E. du Perron. Het leven van een smalle mens Kees Snoek bron KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens.Nijgh&VanDitmar,Amsterdam2005 Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/snoe003edup01_01/colofon.php Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden. i.s.m. 4 VoorAlainenBetje KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 9 Inleiding en verantwoording ‘Watzou'tnietheerlijkvoorjekunnenzijn,eenpraktischeman,dieniks zei,diegeengevoeligheidjeszatuittedrukken,dagenlang,diemeteen paarkloekezettenallesuitdesoepbracht.Hè!zóó'nmantezijn!’ DitschreefEddyduPerronop28mei1937aanBepdeRoos,metwiehijtoenvijf jaarwasgetrouwd.Dezeon-Nederlandsbezetenmanhadeendiepeafkeervanalle mooischrijverij,maarookschuwdehijdevlottestukjes.Een‘producentvanteksten’ wildehijnietworden,aldwongfinanciëlenoodzaakhemsomsopdrachtenaante nemendiehemvanhet‘echtewerk’afhielden.Datechtewerkbestondvoorhemuit deessays,gedichten,verhalenenromanswaarinhijtrachttezijnverhoudingtotde wereldtebepalenenhetraadseltedoorgrondenvanzijneigenhart.Hijwaseen gecompliceerdepersoonlijkheid,diemettomelozeenergieeenzelfverwerkelijking nastreefdedietotstandmoestkomeninzijnteksten,maarookindetallozebrieven diehijschreef.Schrijvenhadvoorhemeenexistentiëlefunctie,doorteschrijven werdhijzichzelf. EengrootdeelvanDuPerronslevenisgetekenddoorzijnstrijdtegenwathij‘de omstandigheden’noemde.Ditwarenaspectenvandesocialeenpolitieke werkelijkheiddiezichonttrokkenaanzijncontroleenhemaantastteninzijnvrijheid. HijwaszichbewustvanTainesklassieketrits‘race,milieu,moment’,waarin ‘moment’staatvoordeomstandigheden,‘milieu’voordesocialeenculturele omgevingen‘race’voorherediteit.ZomeendeDuPerrondatzijnafkomstuithet kolonialepatriciaathemongeschikthadgemaaktomteveranderenineenmassamens. Hijwasenbleefeenburger,hoezeerooktegendraads.Verderhadhijaanzijn opvoeding KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 10 inIndiëzekere‘heroïsche’waardenovergehoudenwaardoorhijandersreageerde dandedoorsnee-Nederlander.Tochzouhetonjuistzijnhemvolkomenuitditsoort factorentewillen‘verklaren’.ZoalsS.Dresdenterechtheeftopgemerkt,‘werpthet karaktereenlichtopdewijzewaarophetmilieuendeinvloedenaanvaardworden. Invloeden,omstandigheden,milieuzijnuitstralingenvandepersoonengebonden aandezepersoon;zijkrijgenhunzinenbetekenisindebiografiedoordepersoon vanwiezijafhankelijkzijn.’1 InzijnjeugdrebelleerdeDuPerrontegenhetvaderlijkgezag,maarzonderafvallig tewordenaandewaardenvanzijnkolonialeomgeving.Op28augustus1921zette hijvoorheteerstvoetopEuropesebodem.InEuropaontwikkeldehijzijnliteraire talentineenreeksuitgaafjesvoorthehappyfew,waarvoorhijzijneigenervaringen totuitgangspunthadgekozen.Hetwarenevenzovelemaskerades,speelsenbalorig. NaeenbijnaclandestieneentreeindeNederlandseletterkundebouwdehijeen reputatieopalsonorthodoxcriticusdiegeenbladvoordemondnam.Zijnaanval opvalsepretentiesenhumbugvondweerklankinkringenrondhettijdschriftForum, maarwerddoorveleninhetkleinburgerlijkeNederlandonheusgevonden.DuPerron