Roman Aftanazy Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Wydanie drugie przejrzane i uzupelnione Tom 3 Wojewodztwo trockie Ksi^stwo Zmudzkie Inflanty Polskie Ksi^stwo Kurlandzkie W L Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Cz?sc I Wielkie Ksi?stwo Litewskie Inflan ty Kurlandia Wroclaw Warszawa • Krakow Zaklad Narodowy imienia Ossoliriskich Wydawnictwo 1992 Redaktorzy Wydawnictwa Jolanta Kondro, Lucjan Pigty Opracowanie graficzne Jacek Sikorski Redaktor techniczny Luc j an Pi^ty Indeksy opracowala Maria Liczbinska Spis tresci W ojewodztwo trockie Abramowsk 9 Kirsna-Ostrow 60 Pojoscie 115 Augustowek 11 Land waro w 61 Pokroj 122 Birze 17 Lubicz 73 Ponary 124 Bobcin 24 Labunow 74 Poniemuri 126 Brzostowica Murowana 26 L^czynow 76 Rudawa 129 Brzostowica Wielka 30 Makowlany 80 Stanislawow 131 Bystrampol 34 Marciniszki 83 Starzynki 134 Czerlona 38 Marwa 85 Szaltupie 135 Dowspuda 39 Massalany 87 Szukle 137 Hieronimow 43 Metele 91 Swiack 139 Horodnica 46 Mitruny 92 Ustronie 152 Jablonow 48 Oleszewicze 94 Wojczyzna 153 Jakimiszki 49 Opitoloki 103 Wojewodziszki 157 Janopol 49 Orwistow 106 Wola k. Lunny 158 Jezno 51 Parfimowce 109 Zatrocze 161 Johanniszkiele 55 Pojeziory 111 2ejmy 165 Jurgielewszczyzna 60 Ksi?stwo Zm udzkie Bejsagola 175 Hrynkiszki 227 Rennow 268 Belweder 181 Ilgow 230 Retow 272 Berzany 184 Kiejdany 231 Skorojtyszki 278 Billewicze 188 Kielmy 234 Syrutyszki 280 Birzyniany 189 Kretynga 237 Szawkiany 282 Blinstrubiszki 197 Kurtowiany 242 Szlapoburze 284 Blogoslawienstwo 200 Plinksze 244 Szweksznie 286 Burbiszki 201 Phingiany 245 Szylele 288 Cytowiany 202 Pogryzow 251 Wendzgol 290 Czerwony Dwor 204 Pojeziory 254 Wielona 292 Dykteryszki 215 Poiqga 257 Zdaniszki 293 Dzuginiany 217 Poniemori (Gielgudow) Zolpie 295 Gielgudow 223 265 Zybortany 297 Gieigudyszki 225 Poniewiezyk 266 5 Inflanty Polskie Dry cany 303 Kombul 316 Prezma 336 Hieronimow 304 Kraslaw 318 Rozentowo 338 Hoftenberg 306 Lanckorona 325 Rybiniszki 342 Janopol 307 Liksna 326 Warklany 345 Jozefow 310 Malnow 330 Wyszki 349 Kamieniec Inflancki 314 Prele 331 Zwirdzin 350 Ksi?stwo Kurlandzkie Bebra 355 Kurmen 360 Tyzenhauz 367 Kazimierzyszki 358 Schlossberg 363 Indeksy 371 Mapy 399 Objasnienia do mapy szczegolowej 403 Indeks miejscowosci 404 Spis ilustracji 406 Spis dworow i palacow 411 Wojewodztwo trockie z * Ssgg? Abramowsk Odlegle o 35 km od Wilna dobra Abra­ starym korpusem w jedn^ calosc. Skrzydlo le- mowsk tworzyly obszcmy klucz, b^d^cy w pier- we, dwupi?trowe, dekorowane bogato m.in. pi- wszej polowie XIX w. dziedzictwem Kazimie- lastrami, miescilo osiem pokoi goscinnych. Przylegal do niego obszemy taras z widokiem ry Kolowrath de Raes (1818—1893), jcdynej na duz^ cz?sc parku i lez^ce ponizej jezioro. corki Wilhelma, marszalka szlachty pow. troc- Skrzydlo prawe, jednopi?trowe, o nieco skrom- kiego i Antoniny z Chlewiriskich, od 1840 r. niejszym wystroju, przeznaczone zostalo na po- zam?znej za Franciszkiem Broel-Platerem. mieszczenie dla dzieci i nauczycielek. Nie wiadomo jednak, kiedy maj?tnosci te staly si? wlasnosci^ rodziny de Raes ani tez jacy byli ich poprzedni wlasciciele1. Owdowiala wczes- nie Kazimiera Platerowa oddala