Sczytane: Miroslawa Sienkiewicz; Weryfikacja: Jan Sienkiewicz. Dziennik rok 1915: koniec kwietnia Michal Römer 22 kwietnia / 5 maja roku 1915 Wilno Tom VI 22 kwietnia / 5 maja, rok 1915, sroda W imię Aninki zaczynam. Niech mysl tego dziennika, jego idea žywa odpowiada wielkim idealom i tęsknotom Jej niesmiertelnego ducha! Niech služy dziennik swiadectwem, žem wierny tradycji naszej, wierny Milosci, której smierc nie pokonala i która przechowala w žywym stanie wszystkie elementy, tworzące istotę naszego, Aninko, swiata. Nie zboczy Michasik z dróg Twoich, nie zdradzi tego, cosmy ukochali i co bylo hymnem Twojej tęsknoty i Twojej wiary. Pisac będę dziennik regularnie po jednej stronicy na dzien. W ten sposób przekroczę w tym jeszcze zeszycie granicę, albowiem wyjechac pragnę w polowie maja. Paszport zagraniczny mam juž w kieszeni. Będzie to więc ciekawy dziennik w tych czasach osobliwych, pisany w warunkach szerszego i dokladniejszego pola obserwacji, niž jakie tu miec mogę. Pogloski, posuwające falę inwazji niemieckiej na Žmudzi i w Kurlandii do przesadnych kresów - do Rygi na pólnoc i do Wilkomierza na wschód - doszedlszy wczoraj do punktu kulminacyjnego, zaczęly dzis slabnąc i zaznaczac tendencję odwrotną. Rozpocząl się odplyw. Przede wszystkim, zimną wodą oblala pogloski dzisiejsza depesza wodza naczelnego, studząc animusz przesady. Depesza ta stwierdzila, že Libawa i Mitawa są w ręku rosyjskim, že więc przesadne byly pogloski o zajęciu tych miast, ba - nawet Rygi. Niemniej z depeszy tej widac, že Niemcy są w najbližszym, bezposrednim sąsiedztwie tych miast, jeno že nie forsują ich zdobywania. Stwierdzenie urzędowe tego faktu, zadające klam pogloskom poprzednim, dalo tymže pogloskom dzis bodzca do przesady w tendencji odwrotnej. Zaczęto mówic, že juž Szawle są przez Rosjan odebrane i že Niemcy się cofają. Tymczasem olbrzymie masy wojska przewožą się zwlaszcza na Rygę; przez Wilno co 10 minut pędzą pociągi za pociągami, pelne wojska - via Dyneburg do Rygi. Wojska się biorą gdzies pono z warszawskiego frontu. Pewna częsc wojska skierowuje się tež przez Koszedery na Janów i Kiejdany, ale glówna masa idzie na Rygę. Gdzies tam w stronę Kolei Libawskiej na Žmudzi toczą się juž jakies potyczki, bo mówil mi jeden pan, który dzis przyjechal z Koszedar, že wczoraj przyszedl tam od strony Janowa caly pociąg z rannymi. Kto wie, co z tej operacji žmudzko-kurlandzkiej wyniknie: pisma rosyjskie z wielką pewnoscią twierdzą, že to ruch wylącznie demonstracyjny bez szans powažnych, „Новое Время“ zas oswiadcza kategorycznie, že cala ta fala „ofensywy“ niemieckiej będzie w ciągu kilku dni zlikwidowana, to znaczy cofnięta ku granicy pruskiej. Ostatecznie wojna ta toczy się bez žadnego decydującego postępu. Wlasciwie dzis, po dziewięciu miesiącach wojny, zaiste tytanicznej, wszystkie zagadnienia, które ona uwydatnila, są wciąž otwarte i trwają w takiej samej postaci, jak na początku. Wlasciwie niczego jeszcze wojna ta nie rozstrzygnęla kategorycznie i nic się w niej nie zbližylo do rozwiązania. 23 kwietnia / 6 maja, rok 1915, czwartek W dzisiejszym biuletynie wodza naczelnego są dwie wzmianki z terenu žmudzko- kurlandzkiego: 1) ukazanie się pod Libawą krąžownika niemieckiego w otoczeniu drobnych statkow i 2) „dyslokacja“ wojsk rosyjskich pod Rosieniami. Jak widac - nic nadzwyczajnego się nie stalo i wyraznych sukcesow rosyjskich nie ma. Co do wzmianki spod Libawy, to nie jest wykluczony fakt desantu. Což bowiem znaczą owe drobne statki, ktorym towarzyszy krąžownik? Albo to są transportowce z „ladunkiem“ ludzkim dla desantu, albo trawlery do wylawiania min pod osloną krąžownika. Co zas do wzmianki spod Rosien, to „dyslokacja“ može rownie dobrze oznaczac rozwinięcie linii frontu walki, jak zajęcie przez Rosjan pewnych placowek po wyparciu z nich Niemcow, jak wreszcie ewentualnie cofnięcie się Rosjan. Každemu wolno się domyslac, czego chce lub co mu jego „kombinacje“ wnioskują. Natomiast coraz grozniej się przedstawia sytuacja Rosjan w Karpatach, poniekąd nad dolną Nidą i zwlaszcza nad Dunajcem. Juž nie tylko z poglosek i z ubocznych wiesci ze zrodel niemiecko-austrjackich, o ktorych się dowiadujemy z zaprzeczen i sprostowan rosyjskich, ale nawet z wlasnych rosyjskich depesz widac, že ofensywa niemiecko-austriacka na tych frontach postępuje z wielkimi stratami Rosjan. Jest dosc ciekawa wiadomosc. Zwrocono się dzis rano do mnie ze sfer Zarządu Miejskiego jako do prezesa Towarzystwa Stražy Ogniowej Ochotniczej, z žądaniem przedstawienia w jak najkrotszym czasie listy stražakow wszystkich trzech oddzialow Stražy. Lista ta jest potrzebna na užytek formującej się w Wilnie milicji na wypadek ewakuacji miasta przez wladze. Okazuje się, že formacja milicji jest w toku i dokonywa się na žądanie gubernatora. Gubernator, po naradzie z dowodcą Dzwinskiego Okręgu