T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLAM HUKUKU BİLİM DALI EL-MEVSILÎ’NİN EL-MUHTAR’INDA ZÜFER’E AİT GÖRÜŞLERİN TAHKİKİ Ayşe ÇEŞME YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Orhan ÇEKER KONYA - 2010 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Ayşe ÇEŞME (İmza) i ÖNSÖZ Allah'ın insanlara din olarak seçtiği İslâm; sapasağlam yol olması, beşeriyeti Allah'a ortak koşmaktan kurtarması, akla hitap etmesi, tefekkür, muhakeme ve istidlal temeli üzerine kurulmuş olması ile onların dünya ve âhiret saadetini temin eden mükemmel bir sistemdir. Bu sistem dâhilinde, Allah Teâla'nın (cc) nimetini ikmâl edip, Peygamber'in (sas) irtihâl etmesinden sonra; İslâm farklı coğrafyalara yayılmış, Kur'an ve sünnet eksenli olup bu kaynakları yorumlama ve yeni meselelere uygulama konusunda farklı anlayışlar ortaya çıkmış, nihayetinde de mezhepler teşekkül etmiştir. Mezheplerin teşekkülünden sonra her mezhebin içinde, mezhep ismine adını veren imamın, talebelerinin, ileri gelen tâbilerinin söz ve görüşleri tedvin edilmiş; İslâm kültür ve medeniyetine ışık tutacak çalışmalarda bulunulmuştur. İslâm fıkhını anlatmaya, öğretmeye ve incelemeye yönelik yapılan bu çalışmaların içerisinde, halka fıkhı kısa yoldan ve doğru biçimde, mezhebi tanıtmak için 'metin' olarak kaleme alınan eserlerde vardır. Bunların ilk örnekleri Hanefîler tarafından yazılmıştır. Ders kitabı olarak, aynı zamanda ezberlemek için yazılan bu metinler, fıkhın bütün konularına en kısa cümlelerle değinmiş, mezhepte kabul görmüş (müftâ bih) görüşleri içine almış, ancak bunların mukayese ve delillerine yer vermemiştir. Hanefî mezhebinin güvenilir kaynaklarından olan, tezimizinde konusu olan el- Mevsılî'nin el-Muhtar isimli kitabıda bu türden çalışmalar kapsamındadır. İmam Âzam'ın fıkhını anlatan, ders kitabı niteliğindeki el-Muhtar’da, fıkhın bütün konuları özet olarak anlatılmış; diğer mezhep ve farklı ictihadlara rumuzlarla işaret edilmiştir. Bu çalışmamızda, kültürümüzü yeniden inşa etmek durumunda kaldığımız şu zamanda, geçmişimizin bıraktıklarını iyi bilmek mesûliyeti ile bize kadar intikâl eden ve asırlardır rağbet edilen ve günümüzde de halen İlahiyat fakültelerinin lisans ve yüksek lisans derslerinde, ders kitabı olarak okutulan el-Muhtar'daki Züfer ait görüşleri tahkik etmeye çalıştık. El-Muhtar’da işaret edilen Şafîi görüşlerinin tahkiki daha önce yüksek lisans tezi olarak yapılmış, İmam Muhammed ve İmam Yusuf’a ait görüşlerin tahkikide yine yüksek lisans tezi olarak hal-i hazırda çalışılmaktadır. ii Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, konuya alt yapı olması hasebiyle el-Mevsılî, el-Muhtar ve görüşleri tahkike konu olan Züfer ile ilgili bilgiler sunulmuştur. Birinci bölümde, müellifin işaret ettiği Züfer görüşleri yer almaktadır. İkinci bölümde ise eserde yer verilmeyen, ancak Züfer'in katılmadığı görüşler bulunmaktadır. Çalışmanın neticesi ise sonuç kısmında ifade edilmiştir. Çalışmada takip edilen metod, genel hatlarıyla bütün çalışmalarda var olması gereken şartları ihtiva etmekle birlikte, şu hususların belirtilmesi faydalı olacaktır; İkinci bölümün teşekkülü için, mürâcat ettiğimiz Hanefî mezhebinin temel kaynaklarından; Serahsî’nin el-Mebsut’u, Merğinânî’nin el-Hidaye’si, İbnu’s-Sââtî’nin el-Mecma’ı ve son dönem fıkıh çalışmalarında meselelerin ne şekilde ele alındığını görmek gayesiylede Ömer Nasûhi Bilmen’in Istılahât-ı Fıkhıyye Kâmûsu’ndaki Züfer'e ait görüşlerin hepsi tek tek tespit edilmiş ve el-Muhtar ile karşılaştırmalı olarak okunmuştur. Bu ön çalışmadan sonra Züfer’in Ebû Hanîfe’den farklı düşündüğü görüşlerinin bulunmasına rağmen müellifin metinde işaret etmediği Züfer’in görüşleri tespit edilmiş ve ihtilafın ne olduğu belirtilmiştir. Ayrıca tahkik edilen görüşlerin eserdeki yerlerinin kolay tespiti için, arapça metinleri verilmiş, Züfer'in ihtilaf noktaları bu kısımlarda (ز) rumuzuyla kayıtlanmıştır. Yine, tahkik edilen görüşlerin, metinde yer aldığı başlıklar Prof. Dr. Orhan ÇEKER'in ∗ yaptığı el-Muhtar metni Ta'likat çalışması baz alınarak adlandırılmıştır. Çalışmanın bu alanda hizmet niteliğinde olması ve istikameti muhafaza edebilme adına faydalı olmasını temenni ediyoruz. Teşvikleriyle çalışmaya başlama cesaretini veren ve çalışmama rehberlik eden değerli hocam Prof. Dr. Orhan ÇEKER'e, yetişmemizde emeği geçen tüm hocalarıma, yardımlarını esirgemeyen aileme ve dostlarıma şükranlarımı sunuyorum. Muvaffakiyet Allah'tandır. Ayşe ÇEŞME Konya, 2010 ∗ el-Mevsılî’nin el-Muhtar isimli eseri üzerinde yapılan bu çalışmada, el-Muhtar metninde geçen vecîz ve kapalı ifadelerin, okuyan tarafından daha kolay ve çabuk anlaşılması için yapılan açıklamalar farklı bir renkle parentez içinde verilmiş, müellifin farklı ictihadlara rumuzlarla işaret ettiği bazı yerlerde tespit edilen hatalar düzeltilmiş ve Şafîi’nin ihtilafının bulunmasına rağmen müellifin kayıt koymadığı yerlere Şafîi’ye ait rumuz yine farklı bir renkle konulmuştur. Ayrıca el-Muhtar metninde adlandırılmayan bab ve fasıl başlıklarıda adlandırılmıştır. iii T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Ayşe ÇEŞME Numarası: 054244031004 n ni Ana Bilim / Temel İslam Bilimleri / İslam Hukuku i c n e Bilim Dalı r ğ Ö Danışmanı Prof. Dr. Orhan ÇEKER Tezin Adı El-Mevsılî’nin El-Muhtar’ında Züfer’e Ait Görüşlerin Tahkiki ÖZET Çalışmamızda el-Mevsılî'nin el-Muhtar adlı eserinde İmam Züfer'e ait görüşleri tahkik etmeye ve müellifin eserde yer vermediği Züfer'in ihtilafına dair görüşleri vermeye çalıştık. Tezimizde 202 mesele ele almış olup, bunların 67 tanesi müellifin işaret ettiği meselenin tahkiki, 135 taneside el-Mevsılî'nin yer vermediği