro Tisza fondas ecx revuon kontraux li, en la plej granda konservativa jxurnalo tuta serio da gvidartikoloj klopodas lin kondamni kaj komp- romiti. Liaj admirantoj reagas: la fama revuo "Nyugat" el- donas Ady-numeron. Li farigxas kvazaux standardo de cxiuj vo- lantaj novon; frontoj starigxas por li kaj kontraux li. La poeto mem respondas akre al la atakoj, precipe al la akuzo, ke li ne estas bona hungaro. Li sentas ja en si revi- vigxon de praaj hungaraj instinktoj, spiriton de hungara spito kaj protestemo, eternan hungaran triston kaj aspiron. En liaj poemoj meditantaj pri la sorto de la hungara popolo pli kaj pli montrigxas lia koncepto pri lia poeta alvokiteco. Li volas esti ne sole poeto, kreanto de belaj poemoj, sed ankaux profeto, "vates", jugxisto en la maniero de la profetoj de l' Malnova Testamento, gvidanto al novaj vojoj. Li sentas sin unu kaj la sama kun sia gento, sakras kaj vipadas gxin, por elskui gxin el gxia stagno kaj apatio kaj movi gxin por ago, progreso, revolucio. Lia dua temo estas la amo, ties mil variajxoj, la nuda el- montro de la granda komplika-konflikta amkrocxigxo al Leda, en kies figuro li kreas kvazaux la eternan benan-fatalan viri- non, la simbolon de la seksa disduigxo de la homaro. En mul- taj poemoj li kantas per la tono de kalvinanaj psalmoj kaj malnovtestamentaj profetadoj pri la morto, forpaso, kaj pri la ekscitigxo de homo ne povanta rezignacii je la predestini- teco, jen defie procesante kontraux Dio. En lia poezio ardas la tuta sufokaera ekscitigxo de la unuaj jardekoj de nia jarcento, kun ties revolucia febro. Tiu tre individua poeto, en kiu vivas apude sensemo kaj trankvila amrevo, cxaspelo de mono kaj malamo al "grafoj kaj ricxuloj", cxiama atendo de morto kaj sopiro je plena, vera vi- vo, kreis por si apartan poezian lingvon kaj apartan mon- don de simboloj, ecx apartan prozodion: la akcenton de liaj poemoj difinas la senco, sed oni sentas en gxi ankaux la mal- novan hungaran verspulson kaj la tamburetadon de la tem- pomezura metriko. Lia ricxo je epitetoj, lia varbabundo, liaj propraderivaj aux revivigitaj el malnova lingvo vortoj formas lingvajxon specialan, fortimpresan, tuj distingeblan disde cxiu alia poeto. En 1912 sxirigxas lia amrilato kun Leda kaj tiu disigxo ne oka- zis sen anima krizo. Poste en lia poezio montrigxas spuroj de pasemaj amepizodoj, sed li turnas sin prefere al politika lukto kaj filozofiaj meditoj. Preskaux epopea estas lia batalo kontraux cxefministro Tisza, reprezentanto de la hungara re- akcio. Pli kaj pli maldekstren li tirigxas, kaj, kvankam lia malsano sonigas sur lia liro vocxon de trompigxo, rezigno, rifu- gxo, soleco kaj mortodeziro, re- kaj revenas ankaux la sonoro de fido, kuragxigo, revolucia alarmo. Ankaux lia tono simpligxas preskaux popolpoeme. Post la eksplodo de la unua mondmilito, Ady, jam laca kaj malsana, tamen lauxtigas sian vocxon kiel senrezerva antimili- tisto, kiel "homo en malhomeco". En 1915 li edzigxas al junulino. Dum lia sano pli kaj pli malbone statas, lia poezio ankoraux pliprofundigxas, farigxante pli universala kaj pli pura. En liaj tardaj ampoemoj eksonas nova vocxo: la poeto konfrontas la purecon kaj belecon de la nobla ama sento, la felicxon, la vorton de la sxirmosercxa viro al la regno de la morto kaj malhumano. En liaj lastaj poemoj la vocxo de poeto soleca sed flamanta kaj suferanta por la homaro auxdigxas kun la morna forto de la Bibliaj profetoj. Li gxisvivis, grave malsana, la burgxan revolucion tiel aten- ditan. La revolucio solenis lin kiel plej grandan filon de la nacio, kaj kiam li mortis en la januaro de 1919, dekmiloj akompanis lian cxerkon al la tombejo. Kiel dum lia vivo, ankaux post lia morto dauxris pri li la ba- talo de opinioj: jardekojn oni diskutis kaj disputis pri lia va- loro kaj interpreto. Lia vivoverko estas de epoka signifo en la hungara liriko, kvankam liaj speciale-apartaj formoj kaj esprimoj estas neimiteblaj. La nuna generacio envicigas lin inter la grandajn hunga- rajn revoluciajn poetojn: lia granda poezio fidele respegulas la maltrankvilan, ribeleman mondon de la centjar-komenco, cxiun problemon de la hungara nacio kaj popolo, cxiujn anim- konfliktojn de la moderna homo. Lin, la nobelidon, edukis la burgxa progresemo; kaj li, reprezentanto de la hungara kampularo, pranepo de la kampulribelestro Dózsa, kiel li no- mis sin, etendis sian manon al la hungara proletaro — fakte li cxirkauxfermis anime sian tutan genton. Krom tio — li estis tre granda poeto. 1962 Kálmán Kalocsay * Prononcu: elndre a!di KONSERVI VIN ... Meg akarlak tartani Jam frenezigas min cxi bono, cxi granda, granda plenumigxo, kisa realo kaj sindono. En via sin' sopire, plore, mi vin petegas, sinjorin', en nokton pelu min senkore. Kiam mi kisas plej ardlipe, tiam frostigxu via lip', min tretu ride kaj mokvipe. Murdas la amo, se gxi vivas, kaj damnas ecx plej bela nun'. Mi foriras, cxar mi tro soifas. Cxi voluptarda korp' konstante sur lit' parfuma de l' paseo al mi brilegu allogante. Konservi vin en la animo mi volas; tial gardu vin la beliganta Malproksimo. Mi havu mian songxon sanktan pri la virin' amanta min, je sxi eterne sopirantan. 1906 (Kalocsay) CxE TIBISKO BORDO A Tisza-parton Mi venis de l' Gangesaj bordoj de l' suda suno kaj revemo. Kor' mia — kampanulo granda, mia fort' estas: softa tremo. Baskul-put', muelej', hakilo, dezerto, bruo, brutaj manoj, kisacx', kretenoj, rev-murdistoj. Kial mi venis, Tibiskanoj? 1906 (Rados) 10 LA ANIMOJ LAZITAJ Lelkek a pányván Mian animon oni lazis pro l' fajra danco cxevalida. Cxar vane gxin mi batis knute, cxar vane estis gxi pelita. En Hungarland' se sange sxauxmas cxeval' lazita en kamparo, iu gxin devas liberigi — animon tristan de madjaro. 1906 (Rados) 11