Abramowsk swemu najmlodszemu synowi, Wilhelmowi Broel-Platerowi (1851 — 1911), zonatcmu z Fe- Hcj^ Pereswiet-Soltan. Felicja Platerowa oraz jej trzy corki, Izabella, Ida i Maria, byly ostat- nimi dziedziczkami Abramowska do okresu mi?dzywojennego. W wyniku litewskiej reformy rolnej ten wielki niegdys maj^tek okrojony zo- stal do 320 ha ogolnej powierzchni. Raesowie, zapewne na przelomie XVIII i XIX lub w pocz^tkach XIX w., wybudowali w Abramowsku drewniany dwor w stylu klasy- cystycznym. Budynek ten, o planie prostok^ta, wznosil si? na dose wysokim podmurowaniu. Byl parterowy z dwuokiennq faejatq posrodku. Do cz?sci tej przylegal portyk w wielkim po- rzqdku, zlozony z dwoch par kolumn, ustawio- nych na wysokich, wspolnych bazach. Dwie z nich, podparte dolem splywami wolutowymi, mialy przekroj kwadratu, srodkowe zas — wie- Wn?trze rozbudowanego dworu zawieralo 1. loboku, zblizonego do kola. Kolumny dzwigaly do 1914 r. duzo cennych przedmiotow o warto- Abramowsk. belkowanie z szerokim gzymsem oraz trojk^tny sci zabytkowej, artystyeznej, historyeznej i ro- Dzvor od frontUy szczyt przebity okulusem. Pod portyk prowa- dzinnej. Miescily si? one glownie w dwoch sa- po 1920 r. lonach, gabinecie pana domu oraz w sali jadal- dzil, lekko wzniesiony, polkolistym murkiem nej. Wszystkie pokoje starego domu, a szcze- z kwadratowymi slupkami zakreslony, podjazd golnie reprezentacyjne, mialy pi?kne parkieto- dla zaprz?gow. Na srodkowych osiach od stro- we posadzki, skomponowane z duzyeh kwad- ny ogrodu znajdowal si? taras widokowy. Ele- ratowych plyt, przy czym ciemnobr^zowe kle- wacje dworu nie posiadaly tynkow, lecz obite pki na tie jasniejszym tworzyly wzory geomet- byly malymi drewnianymi, na jasny kolor la- ryezne. W salonach sufity pokrywaly sztukate- kierowanymi plytkami, sprawiaj^cymi wraze- rie. Pokojc paradne zdobily zyrandole br^zowc nie boni. Budynek nakrywal wysoki, gladki z krysztalkami, z wyj^tkiem salonu ,,duzego”, dach czterospadowy. gdzic wisial ogolnie podziwiany zyrandol, wy- Ten niezbyt duzy, ale charakterystyczny konany w calosci z saskiej porcelany i ozdobio- i w jednolitej postaci utrzymany dwor, zmie- ny portretami krolow saskich oraz wianuszkami niony zostal w 1898 r. przez dobudowanie mu- zlozonymi z malych kwiatkow. Sposrod piecow rowanych skrzydel bocznych, pol^czonych ze dawnych, dwa mialy ksztalt prostok^tny, jeden 9 2 - R. Aftanazy, Dzieje rezydcncji 2. Abramotusk. Diver od strony podjazdu, pc 1920 r. zas okr^gly z niszq posrodku. Sporz^dzone one dziel klasykow polskich i francuskich. Ksi^zki byly z kolorowych kafli porcelanowych. Dwa starsze przepadly w 1863 r. kominki, jeden w oprawie jesionowej, drugi Obok domu, w odleglosci ok. 150 m, stala mahoniowej, pochodzily juz z korica XIX w. rowniez drewniana oficyna, takze z czteroko- Salon „duzy” urz^dzony byl meblami lumnowym gankiem, pochodz^ca z tego same- w stylu Ludwika XV i ogromnymi zwierciad- go okresu co najstarsza cz?sc dworu. Procz kil- lami, salon mniejszy mi?kkimi fotelami now- ku pokoi goscinnych znajdowala si? tarn row­ szymi, gabinet pana domu sprz?tami w stylu niez kuchnia, jak tez mieszkania sluzby. Park Jacob oraz pi?knym