kreeghetetiketvan‘cynicus’opgeplakt.Nadezeliterairestrijdverdieptehijzichin depolitiek,omdatdepolitiekzichsteedsmeermethémwasgaanbemoeien.Toen hijin1936zijnwoonplaatsParijsverruildevoorNederlands-Indië,wasdetijdrijp vooreenanderverzet,tegendehoogmoedvandeheersendekolonialekasteende ongevoeligheidvanhetblankeras. AlsindshetbeginvandejarendertighadDuPerronblijkgegevenvaneen weerbarehoudingtegenoverde‘collectivistische’ideologieënvanlinksenrechts diehijzagalseenbedreigingvoordepersoonlijkheid.Zijngewijzigdemateriële omstandighedennadeteloorgangvanzijnfamiliekapitaalhebbenaandie weerbaarheidweinigafbreukgedaan,maarerwarenanderefactoreninzijnleven dieaanhemhebbengevreten.Hijwaseenoverbewustemanmeteenhangnaarhet absolute,diedaardoorvoortdurendbotsteophetmenselijktekort.Trouwblijvenaan jezelf,trouwindevriendschapenaandevrouwdiejehebtuitverkoren:hetwasvoor DuPerroneengeloofsartikel.Maarwiezulkeabsolutewaardenhuldigt,looptgrote kansdupetewordenvandewerkelijkheid.HetisnietverbazingwekkenddatDu Perronsliterairetestamentwasgetekenddoorhetthemavandeonzekerheid. KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 11 DuPerronheeftmijgefascineerdsindsikhemin1984serieusbegontelezen.Ik woondetoenaltweejaarinIndonesië,waarikNederlandseliteratuur,taalencultuur doceerdeaandeUniversitasIndonesia.Ikbeslootmijnproefschrifttewijdenaan DuPerronsIndischejaren,metnamedeperiode1936-1939,toenhijterugwasin zijngeboorteland.MijnproefschriftwasindeeersteplaatseenonderzoeknaarDu Perronsverhoudingtotzijnlandvanherkomst,maarhetwastegelijkeenbiografische studie.Inapril1990verscheenmijnproefschriftenenkelemaandenlaterverlietik Indonesië.Totopzekerehoogtehadikmegeïdentificeerdmetmijn‘held’:zijn observatiesomtrentBataviametzijnhiërarchischeverhoudingenkondenmoeiteloos wordengetransponeerdnaarJakarta. Deidentificatiemeteengebiografeerdewordtdoorveletheoreticivandebiografie gezienalseenbelangrijkaspectinhetbiografischeproces.2DebiografievanDu Perrondienuvooruligt,isevenwelnieteenvervolgopmijnproefschrift.Diverse mensenhebbenmijindeloopderjarengevraagd:‘Wanneerverschijntjetweede deel?’Ditboekstaatopzichzelf:nietalleenbestrijktdebiografiehethelelevenvan DuPerron,ookwasmijnuitgangspuntanders.Erisindebiografiewelenigmateriaal uithetproefschriftverwerkt,maardebiograafzelfheefteencompleterzichtgekregen opzijnonderwerp.Debetrokkenheidisnietmindergeworden,maardekritische afstandisgegroeid.Juistdelangdurigeomgangmetéénpersoonscherptdeblikvoor bepaaldeterugkomendeeigenschappeneneigenaardigheden,zoalsdatinde werkelijkheidookvaakgebeurtindeomgangmeteenpartner.Maardegebiografeerde kannietsterugzeggen,dusconflictenblijvenuit. ZijnbepaaldetrekjesvanDuPerronmegaanirriteren?Ja,diezijner.Zijnmanier omschrijversmetelkaartevergelijkenmetbehulpvanformulesals‘ikgeefuX cadeauvoorY’maaktopdenduureengratuiteindruk.3DuPerronsobsessievoor eenvorigeminnaarvanzijnvrouwismijvolkomenvreemd,maarookzijnvrienden stondendaarvreemdtegenover.DuPerronismijhieromnietmindergeworden,maar menselijker,zoalsmijnomgangmethemgecompliceerderisgeworden.Tochbleef