T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANA BİLİM DALI ARK-YL-2010-0003 KUM ÇAYI VADİSİ VE YAKIN ÇEVRESİNDE İLK TUNÇ ÇAĞI YERLEŞİM DOKUSU HAZIRLAYAN Emre ERDAN DANIŞMAN Doç. Dr. Engin AKDENİZ AYDIN - 2010 T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANA BİLİM DALI ARK-YL-2010-0003 KUM ÇAYI VADİSİ VE YAKIN ÇEVRESİNDE İLK TUNÇ ÇAĞI YERLEŞİM DOKUSU HAZIRLAYAN Emre ERDAN DANIŞMAN Doç. Dr. Engin AKDENİZ AYDIN – 2010 ÖNSÖZ “Kum Çayı Vadisi ve Yakın Çevresinde İlk Tunç Çağı Yerleşim Dokusu” başlıklı tez konusunun belirlenmesinde proje ekip üyesi olarak dahil oldu ğum ve Doç. Dr. Engin AKDENİZ başkanlığında yürütülen Prehistorik-Protohistorik Çağlarda Manisa ve Çevresi adlı yüzey ara ştırmaları etkili olmu ştur. Çalışma içerisinde Manisa İli’nin belki de en verimli topraklar ı olan Kum Çay ı Vadisi’nde yer alan İlk Tunç Ça ğı merkezlerinin yerleşim dokusunu, arazide gerçekle ştirilen araştırmalardan elde edilen bulgular ışığında ortaya çıkarmaya çalıştım. Lisans eğitimimden bu yana benden hiçbir deste ği esirgemeyen, çalışma konumu belirlemede ve tezin her a şamasında yardımcı olan, yüzey ara ştırmaları sırasında elde edilen buluntular ı çal ışma içerisinde de ğerlendirme ve kullanma iznini veren de ğerli hocam Doç. Dr. Engin AKDEN İZ’e sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. Ayr ıca Arkeoloji biliminde yetişmemde büyük katkıları olan Bölüm Başkanımız Prof. Dr. Serap YAYLALI başta olmak üzere bölüm hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Bu tez çal ışması, proje ekip üyesi olarak görev ald ığım, Doç Dr. Engin AKDEN İZ başkanlıgında yürütülen 107K030 numaral ı, “Prehistorik-Protohistorik Çaglarda Manisa ve Çevresi” adlı TÜBİTAK Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Destek Grubu (SOBAG) Projesi kapsamında Yüksek Lisans bursiyeri olarak desteklenmi ştir. Söz konusu kurum yetkililerine şükranlarımı sunarım. Çalışma boyunca yararland ığım Adnan Menderes Üniversitesi, Ege Üniversitesi Merkez Kütüphaneleri’nin, İzmir İl Halk Kütüphanesi’nin ve Akhisar İlçe Kütüphanesi’nin değerli yetkililerine teşekkür ederim. Her zaman yanımda olan değerli dostlarıma ve büyük emeklerle beni bugünlerime getiren, annem başta olmak üzere tüm aileme desteklerini hiç bir zaman esirgemedikleri için sonsuz teşekkür ederim. Emre Erdan, Ayd ın, Temmuz 2010 i ÖZET Kalkolitik Çağ’ın sona ermesine sebep olan kültürel geli şim İlk Tunç Ça ğı’nda günümüz şartlarına benzer coğrafi koşulların da oluşmasıyla hızlanmış, buna bağlı olarak artan nüfus, insano ğlunu yeni yerle şim birimleri olu şturmaya zorlamıştır. Bir bölgedeki yerleşim dokusunun dönemler boyunca gösterdi ği farkl ılaşmalar, ba şta çevre koşullarındaki olmak üzere, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik de ğişimlerin yansımasıdır. Bu açıdan ele al ındığında Batı Anadolu Prehistoryas ı açısından son derece stratejik bir noktada yer alan Kum Çay ı Vadisi İlk Tunç Ça ğ’ı merkezlerinin olu şturduğu yerleşim şeması oldukça büyük önem taşımaktadır. Anahtar Sözcükler İlk Tunç Çağı Yerleşim Dokusu Kum Çayı Vadisi Batı Anadolu ABSTRACT Cultural Development, which leads to the end of the Chalcolithic Age was accelerated on Early Bronze Age by aid of similar geographical conditions like today. Consequently, after the increasing population, human beings have been forced to create new residential units. Throughout periods of time, settlement pattern in a regions reflect variations in environmental conditions, socio-economic and socio-political reflection of the changes. Taken from this perspective of the Western Anatolian Prehistory, the settlement schema of Kum Çay ı Valley which is located in a very strategical point, is holding key for Early Bronze Age. Keywords Early Bronze Age Settlement Pattern Kum Çay ı Valley Western Anatolia ii KISALTMALAR Bkz; Bakınız. cm; Santimetre Fig.; Figür Fig.P; Figür-Plate ha; Hektar İKÇ; İlk Kalkolitik Çağ İTÇ; İlk Tunç Çağı m²; Metrekare OKÇ; Orta Kalkolitik Çağ OTÇ; Orta Tunç Çağı SKÇ; Son Kalkolitik Çağ STÇ; Son Tunç Çağı Syf; Sayfa iii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ……………………………………………………………………….. ..i ÖZET-ABSTRACT.…………………………………………………………...ii KISALTMALAR.…………………………………………………………… iii 1. GİRİŞ.……………………………………………………………………....1-4 2. COĞRAFYA………………………………….............................................5-8 2.1 Bitki Örtüsü...........................................................................................….8-10 3. BATI ANADOLU İLK TUNÇ ÇAĞI ÇALIŞMALARI VE ÇALIŞMALARIN TARİHÇESİ.................................................................................……….......11-17 4. KUM ÇAYI VADİSİ ve YAKIN ÇEVRESİNDE YER ALAN İLK TUNÇ ÇAĞI YERLEŞİMLERİ.............................……………………….………...18 4.1. Dağdeviren Höyüğü (Akırbey Çiftlik)....................................................18-19 4.2. Akhisar Höyük …………………………………………………….........20-21 4.3. Kızlaralanı Höyüğü (Kennez II)…………..............................................21-23 4.4. Örentepe II Höyüğü …….