dywanem perskim rozesla- zajmowal powierzchni? ok. 7 — 8 ha. W poblizu nym na podlodze, buduar pani domu zas w sty­ palacu mial on charakter angielski z rozleglymi lu empire. W pokoju stolowym, wylozonym trawnikami i klombami kwiatow, jak tez ozdob- d?bow$ boazeri^ i urz^dzonym meblami z ta- nymi krzewami. Poza tym rosly tarn pojcdyn- kiego samego drewna, wisialo na scianach wiele cze drzewa, zarowno lisciaste, jak i szpilkowe. portretow rodzinnych, wsrod ktorych wyroz- Nieco dalej ta cz?sc ogrodu, nowsza, przecho- nial si? wizerunek Antoniny z Platerow Weys- dzila w ogrod stary, z olbrzymimi alejami lipo- senhoffowej, p?dzla Jana Rustema. Z innych wymi i swierkowymi oraz pi?knymi d?bami, obrazow bylo w Abramowsku troch? „mart- klonami, lipami, topolami, licznymi tujami wych natur”, m.in. Fransa Snydersa, jak tez oraz innymi rzadkimi drzewami iglastymi. ogromne plotno nie sygnowane, przedstawiaj^ce Z jednego boku aleja leszczynowa oddzielala Niemen jako starca i Wili? jako mlod^ dziewczy- park od duzcgo sadu owocowego. W obr?bie n?. W zbiorach rodzinnych przechowywano tez ogrodu lezaly tez trzy stawy. W gl?bi park wiele starego srebra i krysztalow, wraz z maho- schodzil lagodnie do widocznego z okien domu niowymi meblami — wniesionych w posagu jeziora, za ktorym ci^gn?ly si? l^ki, a za nimi przez Felicj? Peres wiet-Sohan, dalej porcelan? lasy. Bram? prowadz^c^ na dziedziniec dworu sask^ w postaci serwisow, wazonow i figurynek, oraz mostek na stawie poprzedzala dluga aleja br^zowe kandelabry. Biblioteka liczyla w po- wjazdowa obsadzona starymi topolami. cz^tkach XX w. ok. 2 000 tomow, przewaznie Dwor w Abramowsku zostal zdewastowany 10 w czasie pierwszej wojny swiatowej. Przewie- i ostatnich pokolen hr. Broel-Platerow z linii zione w 1914 r. do Wilna zbiory oraz cenniejsze abramowskiej. meble przepadly tam w koricowej fazie wojny. Po pierwszej wojnie dwor nie zostal juz odbu- 1 Wszyslkie informacje dotyczqce Abramowska pocho- dowany. Na wzgorku, w odleglosci ok. 2 km od dz^ od corki ostacniego wlasciciela, Idy z Broel-Platerow dworu, na cmentarzu, stala murowana kapli- Ilinskiej-Kaszowskiej. Por. takze: A. Urbariski, Podzwonne ca, mieszcz^ca groby rodzinne de Raesow, na zgliszczach Litwy i Rusi, Warszawa 1928, s.130. Augustowek Lez^cy w odleglosci 3 km od Grodna na j^c je od imion panujqcego owczesnie monar­ lewym brzegu Niemna Augustowek, jak tez chy, jeden „Stanislawow”, drugi zas „Augus- znajduj^cy si? na brzegu prawym Stanislawow towek”. Oba palacyki nie zostaly wprawdzie wchodzily niegdys w sklad dobr krolewskich, wykoriczone ostatecznie, w stanie niezbyt nosz^c wowczas inne nazwy. Po rozbiorach do­ zmienionym przetrwaly jednak do pierwszej 3. bra te zostaly skonfiskowane i przeszly nast?p- wojny swiatowej. Losy ich ksztaltowaly si? Augustdtvek. nie na wlasnosc prywatn^1. W drugiej polowie wszakze roznie. Widok XVIII w. Antoni Tyzenhauz, podskarbi litew- Augustowek nadala Katarzyna II generalo- ogolny. Rys. N.Orda, ski, w obu miejscowosciach wybudowal bardzo wi Maurycemu hr. de La?y za zaslugi jego ok. do siebie wygl^dem zblizonc palacyki, nazywa- w czasie wojny turecko-rosyjskiej. Maurycy hr. 1867-1877 r. 11