TC SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI DUA İMAN İLİŞKİSİ Yüksek Lisans Tezi Danışman Prof. Dr. Süleyman TOPRAK Hazırlayan Mustafa DOĞAN KONYA-2006 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...............................................................................................................v KISALTMALAR...........................................................................................vii GİRİŞ .................................................................................................................1 DUANIN ÖNEMİ..............................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM DUA HAKKINDA GENEL BİLGİLER A) DUA’NIN ANLAMI....................................................................................5 B) DUA-İNSAN FITRATI VE DUA GÜDÜLERİ.........................................6 C) DUA ŞEKİLLERİ VE DUA TİPLERİ......................................................9 D) DUA’DA ŞEKİL, ZAMAN, MEKAN VE KİŞİ FAKTÖRÜ.................11 I- Dua ve Şekli Faktörler.............................................................................11 II- Dua ve Zaman Faktörü...........................................................................12 III- Dua ve Mekan Faktörü..........................................................................13 IV- Dua ve Kişi Faktörü..............................................................................13 İKİNCİ BÖLÜM İMAN, TEVHİD, TESLİM, TEVEKKÛL EKSENİNDE DUA İMAN İLİŞKİSİ A) DUA- İMAN İLİŞKİSİ..............................................................................17 a) Allah’ın İnsanlara Karşı Durumu............................................................17 b) İnsanların Allah’a Karşı Durumu............................................................19 c) İnanç Durumuna Göre İnsanların Dua Anlayışı......................................21 B) DUA-TEVHİD İLİŞKİSİ.........................................................................25 I- ALLAH AÇISINDAN DUA-TEVHİD İLİŞKİSİ........................................25 1- Dua-Tevessül İlişkisi..............................................................................29 a) Şahıslarla Yapılan Tevessül..............................................................29 aa) Şahıslarla Yapılan Tevessül Çeşitlerine Dair Bazı Örnekler.....30 1) Peygamberlerin ve Salihlerin Allah Nezdindeki Mertebesi ile Tevessül…..........................................................................…30 2) Peygamberler ve Salihlerin Allah Nezdindeki Hakkı ile Tevessül.......................................................................................31 3) Vefatından Sonra Peygamberler ve Salihler ile Tevessül.......33 4) Yaşayan İnsanlardan Dua Talebi ile Tevessül ........................34 b)Şahıslar Dışındaki Şeylerle Yapılan Tevessül ..................................35 aa) Şahıslar Dışındaki Şeylerle Yapılan Tevessül Çeşitlerine Dair Bazı Örnekler...................................................................................35 i 1) Salih amel ile Yapılan Tevessül..............................................35 2) Meleklerle Yapılan Tevessül...................................................36 3) Esma-i Hüsna ile Tevessül......................................................36 4) “Hâ Mîm” ile Tevessül............................................................36 2- Dua-Esmâ-i Hûsna İlişkisi......................................................................40 a) Dua Edenin Esmâ ve Sıfatlar Karşısındaki Tutumu..........................40 b) Allah’ın 99 İsmi................................................................................44 c) Dua-Esma-i Hüsna İlişkisi.................................................................49 Hz. Peygamber’in (sav) Allah’ın “Alim” İsmiyle İstemesi.............53 Hz. Peygamberin (sav) Allah’ın “Kadir” İsmiyle İstemesi.............54 II- İNSAN AÇISINDAN DUA-TEVHİD İLİŞKİSİ........................................55 a) Tevhid İnancının Sağladığı Güven ve Dua Eylemi ................................56 b) Güvenin Sağladığı Sabır Duygusu ve Dua Eylemi.................................58 c) Güvenin Sağladığı Ümit Duygusu ve Dua Eylemi.................................62 C) TESLİMİYET VE DUA............................................................................70 a) Kevni Teslimiyet (Sünnetullah) Açısından Dua.....................................70 b) İnsanın Teslimiyeti (iradi teslimiyet) Açısından