1 Dyslexie de baas! 3 Dyslexie de baas! Aanpak van psychosociale problemen van jongeren met dyslexie CarolinePoleij YvonneStikkelbroek BohnStafleuvanLoghum Houten2009 4 Dyslexiedebaas! ©2009BohnStafleuvanLoghum,Houten Allerechtenvoorbehouden.Nietsuitdezeuitgavemagwordenverveelvoudigd,opgeslagenin eengeautomatiseerdgegevensbestand,ofopenbaargemaakt,inenigevormofopenige wijze,hetzijelektronisch,mechanisch,doorfotokopieën,opnamen,ofeniganderemanier, zondervoorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeuitgever. Voorzoverhetmakenvankopieënuitdezeuitgaveistoegestaanopgrondvanartikel16b Auteurswet1912j°hetBesluitvan20juni1974,Stb.351,zoalsgewijzigdbijBesluitvan23 augustus1985,Stb.471enartikel17Auteurswet1912,dientmendedaarvoorwettelijkverschul- digdevergoedingentevoldoenaandeStichtingReprorecht(Postbus3051,2130KBHoofddorp). Voorhetovernemenvan(een)gedeelte(n)uitdezeuitgaveinbloemlezingen,readersenande- recompilatiewerken(artikel16Auteurswet1912)dientmenzichtotdeuitgevertewenden. Samensteller(s)enuitgeverzijnzichvolledigbewustvanhuntaakeenzobetrouwbaarmoge- lijkeuitgaveteverzorgen.Nietteminkunnenzijgeenaansprakelijkheidaanvaardenvoor onjuisthedendieeventueelindezeuitgavevoorkomen. ISBN9789031360109 NUR777/847 Ontwerpomslag:NanjaToebak Ontwerpbinnenwerk:Houdbaar,Deventer Illustraties:MarcelJurriëns BohnStafleuvanLoghum HetSpoor2 Postbus246 3990GAHouten www.bsl.nl Voorcursisteniseenapartwerkboekontwikkeld:Dyslexiedebaas!Werkboekvoorcursisten UitgeverijBohnStafleuvanLoghum,Houten DeboekenzijntebestellenviadeboekhandelofviauitgeverijBohnStafleuvanLoghumte Houten: www.bsl.nl/dyslexie. Inhoud 5 8 Voorwoord 10 I.Theoretischeverantwoording 10 1.1 Prevalentievandyslexie 10 1.2 Definitievandyslexie 11 1.3 Uitingsvormenvandyslexie 13 1.4 Oorzakenvandyslexie 15 1.5 Biologischeengenetischeoorzakenenerfelijkheid 16 1.6 Behandelingvandyslexie 17 1.7 Dyslexieenpsychosocialeproblemen 18 1.8 Onderliggendemechanismenvansecundaireproblematiek 21 1.9 Trainingsprogramma 24 1.10 Effectiviteitvanhettrainingsprogramma 2.Draaiboek 26 2.1 Opleidingtrainer 26 2.2 Werving 27 2.3 Intakeprocedure 29 2.4 Indicatiestelling 31 2.5 Gebruikswijzervoordebijeenkomstenmetdecursisten 33 2.6 Gebruikswijzervoordebijeenkomstenmetdeouders 3.Bijeenkomsten 34 1 Dyslexienaderbekeken 42 2 Mijneigendyslexieverhaal 48 3 Omgaanmetspanning 54 4 Denken,voelenendoen 58 5 Dekrachtvanpositiefdenken 62 6 Denkenveranderen 66 7 Studieproblemenoplossen(1) 74 8 Studieproblemenoplossen(2) 78 9 Opkomenvoorjezelf(1) 84 10 Opkomenvoorjezelf(2) 90 11 Toekomstenterugblik 94 12 Terugkombijeenkomst 98 Ouderbijeenkomst1 110 Ouderbijeenkomst2 6 Dyslexiedebaas! Bijlage1:ProblemenlijstDyslexie 118 Bijlage2:Overzichtmateriaalopwww.bsl.nl/dyslexie 120 Literatuur 121 Overdeauteurs 128 8 Dyslexiedebaas! Voorwoord Ernstigeproblemenmetlees-enschrijfvaardigheidkunnendeschoolloopbaan vankinderenenjongereninsterkematebelemmeren.Naaststagnatiesinde schoolloopbaanwordtindewetenschappelijkeliteratuurookgesprokenover hetontwikkelenvanpsychischeklachten(negatiefzelfbeeld,faalangst,depres- sieveklachten).Hetaldannietontwikkelenvandezeproblemenhangtafvan dematewaarindeomgevingdeproblemenvandedyslecticuserkentendewijze waarophijwordtondersteund.Ookdecopingstijlvandedyslectischejongere kanhetontwikkelenvansecundaireproblematiekversterken. Voorveeljongerenmetdyslexiegeldtdatzezichtijdensdebasisschool- periodenogaardigkunnenredden.Tijdenshetvoortgezetonderwijswordtech- tereenhogereverwerkingssnelheidverondersteldwatbetrefthetlezenen