DuPerronvoormijeenbewonderenswaardigauteur,wienswerkenlevenmijniet loslieten.Aaneenbiograafwordtdeeisgestelddathijzichinleeftindepersoonvan zijn‘held’endienssituatie:‘Hijpendelttussenobjectiviteitenidentificatie;hijis watLeonEdelnoemteenparticipant-observer.’4Naarmatedebiograafmeermateriaal verzamelt,kanhijbeterbeoordelenwatzijn‘held’zobijzondermaakt. KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 12 Dezebiografieisgeschrevenmetdehartstochtvaneenhistoricusencomparatist. DuPerronseigenheidalsmensenalsschrijvervaltalleengoedtebeschrijvenals werekeninghoudenmetdesociaal-culturele,historischeenliterairecontextwaarin hijzichbewoog.Zijnjeugdineenfeodaal-kolonialesamenleving,zijnliteraire vormingsjareninhetEuropavanderoaringtwenties,deinvloedvanFranseboeken enschrijvers,zijncontactenmetNederlandse,Belgische,FranseenIndonesische intellectuelenenoppositiefiguren,zijnomgangmetRussische,ItaliaanseenDuitse ballingen,zijnpositiealsbetrokkenanti-politicusindecrisisjaren,zijnsituatievan echtgenootenvader:zijnpersoonlijkheidkrijgtpasreliëftegendezeveelvoudige achtergrond. UiteraardvaltDuPerronookpsychologischteduiden,maarhierpastdebiograaf enigeterughoudendheid.Hetgebeurtmaaraltevaakdatbiografendecomplete freudiaanseterminologieloslatenophunonderwerp,ergerwordthetalszijzichlaten meeslependoormodieuzebegrippenals‘narcisme’zonderdiepreciestedefiniëren. IneenvanDuPerronsverhalenstaatdenuchtereopmerking:‘Psychologieisiets heelmooismaarmenzouallegegevensmoetenhebben.’5Debiograafvaneenniet meerlevendepersoonverkeertindepositiedathijmeergegevenskanoverziendan waartoediepersoonzelfbijmachtewastijdenszijnleven.Hijdienthemallereerst indecontextvanzijntijdteplaatsen,devolgendestapishemdaarbinnenteduiden, psychologischenanderszins.Daarbijmoethijeengeprononceerdevisiehebbenop depersoonwienslevenhijbeschrijft,maaralsderesultantevanzijnonderzoeken nietalseenvooropgezettegedachte. InzijnstudieoverdebiografiezietJanRomeinalsdebelangrijkstekenmerken vandemodernebiografie:‘1odeonbevangenheidvandenbiograaf,2ozijn psychologischdoordringingsvermogen,3odegecompliceerdheidvanhetpsychische beeld.’6S.Dresdenheeftdaarenkelekritischekanttekeningenbijgemaakt.De onbevangenheidvaneenbiograafismaarbetrekkelijk,wantwie‘kanenmagvan zichzelfzeggen,dathijonbevangenis?’.HetlijkteropofRomeinviaeen achterdeurtjedezogenaamdehistorischeobjectiviteitweerbinnenhaalt.Psychologisch doordringingsvermogenisnietafhankelijkvandehulpmiddelendiemengebruikt: sommigeniszijgegeven,anderenniet.OverRomeinsderdekenmerkzegtDresden datmenbijeengecompliceerdbeeldhaastnietmeervan‘beeld’kanspreken,maar vaneen‘verwardmozaïekvanonderlingsamenhangendedeeltjes’.Romeinzelf heeftdaarvooreensdegelukkigetermhet‘vergruisdebeeld’gebruikt.Probleemis datdezogenaamde‘moderne KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 13 biografie’dikwijlsnietmeeraaneenwerkelijkbeeldtoekomtennaderttotde wetenschappelijkebiografiemetzijn‘droogopsommenderfeiten’.7 Dresdenwilervooralopwijzendatergeenverschilbestaattussende‘oude’en de‘moderne’biografie.Elkegoedebiografieiseencombinatievanwetenschapen