„Ég hélt bara að þetta ætti að vera svona“ Reynsla kvenna sem upplifðu kynferðisofbeldi í nánu sambandi sem unglingar Rannveig Ágústa Guðjónsdóttir Lokaverkefni til MA-gráðu í kynjafræði Félagsvísindasvið Júní 2016 „Ég hélt bara að þetta ætti að vera svona“ Reynsla kvenna sem hafa upplifðu kynferðisofbeldi í nánu sambandi sem unglingar Rannveig Ágústa Guðjónsdóttir Lokaverkefni til MA-gráðu í kynjafræði Leiðbeinandi: Gyða Margrét Pétursdóttir Stjórnmálafræðideild Félagsvísindasvið Háskóla Íslands Júní 2016 Ritgerð þessi er lokaverkefni til MA-gráðu í kynjafræði og er óheimilt að afrita hana á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa. © Rannveig Ágústa Guðjónsdóttir 2016 1107912169 Reykjavík, Ísland 2016 Útdráttur Umfjöllunarefni þessarar ritgerðar er kynferðisofbeldi í nánum samböndum unglinga. Megintilgangur rannsóknarinnar var fólginn í að skoða efnið út frá upplifun brotaþola. Niðurstöðurnar eru settar í samhengi við fyrri rannsóknir um ofbeldi í nánum samböndum unglinga og kenningar um normalíseringu ofbeldis í nánum samböndum. Niðurstöðurnar eru einnig tengdar kvenleika og karlmennsku meðal unglinga. Rannsóknin var framkvæmd með eigindlegum rannsóknaraðferðum. Tekin voru tíu hálf opin einstaklingsviðtöl við jafn marga brotaþola sem upplifað höfðu kynferðisofbeldi í nánu sambandi sem unglingar. Niðurstöður rannsóknarinnar benda til þess að þeir sem verða fyrir kynferðisofbeldi í nánu sambandi á unglingsaldri falli milli flokka og að ekki sé gert ráð fyrir reynslu þeirra innan úrvinnsluþjónustu, réttarkerfisins eða í viðhorfum samfélagsins. Berskjöldun brotaþola, samfélagsviðhorf og normalísering ofbeldisins innan sambandsins gerðu það að verkum að þeim þótti upplifun þeirra jafnvel eðlilegur hluti þess að vera í nánu sambandi og gerðu sér ekki grein fyrir að um ofbeldi væri að ræða. Niðurstöðurnar benda til þess að rétt eins og reynsla af kynferðisofbeldi eða ofbeldi í nánu sambandi meðal fullorðinna hafi reynsla af kynferðisofbeldi í nánu sambandi sem unglingur langvarandi afleiðingar á líf og líðan brotaþola. Úrvinnsla brotaþola virðist ekki vera beint ferli fram á við heldur fólgin í ýmsum þáttum samtímis. Ofbeldi í nánum samböndum á sér stað í samfélagslegu samhengi. 3 Abstract The topic of this thesis is sexual violence in adolescent’s intimate relationships. The main purpose of the reasearch was to look at the topic from survivors view. The results are put in context with previous research on violence in adolescents intimate relationships. In addition they are connected to theories on normalization of violence in intimate relationships, and femininity and masculinity among adolescents. The reasearch was conducted with qualitative reasearch methods. Ten interviews with as many participants, which had experienced sexual violence in an intimate relationship as an adolescent, were taken. The results indicate that adolescent’s survivors of sexual violence in an intimate relationship fall between categories and that their experience is not anticipated within processing service, the justice system or society. Survivor’s vulnerability, social attitudes and the normalization of violence within the relationship made it hard for the survivors to identify their experience as violence. The results indicate that just as among adults, experience of sexual violence in an intimate relationship among adolescents has longterm consequences on survivor’s life and well-being. Survivors processing does not appear as a direct process forward but consists of various aspects simultaneously. 4 Formáli Rannsókn þessi er metin til 50 eininga í kynjafræði við Stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands. Leiðbeinandi við ritgerðarsmíðina er dr. Gyða Margrét Pétursdóttir. Henni þakka ég innilega skjót svör, góðar athugasemdir, ómetanlega hvatningu, gott fjarsamband og þolinmæði. Hún hefur reynst mér valdeflandi fyrirmynd í að skapa femíníska þekkingu. Viðmælendum mínum þakka ég af öllu hjarta fyrir að hafa boðist til að taka þátt í rannsókninni, gefið mér af tíma sínum og deilt með mér reynslu sinni. Án þeirra hefði rannsóknin ekki orðið að veruleika. Mínum nánustu þakka ég ómældan stuðning og hvatningu í lífinu sem og við framkvæmd rannsóknarinnar. Gervinöfn viðmælenda eru að hluta til nöfn þeirra einstaklinga sem hafa veitt mér dýrmætan stuðning í minni eigin úrvinnslu. Ömmu minni og nöfnu þakka ég fyrir að hafa haldið á lofti skáldskap kvenna og hvatt mig til þess að skrifa. Ég þakka menningar- og minningarsjóði kvenna fyrir að hafa styrkt verkefnið. Að lokum þakka ég Álfheiði Ingimarsdóttur kærlega fyrir yfirlesturinn og góðar athugasemdir. Ég tileinka ritgerðina öllum þeim börnum og unglingum sem héldu að þetta ætti bara að vera svona og öllum þeim sem enn eru fastir í ofbeldisaðstæðum. 