Wojennego, do ktorego Wilno naležy, generalem Tumanowem, zwrocil się do Zarządu Miejskiego z propozycją zorganizowania milicji. Wladze wojskowe rosyjskie nie są jeszcze w stanie zorientowac się scisle co do charakteru i sil inwazji niemieckiej na Žmudzi i w Kurlandii; Rosjanie nie mieli i tu žadnych aeroplanow ani porządnej organizacji wywiadowczej, totež byli tak zaskoczeni znienacka tą falą inwazji, iž sami nie wiedzą, co o niej sądzic; czolowa, przednia fala tej niezwykle szybkiej inwazji skladala się z kawalerii, ale co jest za tą kawalerią na jej tylach, czy tylko jakies luzne oddzialy piechoty i artylerii, czy tež regularne jednostki kompletow bojowych i jakie oraz ile - czy np. jeden korpus, czy dwa, czy trzy korpusy, czy jeszcze więcej - tego nie wiedzą dotąd; nie wiedzą tež, czy Niemcy na tylach swojego ruchu okopują się juž gdziekolwiek i gdzie, jaką jest rola pomocnicza floty w tej operacji, kędy i dokąd się kieruje glowna sila uderzenia, czy ruch ten jest wylącznie demonstracyjny, czy može tylko rekwizycyjny, czy tež jest fragmentem planu strategicznego bądz zmierza do okupacji tych terytoriow. Dotąd Rosjanie dzialają tylko omackiem i, gotując się do czynnego starcia z falą inwazji, nie umieją jeszcze sami scisle okreslic, z czym miec będą do czynienia. Wojska juž nawieziono dužo, zwlaszcza na Rygę, utarczki się rozpoczęly, rozpęd pierwszej fali niemieckiej zdaje się byc wstrzymany, sily rosyjskie z dnia na dzien rosną przez posilki (notabene posilki te się biorą glownie z innych frontow, ktore się tą drogą oslabiają, uszczuplając swe rezerwy), ale dotąd rezultat, charakter i warunki operacji są wciąž jeszcze niepewne. Wobec tego, wladze liczą się z možliwoscią nawet ewakuacji Wilna. Nie jest to pewnik bynajmniej, raczej więcej jest szans, iž to nie nastąpi wcale, ale bądz co bądz možliwosc taka zostala przewidziana i widocznie powažniej jest przez wladze traktowana, niž podczas poprzednich momentow krytycznych, jak na samym początku wojny lub we wrzesniu lub pierwszych dniach lutego. Bądz co bądz bowiem, nigdy jeszcze nie powstawala z inicjatywy wladz realnie sprawa organizacji milicji w Wilnie, jak powstala teraz. Gubernator zažądal, žeby w ciągu 10 godzin Zarząd Miejski przedstawil mu caly projekt gotowy organizacji milicji. Oczywiscie že w tak krotkim czasie to się zrobic nie dalo. Gubernator zastrzegal jednak poufnosc tej sprawy, aby tego nie rozglaszac, žeby nie wywolac przedwczesnej paniki. Ukryc jednak takiej rzeczy się nie da, bo zbyt dužo ludzi musi byc powolanych do kierowniczej organizacji milicyjnej, a ci bądz co bądz muszą wiedziec, o co chodzi. Czynnosc ta juž się dokonywa. Miasto zostalo podzielone na 20 cyrkulow i naczelnicy takowych juž zostali mianowani. Jaki jest sklad osobisty tej organizacji dowodztwa cyrkulowego - nie wiem; z tego, co mi mowiono, domyslam się tylko, že w liczbie 20-stu cyrkulowych jest Witold Abramowicz i Domaszewicz. Cyrkulowi mieli juž wczoraj posiedzenie i mają dzis; komendanta milicji dotąd, jak mi mowiono, nie zdolali jeszcze wybrac; cyrkulowi mają przedstawic kandydata na komendanta, mianowac go zas ma prezydent miasta. Cyrkuly mają się dzielic na podcyrkuly z odpowiednimi naczelnikami podcyrkulowymi; grupy zas milicjantow mają miec na czele dziesiętnikow. To dotyczy organizacji milicji posterunkowej, ktora ma byc ewentualnie uzbrojona w paiki i na ramieniu ma nosie znak - opaskę bialą z literą „M“ (szczęsliwa litera, ktora dogadza tak rosyjskiemu, jak lacinskiemu alfabetowi) i z numerem cyrkulu i porządkowym. Opaski te juž się szyją w pracowni bodajže Polskiego Komitetu Pan. Poza milicją posterunkową, utworzone zostają milicyjne oddzialy lotne, ktorych naczelnikiem mianowany zostal nasz naczelnik družyny stražackiej - Jarocki. Do oddzialow lotnych powolany jest „Sokol“ i nasza družyna stražacka ochotnicza. W tym celu wlasnie zažądano ode mnie spisow czlonkow družyny. Oczywiscie tež w tym celu žądal od nas w niedzielę gubernator szczegolowych wykazow calej organizacji Stražy. Poniewaž Jarocki chwilowo nieobecny w Wilnie, więc zwolalem do siebie natychmiast naczelnikow naszych oddzialow stražackich - Bera, Siemaszkę i Jeremiego Lukaszewicza, powiedzialem im, o co chodzi, zastrzegając poufnosc i zažądalem ponownego przedstawienia spisow. Oczywiscie więc sytuacja w Wilnie nie jest jeszcze zupelnie pewna. Bądz co bądz, instytucje rządowe otrzymaly rozkaz byc przygotowanymi do ewentualnego wyjazdu na dany sygnal. Sygnalem podobno ma byc trzykrotny wystrzal armatni. Z chwilą sygnalu rozpoczyna się ewakuacja urzędow i z tą chwilą milicja musi natychmiast zając posterunki. Rzecz nie musi jednak stac zbyt krytyczna, skoro gubernator žądal jeszcze nieujawniania formacji milicyjnej. Widocznie chodzi jeszcze tylko o organizację nowego dowodztwa milicyjnego, ale jeszcze nie o kompletowanie kadrow szeregowych. Naležy uznac, že wladze jednak w tym razie zachowaly się przyzwoicie i sumiennie, skoro zawczasu się troszczą o organizację ladu i bezpieczenstwa miejskiego, nie wydając miasta na los przypadku i niespodzianek. Nie spodziewalem się tego po nich. Gubernator uprzedzil jednak panow z Zarządu Miejskiego, žeby kadry milicyjne byly formowane z elementow lojalnych i aby ekscesow nie bylo, bo: „Možemy byc zmuszeni do opuszczenia miasta, ale proszę pamiętac, že my wrocimy“. 