Dua.............................76 D) DUA-TEVEKKÜL İLİŞKİSİ...................................................................81 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KUR’AN-I KERİM PERSPEKTİFİNDE PEYGAMBERLERİN DUALARI A) HZ. ADEM (AS).........................................................................................89 I-Hz. Adem (as)’ın Hz. Havva ile Beraber Tevbesi ...................................89 B) HZ. NUH (AS)............................................................................................90 I- Münkirlere Karşı Allah’a Şikayette Bulunma........................................90 II- Münkirlere Karşı Beddua, Ana, Baba, Mü’minlere Karşı Mağfiret Dilemesi ......................................................................................................91 III- Nuh (as)’ın Oğlunun Kurtuluşunu İstemesi..........................................92 IV-Nuh (as) İç Yüzünü Bilmediği Bir Şeyi İstemekten Allah’a Sığınması.....................................................................................................92 C) HZ. İBRAHİM (AS)..................................................................................93 I- Salih Züriyet İstemesi..............................................................................93 II- İbrahim (as)’ın Mekke’ye Yerleştirdiği Zürriyeti Hakkındaki Duası....93 III- İbrahim (as)’ın Kabe ve Mekke Hakkında Yapmış Olduğu Dualar.....94 IV- İbrahim (as)’ın Kabeyi İnşa Ederken Yaptıkları Dualar ......................94 ii V- İbrahim (as) Zürriyetinden İnsanlara Önder Olabilecek Kişiler İstemesi .........................................................................................................95 VI- İbrahim (as)’ın Kendisi ve Neslini Devamlı Namaz Kılanlardan Eylemesi ve Kendini, Ana-Babasını ve Bütün Mü’minleri Bağışlaması için Rabbine Yalvarışı.................................................................................95 VII- İbrahim (as)’ın Bir Mü’min Olarak Yapmış Olduğu Dualar..............96 D) HZ. LUT (AS).............................................................................................96 I-Lut (as)’ın Rabbinden Yardım İstemesi.........................................................96 E) HZ. YAKUP (AS).......................................................................................97 I-Üzüntüden Gözlerine Ak Düşen Yakup (as)’ın Kendi Halini Sadece Allah’a Arzetmesi ......................................................................................97 F) HZ. YUSUF (AS)........................................................................................97 I- Hapishaneyi Günaha Tercih Etmesi ve Kadınların Hilesinden Kendini Uzak Tutması için Allah’a Yapmış Olduğu Dua........................................97 II- Rabbinin İkramına Karış Yusuf (as)’ın Şükretmesi, O’nu Dünya ve Ahirette Tek Yardımcısı Bilip, Müslüman Olarak Canını Alıp, Salihler Arasına Dahil Eylemesini Rabbinden İstemesi...........................................98 G) HZ. ŞUAYB (AS).....................................................................................101 I-Kavmiyle Kendileri Hakkında Hüküm Koyması için Rabbine Yalvarması ................................................................................................101 H) HZ. EYYUB (AS).....................................................................................102 I-Kendine Zarar Dokunan Eyyub (as)’ın Duası........................................102 İ) HZ. MUSA (AS)........................................................................................102 I- Kasıtsız Öldürme Sonucu Yaptığı Dua.................................................102 II- Kendini Bulup Öldürmek İsteyen Firavun Kavminden Kurtulmak İsteği ile Rabbi’nden Yardım İsteyişi........................................................103 III- Musa (as)’ın Karşılaştıkları Zorluklara Tahammül Edebilmesi için Rabb’inden Yardım İstemesi....................................................................103 IV- Musa (as)’ın Rabbini Görmek İstemesi Adına Yaptığı Dua..............104 V- Musa (as)’ın Kavminden Olan Sefihlerin Yaptıklarından Dolayı Rabbinden Af Dilemesi.............................................................................104 VI- Musa (as)’ın Kavmindeki Fasıklarla Kendisi Arasında Hüküm Vermesi için Yaptığı Dua........................................................................................105 J) HZ. DAVUT (AS)......................................................................................106 