kunst,‘eenmoeilijkbereikbareeenheidvanverschillendecomponenten’.Dresdens nuanceringvanRomeinsdriekenmerkenheefttemakenmetzijnscepsistenaanzien vandeexplicatie.Eenbiograafmoetzijnheldnietalleen‘hebben’maarook‘zijn’. Jekuntweltrachtendedelenvanhetgeheelalseenlegpuzzelinelkaartezetten, maardanontgaatjeallichtdeessentie.Deheldvaneenbiografieisnietalleeneen ‘probleem’datverklaardkanworden,maarookeen‘mysterie’waarindebiograaf zichmoetinleven.Debiograafmoetdaaromvoldoenaandedubbeleeisvan‘hebben’ en‘zijn’.Hijmoetnietalleswillenverklaren;menmagvanhemeisen‘dathijhet levenvanzijnheldnietverklaart,maardekringvanonzekerheid,vanonbepaaldheid, vanraadselachtigheid,diehetinwerkelijkheidhad,ookindebiografiehandhaaft’.8 Dezelaatstepassageiseenwaarschuwingtegenpsychologischreductionisme. TerechtwijstDresdenopditgevaar,maardeangstvoorreductionismemagerniet toeleidendatdebiograafzichonthoudtvanhetgevenvanverklaringen.Mijn voorkeurgaatuitnaareensynthesevanverklarenenbegrijpen.Verklarenbetekent volgensJanFontijn‘nieuwemogelijkhedenzienomeenleventevertellenenbeter tevertellen’.9Hetgaatdannietalleenomdepsychoanalyse(waarDresdenzichtegen verzette),maarookomsociale,historischeencultureleaspecten.Dooraandachtte gevenaandeinteractietusseneenindividuenzijnomgevingwordteeneenzijdige nadrukvermeden.10Dewijzewaarophetindividuopzijnomgevingreageert,leidt ertoedatzijmededoorhemwordtbepaald.11 Dezebiografieisooknadrukkelijkeenschrijversbiografie,datwilzeggeneen biografiewaarinlevenenwerkzoveelmogelijkinrelatietotelkaarwordenbehandeld. ZoalsgezegdwasDuPerrongeenproducentvanesthetischeobjecten,maareen schrijverdieinzijnwerkfacettenvanheteigenbestaanexploreerde.Zoalshijin 1940opmerkteinzijnbrochureMultatuliendeluizen,zaghijeengrotesamenhang tussenzijnboeken:‘Ikbennu40;vandewerkenvanmijnjeugdspreekiknogniet eens;maarHetLandvanHerkomst,hetScheepsjournaalvanArthurDucroo,mijn 3boekenoverMultatulialsindiesambtenaar,mijnartikeleninhetindieseblad KritiekenOpbouw,SchandaalinHolland,ennudezebrochure,hetiséénlijnen houdtinéénopzichtnauwverbandmetelkaar,hetzijneven KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 14 zoveelhuldeblijken,opmijnmanier,aanhetFussoen.Ikhooptochnog-eensrustte vindenvóórmijn60ejaar.’12IndezeironischeverklaringgeeftDuPerroneen belangrijkthemaaanvanzijnwerk:zijnverzettegenschijnheiligheiden fatsoensrakkerij. IkbesteedrelatiefveelaandachtaandewijzewaaropDuPerronzichheeft gemanifesteerdbinnenhetNederlandseliteraireleven.Doorzijnkritische uitgangspuntentebelichtenbrengikzijnwerkexplicietinverbandmetde literatuurgeschiedenis.13Derelatietussenlevenenwerkiseenheikelpuntwaar biografenalveelwoordenaanhebbengewijd.Hoeheefthetlevenhetwerkbeïnvloed? Inhoeverreheefthetlevenalsbrongefungeerdvoorhetwerk?Enmaghetwerk gebruiktwordenalsbronvooreenschrijversbiografie?Vooraldelaatstevraagwordt doorbiografenmetveelschroomenomzichtigheidbenaderd,enterecht.Bijeen autobiografischauteuralsDuPerronbestaatereeninnigverbandtussenlevenen werk.Hoeinnig,ismijmeermalentijdensmijnonderzoekgebleken,bijvoorbeeld