24 kwietnia / 7 maja, rok 1915, piątek Przesiedzialem większą częsc dnia w Sądzie Okręgowym. Choc jeszcze przysięgi adwokackiej nie skladalem i przeto formalnie adwokatem „przysięglym“ jeszcze nie jestem, to jednak Sąd Okręgowy juž mię urzędowo za takowego traktuje, obarczając mię obowiązkami prowadzenia spraw osob, korzystając z przywileju ubostwa. Wyznaczyl mi juž dwie sprawy cywilne i jedną sprawę karną z urzędu. Dzis wlasnie w jednej z tych spraw cywilnych stawac musialem. Sprawa weszla na wokandę dopiero kolo godz. 7 wieczorem. Caly więc dzien od godz. 10 rano musialem przesiedziec w sądzie, bezczynnie i bez obiadu, czekając wywolania sprawy. Dzisiejsza depesza wodza naczelnego z wypadkow na froncie žmudzko-kurlandzkim stwierdza tylko tyle, že odbyly się „pomyslne“ dla Rosjan potyczki na poludnie od Mitawy i pod Bejsagolą oraz že pod Libawą miala miejsce wymiana strzalow między rosyjskim wojskiem lądowym a torpedowcami niemieckimi. Pogloski pomyslne dla Rosjan o Žmudzi nie ustają. Nasluchalem się dzis takowych w sądzie od adwokatow, glownie Rosjan, ktorzy najczęsciej albo się przesadnie lękają i pierwsi szerzą trwogę, albo znow rownie przesadnie, z pewnoscią siebie, gloszą powodzenie oręža rosyjskiego. Mowiono tam więc, že Szawle i Rosienie są juž odebrane przez Rosjan, že do Poniewieža wrocily juž kowienskie wladze gubernialne. Pogloski te, glownie o Szawlach, o ktorych odebraniu mowią juž od paru dni, gdyby się sprawdzily, bylyby juž niewątpliwie stwierdzone w doniesieniach urzędowych, czego wszakže dotąd nic nie bylo. Može zresztą się jeszcze sprawdzą. Možliwosc, a nawet prawdopodobienstwo tego nie jest wcale wykluczone. Po cichu wszakže, acz w niezbyt kategorycznej formie, bląkają się jeszcze pogloski i wręcz przeciwne, wskazujące na jakies ruchy Niemcow juž tu bližej - ku Kiejdanom, Janowu i Koszedarom nawet. Dose dužo mowią o prawdopodobienstwie zajęcia przez Niemcow Libawy. Jakies byly niewyrazne wiesci o jakims wypadku kolejowym pod Nową Wilejką (stacja i miasteczko „Nowo-Wilejsk“ pod Wilnem); cos tam bye musialo, ale co mianowicie, tego trudno dociec: jedni mowią, že most na rzece Wilejce uszkodzony, inni - že uszkodzony tor, že bylo jakies wykolejenie pociągu wojskowego. Bardzo powažnie sytuacja wojenna przedstawia się w Galicji, na linii Dunajca i w Karpatach. Juž od dlužszego czasu dochodzily wiesci i pogloski wpierw o wstrzymaniu ofensywy rosyjskiej w Karpatach, potem o klęskach rosyjskich, olbrzymich stratach, cofaniu się itd. Juž z tonu depesz urzędowych, z czepiania się drobiazgow, unikania scislych okreslen terenu walk - widac bylo, že się tam istotnie sprawa rosyjska zepsula. Drogą uboczną, z depesz z panstw neutralnych, z protestow, zaprzeczen i sprostowan urzędowych rosyjskich - widac bylo, že w Niemczech i Austrii swięcą się tryumfalnie zwycięstwa w Karpatach, že ilosc jencow rosyjskich jest olbrzymia, mniej więcej - zaležnie od žrodei pochodzenia wiadomosci - od 80 do paruset tysięcy. W ostatnich zas czasach zaznaczyla się potęžna ofensywa niemiecko-austriacka zwlaszcza na linii Dunajca, to znaczy między Wislą a Karpatami. Raz przed kilku dniami byla w depeszy wodza naczelnego wzmianka o przej sciu i utrwaleniu się wojsk nieprzyjacielskich na prawym brzegu gornego Dunajca, potem o cofnięciu się Rosjan na drugą linię okopow, o przewažających olbrzymich silach wroga, wreszcie dzis jest przyznanie się do znacznych strat na skutek przewagi cięžkiej artylerii przeciwnika i stwierdzenie, že sily jego pod potęžną osloną dzial coraz bardziej się nagromadzają na prawym brzegu Dunajca; linia glownej walki okreslona miasteczkami Biecz-Jaslo. Teraz parę slow o moim odczycie wczorajszym w Klubie Bankowym. Nigdy nie chodzilem na zebrania odczytowo-dyskusyjne i pogadanki, urządzane w tym klubie systematycznie przez calą zimę. W ostatnich czasach Cywinski i gospodarze Klubu namawiali mię wciąž do wygloszenia odczytu i prawie przemocą mię do tego sklonili. Zdecydowalem się na powtorzenie tu mego odczytu, ktory wyglosilem w lutym w Klubie Rzemieslniczym. Odczyt ten mialem gotowy na pismie, bo na skutek mego ustroju nerwowego nie umiem wyglaszac prelekcji ustnie, co mi nie przeszkadza potem w dyskusji przemawiac tresciwie i ze swadą. Moja wprawa publicystyczna i umiejętne wladanie glosem w czytaniu sprawia, že odczyty moje