5 Efnisyfirlit 1 Inngangur .............................................................................................................................. 8  2 Fræðilegur hluti ................................................................................................................... 12  2.1 Kvenleiki ....................................................................................................................... 12  2.2. Karlmennska ................................................................................................................ 13  2.3 Skilgreiningar á kynferðisofbeldi og lagarammi ............................................................ 17  2.3.1 Ofbeldi í nánum samböndum ................................................................................. 19  2.3.2 Úrræðaleysi í tengslum við ofbeldi í nánum samböndum unglinga ....................... 20  2.4. Afleiðingar .................................................................................................................... 22  2.5 Úrvinnsla ....................................................................................................................... 25  2.6 Mikilvægi kynfræðslu .................................................................................................... 27  3 Aðferðafræði ........................................................................................................................ 30  3.1. Rannsóknaraðferð ....................................................................................................... 30  3.2 Þátttakendur ................................................................................................................. 31  3.2.1 Val á þátttakendum ................................................................................................ 31  3.2.2 Aðgengi að þátttakendum ...................................................................................... 32  3.3 Framkvæmd rannsóknar ............................................................................................... 33  3.3.1 Gagnaöflun ............................................................................................................. 33  3.3.2 Gagnagreining ........................................................................................................ 33  3.4 Siðferðileg álitamál ....................................................................................................... 34  3.5 Fræðilegur femínismi og staðsetning rannsakanda ...................................................... 36  4 Berskjöldun .......................................................................................................................... 39  4.1 Samband við foreldra .................................................................................................... 39  4.2 Kynferðisofbeldi í æsku og kynferðiseinelti ................................................................... 40  4.3 Ungur aldur og reynsluleysi .......................................................................................... 42  4.4 Samfélagsþrýstingur og fræðsluskortur ........................................................................ 44  4.5 Verndandi þættir ........................................................................................................... 46  4.6 Samantekt ..................................................................................................................... 48  5 Afleiðingar ........................................................................................................................... 49  6 5.1 Áhrif á skólagöngu ........................................................................................................ 