waarhijgedeeltenuitzijninhetFransgeschrevenbrievenaanClairettePetrucci gewoonweginvertalingovernaminzijnromanEenvoorbereiding. Devraagnaardebetekenisvanhetwerkalsbronvoordelevensbeschrijvingstelt aandebiograafdeeisomzichrekenschaptegevenvandebewusteenonbewuste transformatiesdiekunnenhebbenplaatsgevonden.InmijnproefschrifthebikArthur Ducroo,dehoofdpersoonvanzijnautobiografischeromanHetlandvanherkomst, consequentaangeduidals‘hetfictionelealterego’vanEddyduPerron,waarbijik inhetmiddenlietinhoeverreDuPerronookDucroois.NietvoornietsheeftDu Perronzijnboekdeondertitel‘roman’meegegeven.MetdeFransetheoreticus PhilippeLejeunezoudenwekunnenzeggendatDuPerronhierdooreen‘romanesk pact’heeftgeslotenmetdelezer.14Erbestaatechterookeenmetwittevelletjes doorschotenexemplaarvanHetlandvanherkomst,waaropDuPerronvoorzijn vriendJanGreshoffheeftgenoteerdhoede‘fictie’vanderomanzichpreciesverhield totde‘werkelijkheid’.Doorhetmakenvandezeautobiografischeaantekeningen voorzijnvriendJanGreshoffheeftDuPerronalshetwareookeen‘autobiografisch pact’geslotenmetdelezer.15 Hiermeeisdekousnognietaf.Hetlandvanherkomstisvooralookeenroman doordewijzewaaropDuPerronzijnpersoonlijkeervaringenineenzinvolverband heeftgeplaatst.Zobestaaterinzijnromaneenspanningtussendechronologieen dethematiek.Diebestaatoverigensookineenbiografie:alsjealleszuiver chronologischbehandelt,wordtheteen KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 15 onleesbaargeheel.Deschrijvervaneenautobiografischeromanheeftechterveel meervrijheidomdechronologietedoorbrekenendatheeftDuPerrondanook gedaan.Daarnaastzijnerookdeproblemenvandebetrouwbaarheidvanhetgeheugen envandeherinneringendieeenvolwasseneheeftaanzijnjeugd.Erzijndiverse getuigenissenopgetekenddatDuPerronbeschikteovereenbuitengewoongeoefend geheugen,16maarhetgeheugenheeftdeneigingmensenengebeurtenissente groeperenineenthematischesamenhangdienietchronologischjuisthoefttezijn. Hetisdaaromdetaakvandebiograaf-óókwaarhetgaatomdebeoordelingvande autobiografischeaantekeningeninhetGreshoff-exemplaar-omankerstevindenin dehistorischewerkelijkheid. MetbetrekkingtotDuPerronsjeugdhebikgegevenskunnennoterenuitdemond vanenkeletijdgenotenwiergeheugendatvanDuPerronevenaarde;ookJ.H.W. Veenstraheefttijdenszijnbiografischeonderzoekeenaantalmensengeïnterviewd dieDuPerroninzijnjeugdhebbenmeegemaakt.Daarnaasthebikvele,zeervele Indischekrantenuitdeperiode1913-1921doorgenomenopnamenengebeurtenissen dieeenrolspeleninHetlandvanherkomst.DeKoninklijkeBibliotheekinDenHaag beziteenkrantenarchiefopmicrofilm,dateenFundgrubeisvoorelkeonderzoeker (endatwatmijbetreftnogmagwordenuitgebreid!).Bijhetingespannenturenop hetschermverlooriksomsdehoopomietsvanbelangtevinden,maardanineens sprongmijeennaamofeendetailinhetoogdatvoormijnonderzoekvanbelang was.ZohebikmenigegebeurtenisinDuPerronsjeugdkunnendocumenteren. Mijnoverzichtvanhetmateriaalheeftmegeleerddathetautobiografischegehalte vanHetlandvanherkomstbijzonderhoogis.Somsisersprakevanenigliterair arrangement,datmeestalookisverantwoordindeaantekeningeninhet