czytane są jednak žywe i wyraziste. Totež powtorzenie mego odczytu z Klubu Rzemieslniczego nie sprawialo mi trudnosci, jeno že nie bylem pewny, czy odczyt ten będzie odpowiedni dla audytorium inteligenckiego i tak przekonaniowo mieszanego, jak publicznosc Klubu Bankowego. W Klubie Bankowym toczy się stala walka dwoch obozow orientacyjnych - endecko- moskalofilskiego i niepodleglosciowego. Moj odczyt, ktorego tematem jest problem Niepodleglosci, nie dotyczy wlasciwie orientacji i metody programowej, jeno služy uzasadnieniu wielkiego postulatu ze stanowiska nade wszystko spolecznego. Mysl jest taka: Niepodleglosc w Rzeczypospolitej i w szczególnosci w Narodzie Polskim zmienia stopniowo, ale konsekwentnie swych rzeczników i rycerzy; niegdys jej glównym rzecznikiem byla szlachta i stany srednie, które, zwlaszcza szlachta, nie szczędzily ofiar dla jej zdobywania, podczas gdy lud byl przewažnie obojętny bądz nawet wrogi, bo co mu bylo po Niepodleglosci i panstwie w ręku panskim. Stopniowo, w miarę postęp0w demokratyzacji, uspoleczniania się i uobywatelniania mas ludowych Niepodleglosc staje się „par excellence“ postulatem demokracji, postulatem ludowym jako uwienczenie i najwyžszy wyraz samorządnosci i praw obywatelskich i zyskuje rzeczników w najbardziej uswiadomionych i najwyžej spolecznie rozwiniętych elementach ludowych, podczas gdy szlachta i jej elementy wsteczniejsze zwlaszcza - stygnie w swoim dla niej zapale, a nawet zgola ją zwalcza, czepiając się, jak tego wlasnie jestesmy swiadkami, moskalofilstwa, które, na skutek przynaležnosci do obcego i uwstecznionego w swym rozwoju spolecznym i kulturalnym panstwa, gwarantuje jej, scislej m0wiąc - rzecznikom form przežytych, dominację i wladzę w Narodzie i spoleczenstwie. Taką jest mysl przewodnia, której uzasadnieniu služy mój odczyt. Orientację rosyjską, czyli moskalofilstwo endecji i jej przyjaciól z prawicy traktuję nie jako przypadek pewnej niewiary tych elementów w možliwosci zwycięstwa przeciwnej strony i zrealizowania Niepodleglosci w obecnych warunkach dziejowych, ale jako wyraz konsekwentnej ideologii elementów wstecznych. 25 kwietnia / 8 maja, rok 1915, sobota Jeszcze parę slów o moim pozawczorajszym odczycie w Klubie Bankowym. Oczywiscie takie traktowanie problemu Niepodleglosci i spolecznej oraz kulturalnej natury moskalofilstwa musíalo się nie podobac endecji, której wyznawcy istotnie byli wsciekli. Nic tak nie dražni i nie gniewa, jak obiektywne rzeczowe wyluskanie istoty i natury zjawiska, którego rzecznicy chcą ukryc takowe pod pozorami innego gatunku. Endecy chcieliby swoją grę moskalofilską upozorowac niby przeslankami koniecznosci zwycięstwa Rosji nad Niemcami, sympatią dla koalicyjnych zachodnich sojuszników Rosji, nienawiscią do hakatyzmu pruskiego, balamutną legendą o polączeniu rozerwanych zaborów Polski, niemniej balamutną przyszlą „autonomią“ pod berlem rosyjskim, niemožnoscią zdobycia Niepodleglosci zupelnej itd. Tymczasem faktycznie dzielo ich polega na organicznym wiązaniu sprawy polskiej ze zwycięską panstwowoscią rosyjską i na udaremnianiu akcji niepodleglosciowej. Pod tym względem na samym początku wojny endecy zadali straszliwy cios niepodleglosciowej sprawie, cios, który jest dla niej najdotkliwszy ze wszystkiego, co moglo byc zrobione. Ale przechodzą do mego odczytu w Klubie. Kierunek mego odczytu byl spolecznie bardzo radykalny, lączący sprawę niepodleglosciową ze sprawą ludową. Obawialem się, že juž samo to będzie dzialac odstraszająco na audytorium Klubu Bankowego, nie wylączając zwolenników niepodleglosciowego postulatu. Dalem więc poprzednio mój odczyt do przejrzenia Cywinskiemu dla zaopiniowania, czy się nadaje do wygloszenia w tym audytorium. Cywinski mię zapewnil, že tak, i wobec tego zdecydowalem się na wygloszenie. Sala odczytowa Klubu byla licznie wypelniona. Publicznosc, jak tam zawsze, mieszana i rožnolita: dužo uciekinjerów-inteligentów, cale rodziny, pracownicy bankowi, sporo mlodziežy, nade wszystko zas kobiety; ogromna większosc przychodzi tu dla wražen, poniekąd dla sensacji dyskusyjnej, dla sluchania mówców može bardziej z punktu widzenia efektu, niž istotnej žądzy poznania prawdy i idei. Większosci obecnych nie znalem wcale; ze znajomych moich byli: Oginski, Kuczewski (uciekinjer z Suwalk, przewodniczyl na zebraniu), Cywinski, Timiriaziew, Brzostowski, Bociarski, Mieczyslaw Niedzialkowski, Klass, adwokat kowienski Urbanowicz i jeszcze kilku. Ogólem bylo kolo 40-50 osób. Odczyt mój budzil wielkie zainteresowanie. Moja osoba sama przez się jest znana i okrzyczana za radykala, „socjalistę“, niepodleglosciowca, skądinąd nawet za „litwomana“ (sic!), totež dla szerokiej, a malo się orientującej publicznosci szarych kol inteligenckich jestem jakąs osobliwoscią, ktora sama przez się jest zagadką i sensacją. Poniewaž zas w ogole rzadko