schrijvenvanteksten.Bovendienwordteenleerlinggeconfronteerdmetmeer- deremodernevreemdetalen.Eenleerlingmeternstigelees-enspellingsproble- menzaldaardooreengroterekanshebbenopfaalervaringen,watdekansop hetontwikkelenvanpsychischeklachtenvergroot. Sindsenigetijdzijnervoordescholendyslexieprotocollenbeschikbaar, waarinaangegevenwordtopwelkewijzedyslectischeleerlingenvroegtijdig gesignaleerdkunnenwordenenopwelkewijzezijhetbesteondersteundkun- nenworden.InhetprotocolDyslexieVoortgezetOnderwijs(Henneman,Kleijnen& Smits,2004)wordtbenadruktdatnaastorthodidactischeondersteuningook aandachtmoetwordenbesteedaandesociaalemotionelegevolgenvandyslexie. Zowordtondermeerdesuggestiegedaanlotgenotencontactenteorganiseren, waarbijhetkunnenaccepterenenbeteromgaanmetdyslexieaandeordewordt gesteld. HetprogrammaDyslexiedebaas!biedtorthopedagogenenGZ-psychologendiete makenhebbenmetdezedoelgroepenreedsbekwaamzijninhethanterenvan cognitief-gedragstherapeutischetechnieken,demogelijkheidomopeen wetenschappelijkverantwoordewijzevormtegevenaandergelijkelotgenoten- contacten.Werichtenonshierbijopdyslectischejongerenvan12totenmet16 jaar,diereedsinenigematepsychischeklachtenhebben. Dyslexiedebaas!gaatuitvaneencognitief-leertheoretischverklaringsmo- delenmaaktuitsluitendgebruikvaneffectiefbevonden(cognitief-)gedragsthe- rapeutischetechniekenvoordebehandelingofpreventievaninternaliserende problematiekbijkinderenenadolescenten.Daarnaastisgebruikgemaaktvan onderwijskundigeprincipesdieeffectiefbevondenzijninhetoptimaliseren vanhetleergedragbijmensenmetleerproblematiek. Voorwoord 9 Inhoofdstuk1wordtkortweergegevenwatdyslexieinhoudt,hoehetzich manifesteertenwatachterliggendeoorzakenzijn.Vervolgenswordtvanuiteen cognitief-leertheoretischkaderingegaanophoepsychosocialeklachtenzich kunnenontwikkeleninsamenhangmetdyslexie.Tenslottewordtverantwoord opwelkewijzehetprogrammaDyslexiedebaas!depsychosocialeproblemen beoogtteverminderenendeprobleemoplossingsvaardighedentenaanzienvan hetlerentrachttevergroten. Inhoofdstuk2wordtdeindicatiestellingbesprokenenwordensuggesties gedaanopwelkewijzedewervingenintakeprocedurevormgegevenkunnen wordenenwelkeonderzoeksinstrumentenhierbijwordenaanbevolen.Tevens wordtstilgestaanbijdebenodigdevaardighedenvandetrainerenwordteen toelichtinggegevenophoeeentrainingssessieisopgebouwd. Vervolgenswordthetbehandelingsprotocolgepresenteerd.Hetgaatom elftrainingssessies,éénterugkomsessieentweeouderbijeenkomsten.Voorde cursisteniseenapartwerkboekontwikkeld. WijdankenhetOnderwijsinstituutPedagogiekenOnderwijskunde(IPEDON) enhetAmbulatoriumvandeUniversiteitvanUtrechtvoordemogelijkheiddie wijhebbengekregenomditprogrammateontwikkelenenaantebiedenaan dyslectischejongeren.OokdankaandeauteursvandeDoepressiecursusvoorhet gebruikmogenmakenvanhunmateriaal.EveneensdankaanhetChristelijk LyceumteZeist,dieonsdegelegenheidboodomeerdereversiesvandegroeps- trainingtegevenaandedyslectischeleerlingenvandezeschool. Tenslottedankenweallejongerenenhunouders,diedeproeftrainingen hebbengevolgdenonsfeedbackhebbengegevenopeerdereversieservan. Wijdragenditprogrammaopaanallekinderenenjongerendieonsheb- bengeïnspireerdtothetontwikkelenvandezegroepstraining. CarolinePoleij YvonneStikkelbroek 10 Dyslexiedebaas! H.1 Theoretische verantwoording 1.1 Prevalentie van dyslexie Dyslexiekomtvaakvoor.Internationaallopenschattingenuiteenvan5-10%van debevolking.Zowelverschilleningehanteerdedefinitie(wanneernoemjeeen leesprobleemdyslexie)alsverschillendevisiesoverdewijzewaaropdediagnose