Greshoff-exemplaar:ervindenvereenvoudigingenofverdichtingenplaats,ofeen anekdotediebijeenbepaaldepersoonhoordeistoegeschrevenaaneenander.Ikheb Hetlandvanherkomstdanookgebruiktalseengrotendeelsbetrouwbareparalleltekst envooralindebeschrijvingvanDuPerronsjeugddebelevenissenvanArthurDucroo parallellatenlopenmetdievanEddyduPerron,zonderbeidengeheelinelkaarte latenopgaan.Problematischzijnvooraldeinterpretatiesdiedevertelleraanbiedt vangebeurtenissenuithetlevenvanArthurDucroo.Alleenalbinnenderomanvalt eenonderscheidtemakentussendeArthurDucroodieverteltenzijnverschillende ‘ikken’uithetverleden,diehijzelfookmetdenodigedistantiebekijkt.Hetisvan belangdeinterpretatiesdieonswordenaangebodenophunwaardeteschatten,en we KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens 16 dienenookrekeningtehoudenmet(onbewuste)transformaties.Tochhoevenwe daarinnietaltekrampachtigtezijn.ZoschrijftdeEngelseJoyce-biograafRichard EllmanndateenzekereJohnKelly,dievaakbijdefamilieJoyceaanhuiskwam,in Aportraitoftheartistasayoungman‘verschijnt’onderdenaamJohnCarey.Daarna merktEllmannopdatJoyceinUlyssesbepaaldepersonenopnieuwheeftgebruikt, maardathijbijvoorbeeldhetkaraktervanmajorPowellveelmilderheeftgemaakt danhetindewerkelijkheidwas.17VerdernoemthijUlyssesgrotendeelseen sleutelroman,maarerisgeensleuteldiehelemaalpreciespast.18 DitlaatsteisookhetgevalmetHetlandvanherkomst,maareigenlijklijdenalle verhalendieonsverteldwordenaandezeonbetrouwbaarheid.Verhalenzijngeen feiten.Indezebiografiezalik,wanneerdepreciezeverhoudingtussenderomanfeiten endebiografischewerkelijkheidookmaarenigszinstroebellijkttezijn,daar verantwoordingvanafleggen.Wanneerdieverhoudingopgrondvaneldersvergaarde gegevensgeenproblemenoplevert,zalik-metdenodigevoorzichtigheid-de gegevensuitderomangebruikenombepaaldeepisodenuitDuPerronsleventoete lichten. Uzultinditboekveelnotenvindenenikverontschuldigmeernietvoor.Noten makendewerkwijzevandebiograaftransparant,metnameindekwestiefictionaliteit -werkelijkheid.Sommigenotenbiedenaanvullendeinformatiediealszewerd verwerktindehoofdtekstdeloopvanhetverhaalzoudenstoren.Eengoed verantwoordnotenapparaatbiedtdelezerdieméérwildanhetlevensverhaalinzicht indewegernaartoeendaagtdewetenschapsmanuittotvoortgezetonderzoek.Het isalleenvervelenddatdehoofdtekstdan‘ontsierd’wordtdooraldienootcijfers. DikvanderMeulenheeftzijnbiografievanMultatulivoorzienvaneenzorgvuldig notenapparaat,maarinzijninleidingmerkthijopdathijdenootcijfershetliefstin onzichtbareinktzouwillendrukken.19Ookmijisdatverlangennietvreemd.Toch benikalslezervanbiografieënergtevredenwanneerikgegevenskannagaanen voelikmeenigszinsgenomenwanneerikinhetonzekerewordgelatenoverde herkomstvaneencitaatofanekdote.Ookzijnerbiografendiemetaforenofmooie formuleringenontlenenaanbepaaldebronnenendielatendoorgaanvoorhuneigen tekst,uiteraardzonderverwijzingnaardebetreffendebron.Kortom,notenzijngeen weldaadvoorlezersvanromans,maareennoodzaakinbiografieën. IkhebDuPerronzoveelmogelijkgeciteerdnaardeeerstedrukvanzijn KeesSnoek,E.duPerron.Hetlevenvaneensmallemens