się daję slyszec na wielkich zebraniach publicznych, więc tym bardziej zaciekawienie bylo wielkie: co będę mowil i jak będę mowil. Szczegolnie kobiety szly na ten odczyt jak na przedstawienie sensacyjne, by poslyszec p. Michala Romera. W czasie zbierania się publicznosci sam wciąž slyszalem za plecami mymi takie gawędy pan, ktore mię nie znaly i nie wiedzialy, že je slyszę. Więcej przeto chodzilo większosci o uslyszenie Michala Romera, niž o samą tresc odczytu. Nie mogę jednak zaprzeczyc, ze sensacja nie jest wszakže jedyną dzwignią publicznosci Klubu Bankowego i že oprocz niej i bodaj rownolegle do niej dziala tež i istotnie zainteresowanie się wielkimi zagadnieniami tej wojny i w szczegolnosci zagadnieniem sprawy polskiej. W odczycie moim uwzględnilem tež oczywiscie w problemie Niepodleglosci kwestię narodową litewską i bialoruską oraz stosunku tych ziem do Polski, stawiając tezę federacyjną. Odczyt wyglosilem, czyli raczej odczytalem bardzo wyraziscie i przeto tak trescią, ktora mi się istotnie dobrze udala, jak formą wypowiedzenia i budowy, osiągnąlem efekt wielki. Większa częsc audytorium nagrodzila mię sutymi i dlugimi oklaskami. Za to jeden kąt sali, zajęty lawą przez endekow z adwokatem Bociarskim i inžynjerem Brzostowskim na czele, oraz niektore rozproszone po sali jednostki endeckie, byly wsciekle i oczywiscie milczaly. Przewodniczący zarządzil przerwę. Endecy się kupili w gromadki, naradzili i žywo cos roztrząsali. Uprzedzano mię, že endecy gotują piorunującą dyskusję. Tymczasem gdy po przerwie przewodniczący wezwal mowcow do zapisywania się do glosu, endecy jak grob milczeli i nikt z nich glosu nie zabral. Oczywiscie postanowili mię zbojkotowac milczeniem, zaznaczając, že odczyt moj jest niegodny odpowiedzi. Parę osob wystąpilo z bezbarwnymi krotkimi przemowieniami i tylko adwokat Urbanowicz wszcząl ze mną dlužszą dyskusję na temat orientacji, broniąc orientacji rosyjskiej ze stanowiska antygermanskiego. Endecy milczeli do konca. Jednak efekt, a nawet, jak mi potem opowiadano - furorę, odczyt moj sprawil wielkie tak wsrod zdeklarowanych niepodleglosciowcow, jak wsrod publicznosci przeciętnej, przekonaniowo bezbarwnej. Swiadectwem zas efektu, sprawionego na endekow, byla ich wlasna zlosc. Nie powiem jednak, abym przywiązywal wielką wagę do tego odczytu i w ogole do odczytow i pogadanek w Klubie Bankowym. W akcji tej jest nawet pewien moment demoralizacyjny: oto wytwarza się gadulstwo i przetapianie wielkich zagadnien na sensację frazesow; nawet ci tak zwani niepodleglosciowcy biorą fikcję za czyn i nagadawszy się do syta, nadręczywszy swoich przeciwnikow dyskusją lub obdarzywszy rzecznika idei niepodleglosciowej gorącymi oklaskami, ludzą się, že spelnili czyn, i sumienie ich się na tym uspakaja i zasypia; lepiej byloby, gdyby sumienie ich, nienasycone gawędą, męczylo ich i gralo pobudkę do ofiary czynnej, rzetelnej. Większosc zas po prostu oklaskuje tego, ktory lepiej ich sensację zaspokoi. Jest to male blotko inteligenckie, dobre, serdecznie czujące, ale w gruncie jalowe, ktore nawet wielkosc potrafi rozdrobic i przetrawic w dyskusyjnym gawędziarstwie przy szklaneczce herbatki z cytryną. W depeszach dzisiejszych nic osobliwego. Komunikat wodza naczelnego powtarza znowu o odpieraniu Niemcow w rejonie Mitawy, stwierdza rozrastanie się generalnej bitwy między Wislą a Karpatami i mowi o ujawnieniu tu kilku nowych korpusow niemieckich, przerzuconych z innych frontow. Pogloska o odebraniu Szawel przez Rosjan dotąd się nie potwierdzila. 26 kwietnia / 9 maja, rok 1915, niedziela Depesza dzisiejsza wodza naczelnego w stosunku do wypadkow žmudzko-kurlandzkich jest dla mnie zgola niezrozumiala. Jest w niej wzmianka o odpieraniu Niemcow na poludniowy zachod od Mitawy i o walkach w kierunku Poniewieža, Bejsagoly i Rosien. W jaki sposob pogodzic to z wiesciami, tak uporczywie podawanymi w Wilnie, o rzekomym powrocie kowienskich wladz gubernialnych do Poniewieža i w jaki sposob mogą się Niemcy okazac pod czy w Poniewiežu, ježeli Poniewiež tworzy ostry klinowaty występ na wschod w stosunku do Bejsagoly i szosy Szawelsko-Mitawskiej pod Mitawą, gdzie przecie muszą byc Rosjanie, skoro się tam toczą bitwy. Z depeszy tej mogloby się zdawac, že Poniewiež jest istotnie w ręku niemieckim. Tymczasem z listow Zysia Komorowskiego i Papy, ktore dzis nadeszly, dowiadujemy się, že w naszych rakiskich stronach nastalo „uspokojenie“ i zacisze po okresie niepokoju i že przywrocony zostal ruch kolejowy z Kalkun, ale tylko do Poniemunka, poniewaž dalej mosty są na torze uszkodzone. Depesza dzisiejsza oraz pogloski, ktore znow naplynęly obficie o jakichs ruchach niemieckich w Žejmach i między Janowem a Wilkomierzem, znow podniosly nastroj nerwowy w Wilnie. Nikt nie jest pewien dnia i godziny ewentualnego ukazania się Niemcow w Wilnie. Mysl o ewakuacji