fakat Züfer'in muhalefetinin bulunduğu meselenin incelenmesidir. Yaptığımız çalışmanın neticesinde el-Mevsıli'nin Züfer'in görüşlerine işaret ettiği meselelerde isabet ettiğini tespit ettik. Ayrıca çalışma esnasında, el- Muhtar metni dışında birçok Züfer görüşünün kaldığı görülmüş, Züfer'e ait ictihadların tamamının tespit edilip derlenmesi şeklinde bir çalışmanın faydalı olacağı kanaatine varılmıştır. iv T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Ayşe ÇEŞME Numarası: 054244031004 n ni Ana Bilim / Temel İslam Bilimleri / İslam Hukuku i c n e Bilim Dalı r ğ Ö Danışmanı Prof. Dr. Orhan ÇEKER Tezin İngilizce Adı İnvestigation of Züfer’s Views in Al-Mevsıli’s Al- Muhtar SUMMARY In our study,we tried to verify the views of Imam züfer in the work of Al- Muhtar written by al-Mevsıli and to give the opinions about Züfer’s conflict,which are not written in the work by the author. 202 issues have been discussed in our thesis, 67 of them is the ascertainment of the matter that the author pointed out,the other 135 ones are the investigation of the matter about the opposition of Züfer which are not mentioned by al-Mevsıli. As a result of our study, we identified al-Mevsıli’s hit on the issues about Züfer’s views. Also, during the study, it was undersood that there are many other Züfer’s views except the work of al-Muhtar and we think that finding out and combining all the opinions of Züfer will be useful. v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.....................................................................................................................i ÖZET....................................................................................................................iii SUMMARY...........................................................................................................iv İÇİNDEKİLER.......................................................................................................v KISALTMALAR...................................................................................................xi GİRİŞ el-MEVSILÎ VE İMAM ZÜFER'İN HAYATI I. el-MEVSILÎ ve el-MUHTÂR..............................................................................2 A. el -Mevsılî............................................................................................................2 B. el-Muhtâr.............................................................................................................3 C. el-Muhtar ile İlgili Yapılan Çalışmalar.................................................................4 II. İMAM ZÜFER...................................................................................................5 A. İmam Züfer'in Hayatı...........................................................................................5 B. Fıkıh İlmindeki Yeri.............................................................................................6 III. TAHKİKTE İZLENEN YOL........................................................................10 BİRİNCİ BÖLÜM ZÜFER KAYDI (ز) KONULMUŞ YERLER I. TAHARET KİTABI..........................................................................................13 Abdest Babı............................................................................................................13 Abdestin Farzları ve Sünnetleri Faslı......................................................................13 Abdesti Bozan Şeyler Faslı.....................................................................................13 Hayız Babı..............................................................................................................14 Nifas (Lohusalık) Hali Faslı....................................................................................14 Necasetler ve Temizlenmeleri Babı.........................................................................14 II. NAMAZ KİTABI.............................................................................................15 Namazda Yapılacak İşler Babı................................................................................15 vi Geçmiş Namazların Kazası Faslı............................................................................15 Hasta Namazı Babı.................................................................................................16 Cuma Namazı Babı.................................................................................................16 III. ZEKÂT KİTABI............................................................................................17 Atların Zekâtı Faslı.................................................................................................18 Âşir Babı................................................................................................................18 Zekâtın Sarf Edileceği Yerler Babı.........................................................................19 IV. ORUÇ KİTABI...............................................................................................19 Orucu Bozan Durumlar Faslı..................................................................................19 V. HAC KİTABI...................................................................................................19 VI. BÜYÛ’ KİTABI..............................................................................................20 İkâle Faslı...............................................................................................................20 Muhayyerlik Babı...................................................................................................20 Fasid