vastgestelddientteworden,leidentotdezeuiteenlopendeschattingen(Siegel, 2003).Ookkanderegelmatigheidvandetaalvaninvloedzijnophetvoorkomen vandyslexie;binnenhetEngelstaliggebiedzijnermeerkinderendieernstige lees-enspellingproblemenervarendaninlandenmeteenmeereenduidigetaal zoalshetItaliaansofDuits(Paulesuetal.,2001).Ineentaalgebaseerdopeen alfabetischschriftsysteemzijnlettersimmersgekoppeldaanspraakklankenen vormenopdezewijzedebasisvoorhetlezenenspellen.Eenmindereenduidige koppelingtussenspraakklankenletterbemoeilijkthetlerenlezenenspellen. Blomert(2002,2005,2006c)heeftonderzoekgedaannaardeprevalentie vanernstigelees-enspellingproblemenbijkindereninhetbasisonderwijsin Nederlandenkomtopeenpercentagevan9%;bij4%zousprakezijnvandys- lexie. 1.2 Definitie van dyslexie InNederlandwordtvanaf1995eenbeschrijvendedefinitiegehanteerd,gefor- muleerddoordeStichtingDyslexieNederland(Kleijnenetal.,2008):‘Dyslexie iseenstoornisdiegekenmerktwordtdooreenhardnekkigprobleemmethet aanlerenen/ofvlottoepassenvanhetlezenenspellenopwoordniveau.’ Nietallelees-enspellingproblemenwordengezienalsdyslexie.Externe factorenkunnenleidentoteenernstigeachterstandinlezenenspellen.Het nietofonvoldoendeopgangkomenvandelees-enspellingontwikkelingkan eengevolgzijnvanschoolverzuim,ziekte,eenschooldiedeproblematiek onvoldoendesignaleerten/ofaanpakt,ernstigesociaalemotioneleproblema- tiek,meertaligheidofopgroeienineenmilieuwaaringeletterdheidweinig gewaardeerdwordt(Morton,2004).Omeenlees-enspellingprobleemteclassi- ficerenalsdyslexiemoetvolgensderichtlijnenvanStichtingDyslexie Nederland(SDN)aantweecriteriawordenvoldaan: –Erissprakevaneenachterstand;hetvaardigheidsniveauvanlezenopwoordni- veauen/ofspellingligtsignificantonderhetgeenvanhetindividu,gegeven diensleeftijdenomstandigheden,gevraagdwordt. –Erissprakevandidactischeresistentie;hetprobleeminhetaanlerenentoepassen h 1 . Theoretischeverantwoording 11 vanhetlezenen/ofspellenopwoordniveaublijftbestaanookwanneervoor- zienwordtinadequateremediërendeinstructieenoefening(Kleijnenetal., 2008). Internationaalblijfterdiscussiebestaanofdyslexiegedefinieerdmoetworden intermenvanvaardigheidsniveauofdatonderliggendecognitieveenbiologi- schefactorenindedefinitiebetrokkenmoetenworden(Morton,2004).Ookin Nederlandvindtdiscussieplaats–medeinverbandmethettoekennenvanzorg –inhoeverredebeschrijvendediagnosevoorzienmoetwordenvanmeerdere inclusie-enexclusiecriteria.Binnendewetenschapiserdiscussiewelkeonder- liggendecognitievefactorenhierbijgezienkunnenwordenalstyperendvoor dyslexie(Blomert,2006a/b;DeJong,2008;Morton,2004). Inhetveldheerstnogvaakdemisvattingdateralleensprakekanzijn vandyslexiebijeengemiddeldeintelligentie.Vroegerwerdpasvandyslexieals specifiekeleerstoornisgesprokenalsdelees-enspellingprestatieseendiscre- pantievormdenmethetgeenverwachtwerdopbasisvanhetIQ.Ookinde DSM-IV-TRwordtbijeenleesstoornisgesprokenvaneenleesvaardigheidniveau onderhetniveaudatverwachtwordtopbasisvanondermeerdegemetenintel- ligentie.Maarintelligentieheeftgeenoorzakelijkeinvloedophetprocesvan hetlerenlezenenspellen.Dusookbijpersonenmeteenbenedengemiddelde intelligentiekanersprakezijnvandyslexie(Siegel,1999;Stanovich,1994).Als hetIQechterheellaagis,isnietmeertraceerbaarwatdyslexieisenwatalseen gevolgvanmentaleretardatiegezienmoetworden.Erisdanookconsensusdat dediagnosedyslexiealleengesteldkanwordenbijeenIQhogerdan70(Vander Leijetal.,2004). 