49  5.2 Sjálfsásökun og skömm ................................................................................................ 52  5.3 Erfiðleikar með traust .................................................................................................... 53  5.4 Kynlíf eftir kynferðisofbeldi ............................................................................................ 55  5.5 Þunglyndi og sjálfsskaðandi hegðun ............................................................................ 57  5.6 Samantekt ..................................................................................................................... 58  6 Úrvinnsla ............................................................................................................................. 60  6.1 Reynsla af þjónustu ...................................................................................................... 60  6.2 Að koma auga á reynsluna ........................................................................................... 62  6.3 Ofbeldismaðurinn .......................................................................................................... 66  6.4 Viðhorf samfélagsins .................................................................................................... 69  6.5 Upplifun af réttarkerfinu ................................................................................................ 70  6.6 Eigin leiðir til úrvinnslu .................................................................................................. 72  6.7 Að ljá reynslunni merkingu ............................................................................................ 73  6.8 Samantekt ..................................................................................................................... 74  7 Umræða .............................................................................................................................. 76  8 Heimildir .............................................................................................................................. 84  Viðauki I: Facebook-auglýsing ............................................................................................... 95  Viðauki II: Viðtalsrammi .......................................................................................................... 96  Viðauki III: Tilkynning til Persónuverndar ............................................................................... 99  7 1 Inngangur Titill þessarar ritgerðar „Ég hélt bara að þetta ætti að vera svona“ er bein tilvitnun í orð eins viðmælanda míns. Orðin komu fram í einhverri mynd í öllum viðtölunum og titillinn náði því vel utan um sameiginlega reynslu kvennanna af því að upplifa kynferðisofbeldi í nánu sambandi sem unglingar. Reynsluleysi og ungur aldur undirstrika upplifun kvennanna af berskjöldun fyrir reynslu sinni sem orðin ná einnig utan um. Titillinn gefur auk þess vísbendingar um hve flókið konunum reyndist að koma auga á að um ofbeldi hefði verið að ræða. Þrátt fyrir að Ísland, líkt og all-flest Norðurlöndin skori hvað hæst í heiminum þegar rætt er um kynjajafnrétti eru enn merki um kynjamisrétti víða í samfélaginu, sem birtist kannski hvað skýrast í kynbundnu ofbeldi. Þeir mælikvarðar sem ætlaðir eru til að mæla kynjajafnrétti ríkja geta auk þess verið misvísandi þar sem þeir taka til að mynda ekki fyrir ofbeldi gegn konum (Gyða Margrét Pétursdóttir, 2015; Schwab, 2014; Wiklund, Malmgren-Olsson, Bengs og Ohman, 2010). Því viðhorfi að hér hafi jafnrétti verið náð hefur Gyða Margrét Pétursdóttir (2012) lýst sem áru kynjajafnréttis. Hún telur það fela í sér félagslegt ferli þess að karlar og konur sannfæri sig um að jafnrétti sé til staðar þrátt fyrir að raunin sé önnur. Lucas Gottzén (2015) segir það jafnframt gjarnan hluta sjálfsmyndar fólks í þeim ríkjum þar sem kynjajafnrétti er talið mikið, að það sé jafnréttissinnað. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (e. World Health Organization(WHO)) (2014) telur unglingsárin eitt hraðasta þroskaferli manneskjunnar og skilgreinir unglinga sem einstaklinga á aldrinum 10 til 19 ára en bendir jafnframt á að aldur segi ekki alla söguna heldur sé hópurinn afar margbreytilegur og horfa þurfi til annarra breyta sem geri einstaklinga mis berskjaldaða. Í skýrslu WHO kemur til að mynda fram að kyn sé mikilvæg breyta sem skoða þurfi í tengslum við unglingsár, sérstaklega þar sem samfélagsleg norm og væntingar séu afar ólík til unglingsdrengja og unglingsstúlkna. Í umfjöllun um karlmennsku og kvenleika unglinga er þó vert að taka fram að hér er ekki verið að tala fyrir ólíku eðli kynjanna eða ýta undir hugmyndir um ólíka grundvallar náttúru karla og kvenna, drengja og stúlkna. Hugmyndafræði þessa verkefnis byggir á kenningum um að kyngervi einstaklinga sé mótað og endurmótað í félagslegum samskiptum og þannig verði kvenleiki og karlmennska til í samspili hvort við annað (West og Zimmerman, 1987). Markmiðið með umfjöllun um kvenleika og karlmennsku er því frekar að gefa innsýn í ólíkan reynsluheim og veruleika, byggðan á samfélagslegri mótun. Rétt eins og meðal fullorðinna, kemur kynjamisrétti einnig fram í veruleika unglinga, til dæmis í formi kynferðislegrar áreitni, klámvæðingar, ofbeldis í nánum samböndum og kynferðisofbeldis (Barter, McCarry, Berridge og Evans, 2009; Gådin, 2012; Plauborg, Johansen og Helweg-Larsen, 2012; Wiklund o.fl., 2010). 8 Það getur því verið flókið að lifa í áru kynjajafnréttis þegar dæmi um ójafnrétti skjóta upp kollinum. Málin vandast enn frekar þegar þau eru flókin og kannski ekki unnt að fella þau undir þær hugmyndir sem þegar eru til staðar í samfélaginu um kynferðisofbeldi, nauðganir, nauðgara, fórnarlömb, skrímsli, ofbeldissambönd, samþykki og mörk. Upplifun af og umfjöllun um kynferðisofbeldi getur orðið flókin þegar ofbeldið á sér stað í nánum samböndum, þar sem samband brotaþola og ofbeldismanns er eins og gefur að skilja nánara og það virðist skekkja og flækja mörkin milli kynlífs og ofbeldis (Barter o.fl., 2009; Wiklund o.fl., 2010). Þegar ofan á það bætist að kynferðisofbeldið eigi sér stað í nánum samböndum unglinga, sem búa oft yfir afar fullorðinslegri reynslu af kynlífi og nánum samböndum þrátt fyrir að vera börn samkvæmt lögum, virðist málið verða svo flókið og óþægilegt að lítið hefur verið gert á Íslandi til að takast á við það. Undanfarið hafa þó birst í fjölmiðlum sögur ungra kvenna sem þær greina frá kynferðisofbeldi í nánum samböndum sem þær upplifðu á unglingsárum. Þessir brotaþolar segja ástæður þess að þær komi fram með reynslu sína gjarnan vera löngun til þess að skapa umræðu, skila skömminni og sýna fram á að hægt sé að komast út úr aðstæðunum (Engir ferlar vegna kynferðisofbeldis til, 2016; Sigríður Guðmarsdóttir og óþekktur höfundur, 2012; Viktoría Hermannsdóttir, 2015). Aukin umræða í kjölfar þessara frásagna og fleiri samfélagslegra vitundavakninga um kynferðisofbeldi og kynfrelsi kvenna undanfarin misseri gefa til kynna að þörf sé á fræðilegri þekkingu inn í umræðuna. Lítið hefur farið fyrir rannsóknum erlendis sem einblýna sérstaklega á kynferðisofbeldi í nánum samböndum unglinga þrátt fyrir að bent hafi verið á þörf fyrir ýtarlegri rannsóknir á því sviði (Gottzén og Korkmaz, 2013; Ungdomsstyrelsen, 2013; Vezina og Hebert, 2007; Wiklund o.fl., 2010). Mikilvægi þeirrar rannsóknar sem hér er fjallað um er því fólgið í því að reyna að safna saman þeirri þekkingu sem þegar er til staðar um efnið, vekja upp spurningar. Auk þess að bæta við nýjum vinklum til að nálgast efnið. Í íslensku samhengi er mikilvægi rannsóknarinnar einna helst fólgið í að koma með fræðilega þekkingu inn í tiltölulega nýja samfélagsumræðu sem þörf virðist á. Rannsóknin er sú fyrsta sinnar tegundar hérlendis, sú fyrsta sem skoðar sérstaklega kynferðisofbeldi í nánum samböndum unglinga, og því þótti liggja beinast við að þekkingin kæmi þaðan sem upplifun af efninu er að finna, þ.e. frá brotaþolum sjálfum. Nýnæmi rannsóknarinnar er einnig fólgið í því að varpa ljósi á berskjaldandi og verndandi þætti í lífi brotaþola auk þess að taka sérstaklega fyrir úrvinnsluferli þeirra. Hér verður stuðst við orðið brotaþoli yfir þá einstaklinga sem upplifað hafa kynferðisofbeldi í nánu sambandi sem unglingar. Með því er reynt að forðast að sjá og birta brotaþola sem annað hvort hjálparvana fórnarlömb eða sterka eftirlifendur (e. survivors) en niðurstöður eigindlegrar rannsóknar Wikilund ofl. (2010) sýndu m.a. fram á að brotaþolar virðast 9