Wilna przez wladze i urzędy nie zostala bynajmniej zaniechana, owszem - wszystko jest na pogotowiu, na wylocie. Možliwosc ewakuacji jest przewidywana. Obiegają jakies niewyrazne pogloski o ukazywaniu się nocami nad Wilnem jakichs aeroplanow czy zeppelinow - zapewne falszywy alarm. W ogole sytuacja jest dla wszystkich zagadką, a sensacja jest wielka. Istotnie - to Bejsagola, to znow Poniewiež, to Rosienie, to znow Žejmy i omalže nie Wilkomierz, to Szawle niby odebrane przez Rosjan, to Nemcy w Janowie i pod Koszedarami. Pogloski mieszają się, plączą i przeczą sobie wzajemnie, a wszystkie są w formie kategorycznej podawane, depesze zas, jak oto dzisiejsza ze wzmianką o Poniewiežu, ostatecznie zbijają z tropu. Sprawa formacji milicji w Wilnie jest nadal w toku. Na tymczasowego komendanta milicji obrany zostal p. Feliks Zawadzki. Wczoraj widzialem w Zarządzie Miejskim w gabinecie wiceprezydenta p. Konrada Niedzialkowskiego palki maczugi, ktore mają služyc do uzbrojenia ewentualnej milicji. Są to palki dlugosci niespelna arszyn, u gory węžsze i rozszerzające się ku koncowi, wyrobione z drzewa brzozowego z olowiem w srodku. W tejže dzisiejszej depeszy wodza naczelnego jest wiesc z Karpat o przerwaniu się przez pierscien niemiecki jednej dywizji rosyjskiej, ktora byla okrąžona i odcięta w czasie odwrotu Rosjan na Duklę. Oczywiscie, že to się podaje jako wielki triumf; že to jest czyn dzielny generala Kornilowa, ktory się zdolal wyrwac z zamkniętej czelusci niemiecko-austrackiej, to pewne, ale zapomina wodz nadmienic, ile dywizji, a može korpusow nie zdolalo się przerwac i zostalo pochloniętych w niewolę. Pogloski i uboczne wiesci dužo o tym trąbią. Wczoraj wieczorem u Domaszewicza odbylo się posiedzenie komisji finansowej Stražy Ochotniczej z udzialem radnych miejskich, ktorzy są czlonkami Towarzystwa Stražy. Bylem ja, Domaszewicz, Jarocki, Kowalski i Kokoszkin oraz radni Abramowicz, Michal i Jeremi Lukaszewiczowie i Reniger oraz czlonek Zarządu Miejskiego p. Ksawery Zubowicz. Chodzilo o to, aby radni nasi porozumieli się z nami co do poparcia w Radzie zgloszonego przez Zarząd Stražy podania o subsydium w kwocie przeszlo 2000 rb. Zdaje się, že teraz, gdy się tworzy milicja i gdy miastu može ewentualnie grozic niebezpieczenstwo, szanse nasze na otrzymanie subsydium są dobre. Akurat wczoraj wydarzyl się wielki požar, na ktorym nasza družyna stražacka pod wodzą Bera spisala się bardzo dzielnie. 27 kwietnia / 10 maja, rok 1915, poniedzialek W depeszy wodza naczelnego wažna wiadomosci o wzięciu przez Niemcow Libawy w dniu 25 bm., pozawczoraj. Napisano, že Libawa zostala zajęta przez wojska lądowe, poparte przez flotę, po krotkiej utarczce z oddzialami zalogi rosyjskiej. Nie wiadomo, czy matka i siostra Aninki pozostaly w Libawie, czy tež uciekly gdzies na wies w okolice Hasenpotu, gdzie mają krewnych i dokąd Aninka czasem latem jezdzila. Sądzę, že biedne kobiety raczej zostaly. Boję się, že moje pieniądze, ktore na imię Ženi Wolberg wyslalem 16 kwietnia przekazem pocztowym w kwocie rb. 30, nie doszly juž jej rąk, bo komunikacja bezposrednia kolejowa juž byla wtedy przerwana, a dopiero w kilka dni potem ustanowiona zostala do czasu zajęcia Libawy komunikacja okolna przez Rygę czy Mitawę na Windawę i stamtąd przez Hasenpot. Ale byla to juž tylko komunikacja krotkotrwala i skomplikowana, služąca raczej dla uciekinierow i dla jakichs pilnych potrzeb ostatniej chwili w przewidywaniu rychlego najscia, niž dla funkcji normalnych. Zresztą uciekly juž z Libawy wladze i zapewne uciekla zawczasu poczta. Zapewne pieniądze Ženi Wolberg doręczone juž nie zostaly. Gryzie mię to, bo brzmią mi w pamięci slowa prosby Aninki, aby nie zapominal o jej biednej matce staruszce i siostrze ulomnej gluchej i bym się nimi opiekowal. Przez niedolęstwo i niedbalosc moją zostawilem je w stanie zapewne cięžkim w takiej chwili, gdy pomoc jest im szczegolnie potrzebna i gdy zostają od wszelkiej možnosci pomocy mojej odcięte. Bez žadnej racji i mysli zwlekalem z poslaniem tych pieniędzy, jak gdyby nie bylo žadnego powodu do niepokoju. Wybacz mi, Anineczko moja; wiem, žem winien i to mi jest najsmutniejsze. Wszak Twoja Mamuska stara i delikatna biedna siostrzyczka - to są drogie kochane osoby dla mnie. Ježeli tylko Libawa do czasu mego wyjazdu za granicę nie będzie znow przez Rosjan odebrana, to jedną z pierwszych czynnosci moich za granicą będzie postaranie się znalezienia jakiegos sposobu do skomunikowania się z niemi i przeslania im do Libawy pieniędzy. W každym razie postaram się tu jeszcze dowiedziec na poczcie, czy pieniądze, przeslane obecnie, zostaly im doręczone, czy nie. W depeszy dzisiejszej jest jeszcze jedna wiadomosc: že Rosjanie, odpierając Niemcow od Mitawy, zajęli Janiszki na drodze (na szosie) do Szawel. Pogloska wczorajsza o Žejmach potwierdza się z