1.3 Uitingsvormen van dyslexie Dewijzewaaropdyslexiezichmanifesteertkanzeeruiteenlopen.Determdys- lexie–nietkunnenlezen–suggereertdateralleensprakezouzijnvanleespro- blemen.Lees-enspellingproblemengaandikwijlssamen,maarkunnenook apartvoorkomen.Indieneralleensprakeisvanernstigehardnekkigespelling- problemen,wordendezeookalsdyslexieaangeduid.Demeestedyslecticiheb- benproblemenmethetaanlerenenautomatiserenvandekoppelingentussen klankenenlettertekensindeeerstefasevanhetleesonderwijs,waardoorhet snelherkennenvanlettercombinatiesenwoordenvertraagdopgangkomt(Van derLeij&VanDaal,1999).Sommigekinderenblijvenlangspellendlezen,al dannietmetfouten,anderenontwikkeleneensnellereradendestrategie, waardoorzeveelfoutenmaken,hetgeensomstenkostegaatvanhetbegripvan detekst.Erheerstindepraktijknogvaakhetideedatdyslecticispecifiekefou- tenmaken–b/d-verwisseling,woordomkeringzoalskam/mak.Ditsoortfou- tenmakenallebeginnendelezers,dyslecticidoenditechterlangduriger 12 Dyslexiedebaas! (Braams,2002).Infeitemakenzedezelfdefoutenalsanderelezers,alleen makenzeerveelmeer.Ditbemoeilijkthetsignalerenvandyslexieindeonder- wijspraktijk. Watbetreftspellingvaltopdatdyslecticivaakmoeitehebbenmethet opdelenvaneengedicteerdwoordinklankenenhetvervolgensoproepenenin dejuistevolgordeonthoudenvandebijbehorendelettertekensofdeletterteken- combinatie.Ooklukthetvaaknietomspellingregelsdirectgeautomatiseerd toetepassen.Hetzelfdewoordkaninéénstuktekstopverschillendemanieren geschrevenwordenzonderdatzehetopmerken,watdooranderendikwijlsals bewijsvanslordigheidenonoplettendheidgezienwordt. Veeldyslectischeleerlingenbehalenmetextraoefeningenspecialisti- schehulp,naeenlangeretijddanhunleeftijdgenoten,(nagenoeg)hetniveau vanfunctionelegeletterdheid.Hetlezenblijftechtervaakextraaandachten concentratievragen,waardoordyslecticieerdervermoeidrakenofsneller gestoordwordendoorafleidendeprikkelsinhunomgeving.Ookkanhetwer- kenondertijdsdruktenkostegaanvandekwaliteit.Hetleestempoblijftvaak achterbijdatvanhunleeftijdgenoten(Shaywitzetal.,1999).Laagfrequente woorden,pseudowoordenennieuwewoordenwordendoordyslectischelezers langzamergelezen(VanderLeij&VanDaal,1999).Ookisdewoordlengtebij dyslecticisterkervaninvloedophetleestempodanbijgewonelezers(Martens& DeJong,2006). Dyslexiewijstopeenernstigenhardnekkigprobleemmetdetechniekvanhet lezenenspellen,hetheeftdusnietstemakenmethetbegripvantaal.Bijsommi- gedyslecticileidtdegebrekkigeleestechniekooktotproblemenmethetbegrij- penvanteksten,maarditisdaneengevolgvanhetfeitdathetontsleutelenvan woordenteveelaandachtvraagtwaardoorbijvoorbeelddehoofdlijnvande teksthenontgaat.Anderedyslecticihebbenweliswaarmoeitemethetvlot hardopverklankenvanteksten,maarhebbengeenmoeitemethetbegripvan teksten.Dematevanernstvandedyslexiekanvariëren,erishierbijsprakevan eencontinuüm(Siegel,2003). Erzijnookdyslectischekinderendiedeeersteleesfaseredelijkdoor- lopen,somsmetenigeextraoefening.Erisdanweliswaargeensprakevaneen zorgwekkendeontwikkeling,maarhunleesontwikkelinglooptnietsynchroon methunalgemenecognitieveontwikkeling.Ditzijnvaakdekinderenwaarbij dyslexieopdebasisschoolnietwordt(h)erkendmaardieinhetvoortgezet onderwijssnelvastlopenomdatbijditonderwijsverondersteldwordtdatmen tekstensnelkanverwerkenenookdeschrijfvaardigheidgeautomatiseerdis. Veeldyslecticiervarenproblemenbijhetvreemdetalenonderwijs,vooralbij Engels,omdat,zoalseerderaangegevenis,hiersprakeisvaneenweinigeen- duidigekoppelingtussenklankenenlettertekens.Maarookdeanderetalen kunnenproblemengeven.Moeitemethetontsleutelenvancomplexerewoor- denkanhetinprentenvantermenbijallevakkenbemoeilijkenenookeenhin-