……................................................................23-24 4.5. Kennez I Höyüğü..........………………………………………………….24-26 4.6. Moralılar II Höyüğü..............…………………………………………...26-27 4.7. Rahmiye II Höyüğü.......………………………………………………....27-29 4.8. Refik Aslan Höyüğü..........………………………………………………29-30 4.9. Tepetarla Höyüğü.…………………………………………………….....30-32 4.10. Akdeğirmen Höyüğü...………………………………………………....32-33 4.11. Akselendi Höyüğü..……………………………………………………..33-34 4.12. Nuriye (Tepe Üstü Yerleşimi)...…………………..................................35-36 4.13. Arpalı II Höyüğü.......…………………………………………………..36-37 4.14. Lütfiye Höyüğü (Burhaniye) (Arpalı I)…………………………….....38-39 4.15. Alibeyli Höyüğü.....……………………………………………………..39-41 4.16. Tekeliler Höyüğü...................…………………………………………..41-42 4.17. Bedeller Höyüğü………………………………………………………..42-44 4.18. Halitpaşa I (Tepe Üstü Yerleşimi)..................………………………...44-45 4.19. Veziroğlu Höyüğü..............................………………………………......45-46 4.20. Baykuş Tepe Höyüğü…………………………………………………...47-48 5. KUM ÇAYI VADİSİ İLK TUNÇ ÇAĞI YERLEŞİMLERİNDEN ELEGEÇEN BULUNTULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ .....................49 5.1. Dağdeviren Höyüğü (Akırbey Çiftlik)....................................................49 5.2. Akhisar Höyük …………………………………………………….........50 5.3. Kızlaralanı Höyüğü (Kennez II)…………..............................................50-51 5.4. Örentepe II Höyüğü …….……................................................................51 5.5. Kennez I Höyüğü..........………………………………………………….51-52 5.6. Moralılar II Höyüğü..............…………………………………………....52 5.7. Rahmiye II Höyüğü.......………………………………………………....52 5.8. Refik Aslan Höyüğü..........……………………………………………….53 5.9. Tepetarla Höyüğü.…………………………………………………….....54 5.10. Akdeğirmen Höyüğü...………………………………………………....54 5.11. Akselendi Höyüğü..……………………………………………………..54-55 5.12. Nuriye (Tepe Üstü Yerleşimi)……….. ………….................................55 5.13. Arpalı II Höyüğü.......…………………………………………………..55 5.14. Lütfiye Höyüğü (Burhaniye) (Arpalı I)…………………………….....55-56 5.15. Alibeyli Höyüğü.....…………………………………………………......56-57 5.16. Tekeliler Höyüğü...................………………………………………......57 5.17. Bedeller Höyüğü………………………………………………………..57 5.18. Halitpaşa I (Tepe Üstü Yerleşimi)……………………………..……....57-58 5.19. Veziroğlu Höyüğü..............................…………………………………..58 5.20. Baykuş Tepe Höyüğü…………………………………………………...59 6. KUM ÇAYI VADİSİ İLK TUNÇ ÇAĞI YERLEŞİM DOKUSU...........60-71 7. SONUÇ..........................................................................................................72-76 8. KATALOG................................................................................................... 77-120 8.1. Dağdeviren Höyüğü (Akırbey Çiftlik)................................................... .77-78 8.2. Akhisar Höyük ……………………………………………………..........78-80 8.3. Kızlaralanı Höyüğü (Kennez II)…………...............................................81-84 8.4. Örentepe II Höyüğü …….…….................................................................84-85 8.5. Kennez I Höyüğü..........…………………………………………………..85-86 8.6. Moralılar II Höyüğü..............……………………………………………86-87 8.7. Rahmiye II Höyüğü.......………………………………………………....87-88 8.8. Refik Aslan Höyüğü..........……………………………………………....88-94 8.9. Tepetarla Höyüğü.…………………………………………………….....94-99 8.10. Akdeğirmen Höyüğü...……………………………………………........99 8.11. Akselendi Höyüğü..……………………………………………………..99-102 8.12. Nuriye (Tepe Üstü Yerleşimi)…………………………........................102-103 8.13. Arpalı II Höyüğü.......…………………………………………………..103-104 8.14. Lütfiye Höyüğü (Burhaniye) (Arpalı I)……………………………….104-106 8.15. Alibeyli Höyüğü.....……………………………………………………..106-109 8.16. Tekeliler Höyüğü...................…………………………………………..110 8.17. Bedeller Höyüğü………………………………………………………..110-111 8.18. Halitpaşa I (Tepe Üstü Yerleşimi)…………………..………………...111-112 8.19. Veziroğlu Höyüğü..............................…………………………………..112-113 8.20. Baykuş Tepe Höyüğü…………………………………………………..113-120 ÖZET.................................................................................................................121 SUMMARY.......................................................................................................122 TEŞEKKÜR......................................................................................................123 KAYNAKÇA.....................................................................................................124-131 HARİTALAR.....................................................................................................I-XXIV LEVHALAR.......................................................................................................1-60