autentycznych zrodel prywatnych, mianowicie od p. Antoniego Chrapowickiego z Michelmontu, naocznego swiadka, ktory, zmykając przez najsciem Niemcow, dojechal obecnie do Wilna. Rzecz się miala tak. General rosyjski, stojący z oddzialem (czy sztabem) w Michelmoncie, obiecal Chrapowickiemu, že go ostrzeže, kiedy będzie grozilo niebezpieczenstwo i trzeba będzie wyježdžal. Istotnie we czwartek czy piątek uprzedzil, že ma byc bitwa między Michelmontem a Bejsagolą i že w samym dworze Chrapowieckiego ma byc ustawiona bateria. Chrapowicki kazal zaprząc konie i wyjechal w kierunku na Janow, z rodziną calą i trochę rzeczy, co naprędce zabrac zdolal. Liczyl, že w Janowie wsiądzie do pociągu wojskowego do Koszeder, a stamtąd normalnie koleją do Wilna. Tymczasem po drodze w Žejmach zajechal do sąsiedniego majątku Kossakowskich. Tam go namowiono, aby zanocowal, odradzając jechac wieczorem z dziecmi. Nie sądzono, aby juž Niemcy tak prędko nadeszli. Tymczasem wkrotce pod wieczor nagle wpadlo do dworu na motocyklach dwoch oficerow niemieckich, a rychlo za nimi wkroczyl liczny oddzial kawalerii w sile 2000 ludzi. Zdziwienie ogarnęlo wszystkich tym bardziej, že Niemcy nadciągnęli nie z zachodu, skąd się ich možna bylo spodziewac, ale wręcz z przeciwnej strony, goscincem od Szat, to znaczy od strony poniewieskiego i wilkomierskiego powiatow. Okazuje się, že podczas gdy Rosjanie biją się z Niemcami nad Dubisą i między Michelmontem a Bejsagolą, kawalerja niemiecka harcuje sobie najswobodniej na tylach rosyjskich, po powiecie poniewieskim i wilkomieskim, wpadając do Krakinowa, do Szat, do Žejm, pod Traszkuny, pod Wilkomierz i až bodaj pod Szyrwinty, uwijając się žwawo, gdzieniegdzie przesuwając się lasami i bocznymi drogami, nie pytając nikogo o drogę, omijając wszelkie posterunki rosyjskie itd. Jest to žaiste osobliwa swawola kawaleryjska, dzielna wszakže i oddająca z pewnoscią znakomite uslugi akcji niemieckiej na Žmudzi. We dworze u Kossakowskich oficerowie niemieccy poprosili o kolację i po kolacji oddzial wyruszyl na stację Žejmy, gdzie uszkodzil i wysadzil w powietrze kawal toru kolejowego. Następnie Niemcy wrocili do dworu i oficerowie zanocowali w ložkach we dworze. Podobno w tym samym ložku, w ktorym od godz. 10 do 12 spal Chrapowicki, zalokowal się po nim jakis oficer niemiecki. Przed ranem wszakže Niemcy musieli otrzymac jakąs wiadomosc alarmującą, bo nagle się zerwali i umknęli pospiesznie. Podobno nazajutrz, tj. w sobotę, przyjechal do Žejm rosyjski batalion kolejowy i juž w niedzielę tor byl naprawiony. Byl to jeden z epizodow hercow niemieckich na tylach rosyjskich. 28 kwietnia / 11 maja, rok 1915, wtorek Dzisiejsza depesza wodza naczelnego stwierdza, že istotnie na tylach wojsk rosyjskich, operujących na linii Bejsagola-Kiejdany, harcowala kawaleria niemiecka, zložona z kawaleryjskiej Dywizji Bawarskiej i poparta przez pruski pieszy pulk gwardii. Depesza dodaje, že kawaleria ta zostala zaatakowana pod Žejmami przez kawalerię rosyjską i odpędzona na dziesiątki wiorst. Z Galicji Zachodniej depesza wodza okresla front walki miejscowosciami Wielopole-Nowotaniec i dodaje, že pod Krosnem Austriacy i Niemcy przeszli na prawy brzeg Wisloki. Wnosząc z wymienionych miejscowosci, ofensywa niemiecko-austriacka robi tam znaczne postępy, pędząc Moskali w kierunku Sanu. Wczoraj otrzymalem z poczty numer paryskiej gazety „Temps“ pod malą opaską, jak się zawsze dzienniki posylają, z marką francuską i stemplem pocztowym z Paryža. Nie wiedzialem, co ma znaczyc ten numer, lecz, gdym go otworzyl, znalazlem wewnątrz dwie kartki widocznie z jakiejs broszury lub artykulu z miesięcznika francuskiego, omawiające sprawę polską. Wowczas na adresie na opasce poznalem pismo dr Boleslawa Motza z Paryža, ktory mi widocznie przyslal te dwie kartki dla zapoznania mię z akcją, ktorą prowadzą Polacy w Paryžu, i dla zrehabilitowania siebie co do posądzenia go przezemnie o moskalofilstwo. Dzis znowu przyszly z poczty dwa numery „Temps“ z takimiž kartkami wewnątrz; w jednym numerze byly dwie kartki z tejže broszury, co wczoraj, jeno inne wczorajsze zawieraly strony od 25 do 28, dzisiejsze - od 21 do 24), w drugim numerze kartki tegož formatu z odpowiedzią niejakiego Balaszkiewicza do Gustawa Hervé‘go na czterech stronach w postaci otwartego listu do Hervé‘go na jego artykul entuzjastyczny o polskiej polityce Rosji, drukowany w jego pismie „La guerre sociale“ (artykul Hervé‘go pt. „La torpille polonaise“ wital zapowiedziane „wskrzeszenie zjednoczonej Polski“ przez Rosję, jako rzekome haslo Rosji w tej wojnie i porownywal to wielkie haslo do torpedy, druzgoczącej sprawę pruską; asumpt zas do tego entuzjazmu wziąl Hervé z ogloszonej w styczniu formacji družyn, czyli tzw. „legionow“ polskich w wojsku rosyjskim, dostrzegając wlasną fantazją na sztandarze tych mizernych