Alış Veriş Babı..............................................................................................21 Selem Babı.............................................................................................................21 İstisnâ Faslı............................................................................................................21 Sarf Babı................................................................................................................21 VII. REHİN KİTABI............................................................................................21 VIII. ME’ZUN KİTABI.......................................................................................22 IX. İKRAH KİTABI.............................................................................................22 X. İKRAR KİTABI...............................................................................................23 İkrarda İstisna Babı.................................................................................................23 XI. ŞAHİTLİKLER KİTABI...............................................................................24 XII. VEKÂLET KİTABI......................................................................................24 XIII. HAVALE KİTABI......................................................................................25 XIV. HİBE KİTABI..............................................................................................25 Hibeden Dönme Faslı.............................................................................................25 Umrâ ve Rukbâ Faslı..............................................................................................26 XV. GASB KİTABI..............................................................................................26 XVI. NİKÂH KİTABI..........................................................................................27 Muharramât Faslı....................................................................................................27 Velâyet Faslı...........................................................................................................27 Mehir Faslı.............................................................................................................27 vii Şarap ve Domuzun Mehir Olarak Şart Koşulduğu Nikâh Faslı................................28 XVII. RADÂ’ KİTABI.........................................................................................28 XVIII. TALAK KİTABI......................................................................................29 Sarih Talak Faslı.....................................................................................................29 Kinayeli Lafızlarla Boşama Faslı............................................................................30 Ölüm Halinde Karısını Boşayıp Sonra Ölen Kocanın Durumu Faslı........................30 Ric’at Babı.............................................................................................................31 Îla Babı...................................................................................................................31 İddet Babı...............................................................................................................32 Kur’ Faslı...............................................................................................................32 Hamileliğin Müddetleri Faslı..................................................................................32 XIX. ITK (KÖLE AZAD ETME) KİTABI.........................................................32 Kendine Mahrem Olan Birisini Köle Edinme Faslı.................................................32 İstîlâd Babı.............................................................................................................33 XX. MÜKÂTEB KİTABI.....................................................................................33 Fasid Kitâbet Akdi Faslı.........................................................................................33 XXI. EYMÂN KİTABI.........................................................................................34 Nezir Babı..............................................................................................................34 XXII. SİYER KİTABI..........................................................................................34 Mürted Faslı...........................................................................................................34 XXIII. UDHİYE (KURBAN) KİTABI.................................................................34 XXIV. VASİYETLER KİTABI...........................................................................35 Vasiyetin Miktarı Faslı...........................................................................................35 İKİNCİ BÖLÜM ZÜFER KAYDI (ز) KONULMASI GEREKEN YERLER I. TAHARET KİTABI..........................................................................................37 Abdest Babı............................................................................................................38 Abdestin Farzları ve Sünnetleri Faslı......................................................................38 Abdesti Bozan Şeyler Faslı.....................................................................................38 Sular Faslı..............................................................................................................38 Artıkların Hükmü Faslı...........................................................................................39