poronionych družyn Orla Bialego na amarantowym polu). Tak odpowiedz Balaszkiewicza na artykul Hervé‘go, jak kartki z tej drugiej, nieznanej mi z tytulu, broszury są pisane w duchu niepodleglosciowym i antyrosyjskim, lecz wybitnie koalicyjnym, i stanowią gorący apel do opinii zachodnich panstw koalicyjnych w imię Niepodleglosci Polski. Sprawa polska lączy się tu ze sprawą Wolnosci, Sprawiedliwosci i Prawa jako sprawa Sumienia Europy i jej przyszlosci pokojowej. Wojna obecna traktuje się jako wielka historyczna krucjata w imię powyžszych swiętych hasel Cywilizacji i Ludzkosci przeciwko Pruso- Niemcom, reprezentującym pierwiastek gwaltu, niewoli i brutalnych instynktow zwierzęcia ludzkiego. Rycerzem tej swiętej krucjaty ma byc koalicja, ktora przeto ma obowiązek spelnienia dziela do konca, inaczej bowiem nie wykona swej misji Pokoju i Braterstwa, nie zapewni Ludom szcz^scia, nie wyzwoli Europy, a wraz z ni^ i siebie od Zla, z ktorym dzis walczy krwawo, czyni^c ostateczny porachunek dziejowy Ormuzda z Arymanem. Owoz jednym z pierwiastkowych elementow tej misji jest Niepodleglosc Polski, bez ktorej nie moze si§ ziscic dzielo koalicji. Broszura demaskuje Rosj§, ostrzega przed jej instynktem zachlannosci, ktory przeczy dzielu koalicji, uwydatnia oblud§ polityki rosyjskiej w stosunku do Polski i Galicji, ilustruj^c j^ faktami, i domaga si§, by koalicja, w imi§ misji swojej, w imi§ swi^tych hasel, w imi§ dobra interesow Europy, Cywilizacji, Ludzkosci, udaremnila tendencje rosyjskie i, lami^c Prusy, jednoczesnie narzucila Rosji konsekwencje spelnionego dziela. Taka jest idea przewodnia, konkretnym zas postulatem: Niepodleglosc Polski. Na pocz^tku wojny doszlo do mojej wiadomosci, ze Motz wraz z parysk^ koloni^ polsk^ bierze udzial w tworzeniu „legionow“ ochotniczych polskich w wojsku francuskim i politykuje na rzecz koalicji przeciwko sprawie austro-niemieckiej. W listach moich do Kochanowskiej wyrazilem z tego powodu zgorszenie, utozsamiaj^c dzialanie to z moskalofilstwem. Motz napisal do mnie, protestuj^c i daj^c do zrozumienia, ze akcja jego nie moskalofilstwu, lecz sprawie polskiej sluzy. Odpisalem, ze nie w^tpi§ o intencjach, ale metoda i kierunek s^, zdaniem moim, balamutne i przeto szkodliwe. Widocznie chcial mi§ Motz przekonac i przyslal dowod zywy akcji. Nie przekonal mi§ jednak. Istotnie, natura akcji jest szlachetna i pi^kna, ale zgola nierealna, oparta na iluzji. Nie mowi§ juz o tym, ze niepodobienstwem jest, by humanitarna koalicja zachodnia mogla nagle zaszczepic swe intencje i swe pierwiastki uksztalconej kultury do pierwotnej natury rosyjskiej, tkwi^cej zywiolowo i czynnie w jej panstwowosci. Natura panstw i narodow, jak ich kultura, jest rzecz^ ci^gl^, nie zmienia si§ nagle z dnia na dzien i nie zna skokow niespodzianych. Jezeli wi^c moze byc mowa o przeforsowaniu intencji i pierwiastkow koalicji zachodnich demokracji do panstwowego programu rosyjskiego, to tylko przez narzucenie ich przemoc^ sojuszniczce rosyjskiej. Na to zas brak sil i srodkow u koalicji, ktora ledwie z pomoc^ Rosji jest w stanie wstrzymywac Niemcow, a gdziez dopiero ich zwyci^zyc. Gdyby zwyci^stwo zostalo osi^gni^te nareszcie, to czy juz nie tylko sil i srodkow, ale znalazloby si§ ch^ci u koalicji do wydzierania Polski z paszczy rosyjskiej i do bezinteresownego szczepienia humanizmu i kultury do olbrzyma rosyjskiego. Wierzyc w to, aby Anglia z F ran j zwi^zane tytaniczn^ walk^, mialy si§ zajmowac kulturaln^ tresur^ Rosji - to zaiste fantazja. To, co mi Motz przyslal, jest ciekawe, ale jalowe. B^dz co b^dz, znalazl dowcipny sposob przesylania, klad^c kartki do srodka „Temps“, cenzura rosyjska puszcza swobodnie numery „Temps“ w opaskach, nie domyslaj^c si§, co jest w srodku. 29 kwietnia / 12 maja, rok 1915, sroda Depesza wodza naczelnego powiada, ze wojska rosyjskie podeszly do Szawel, ktore s^ wszakze w r^ku niemieckim, i ze toczy si§ tam bitwa. Ciekawe s^ w depeszy wiesci z Galicji Zachodniej; powiada si§, ze na linii Strzyzow-Brzozow sytuacja Rosjan w toku bitwy byla kiepska, lecz przez natarcie na prawe skrzydlo niemieckie na linii Besko- Jazmierz Rosjanie powstrzymali impet niemiecki na powyzszym centralnym froncie, co umozliwilo wojskom rosyjskim „cofn^c si§ spokojnie na wskazan^ im pozycj^“. Juz linia Strzyzow-Brzozow-Besko (Jazmierza na mapie nie znalazlem) jest polozona na wschod od wczorajszych pozycji, okreslonych nazwami Wielopole-Krosno, a oto juz i z tej linii Rosjanie si§ cofn^li dalej, nie okreslaj^c tymczasem - dok^d. Juz wi^c Moskale odparci zostali na pol drogi od Dunajca, nad ktorym zimowali, do Sanu. Wprawdzie dalej depesza wodza wspomina, ze w „rejonie D^bicy“ Rosjanie dokonali pomyslnego ataku na Niemcow automobilami opancerzonymi, ale, zwazywszy, ze akcja automobilow opancerzonych nie ma charakteru walki frontowej i polega zwykle na