I-Davut (as)’ın Tevbesi ve Bağışlanma, İsteyişi.......................................106 iii K) HZ. SÜLEYMAN (AS)............................................................................107 I- Allah’ın Kendisine Verdiği Saltanat Karşısında Mesrur Olup, Rabbine Şükretmesi...................................................................................107 II- Süleyman (as)’ın Rabbinden Afv Dilemesi ve Kendinden Sonra Hiç Kimseye Nasip Olmayacak Bir Hakimiyet Sahibi Olmayı İstemesi ........107 L) HZ. YUNUS (AS).....................................................................................108 I-Darlık ve Sıkıntı Anında Yapmış Olduğu Duası....................................108 M) HZ. ZEKERİYA (A S)............................................................................108 I-Rabbinden Kendisine Bir Evlat İhsan Etmesini İstemesi.......................108 N) HZ. MUHAMMED (SAV)......................................................................109 I-İnkarcılara Karşı Allahü Teala’nın Yardımına Sığınma ........................109 SONUÇ .......................................................................................................110 BİBLİYOGRAFYA......................................................................................113 iv ÖNSÖZ İnsan fıtratı icabı istemeye meyilli bir yaratılıştadır. İnsanın fıtratında isteme duygusunu veren Allah, dilediği zaman bütün bu isteklerin karşılığını da mutlaka verecektir. Bunların bir kısmı dünyada karşılık bulurken bir kısmı da ahirette verilecektir. Acıkma duygusu içerisinde doyuma kavuşma isteğini veren Allah, doyumu sağlayan yiyecekleri de ihsan etmiştir. Ebedi yaşama isteğini veren Allah, insanın bu isteğini de ahiret yurdunda verecektir. Bu nedenle insana verilen maddi ve manevi her türlü isteğin karşılığının verileceğine dair kalbinde taşıdığı iman sayesinde insan, dua ihtiyacı hissettiği durumlarda veya çabaları esnasında düştüğü müşkül durumlar karşısında yüce yaratıcısına karşı dua ile yalvarışa geçmektedir. Bu yalvarış ve yakarış kişinin yaratıcısına olan imanı ve güveni nispetinde şekil kazanmaktadır. Bazen dua bir kısım insanların sadece sıkıntı hallerinin feryadı olabilirken, bazı insanların da bütün hallerinin -sıkıntılı dolsun, rahat olsun- arzuhali olmaktadır. Muhtevası yönüyle dua, bazı kimselerin dilinde sadece dünyevi ve nefsani istek ve arzularının bencil beyanı olurken, bazı kimselerin dilinde de bütün insanlığın kurtuluşu ve dini değerlerin inkişafı gibi âli duyguların ifadesi olmaktadır. İşte duanın muhteva, şekil ve anlatım biçimlerine etki eden en önemli faktörlerden birsi imandır. İnsanlığın her döneminde ihtiyaç duyulan bir hal olarak dua meselesi, her zaman güncelliğini ve tazeliğini korumaktadır. İman etmiş kişilerin her halükarda müracaat etmeleri tavsiye edilen dua ibadeti, ibadetten yemeye, içmeye, yatmaya varıncaya kadar hayatın tüm faaliyetlerini kuşatmıştır. Bu faaliyetlerin öncesi, yapılış esnası ve sonrasıyla alakalı olarak çok sayıda dua örneklerini Peygamberimiz (sav)’in mübarek sözlerinde bulmaktayız. Mü’minin hayatını böylesine kuşatan dua ibadeti ifa edilirken bazı hususların bilinmesi, ondan daha iyi faydalanılmasını sağlayacaktır. Şüphesiz bu hususların en önemlilerinden birisi de onun iman ile olan ilişkisini tanımaktır. Dua meselesi daha ziyade Tefsir, Hadis, Kelam ve Tasavvuf anabilim dallarıyla münasebeti olan bir konudur. İman meselesi ise daha çok kelam sahasında ele alınan bir konudur. Bundan dolayı bu çalışmada, duanın iman ile olan v ilişkisi, Kelami bir bakış açısıyla ele alınıp, dua meselesine farklı bir boyuttan yaklaşılması amaçlanmıştır. Çalışma üç bölüm halinde hazırlanmıştır. Birinci bölümde, dua adına önemli görülen bazı hususlara kısaca temas edilmiştir. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise, konu detaylandırılmaya çalışılmıştır. Bu bölümde “Dua-İman İlişkisi” Kur’an-ı Kerim gerçekleri doğrultusunda, iman, tevhid, teslim, tevekkül çizgisi takip edilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise, Kur’an-ı Kerim perspektifinden bakılarak, iman önderleri olan peygamberlerin dilinden dökülen dualara detaylara girmeden -sadece dua esnasındaki atmosferi anımsatması açısından- bazı kısa açıklamalarla birlikte yer verilmiştir. Çalışmam esnasında her türlü yardım ve desteğini esirgemeyen danışman hocam, Prof. Dr. Süleyman TOPRAK’a ve ilim, fikir, tenkid ve tavsiyelerinden istifade ettiğim tüm hocalarıma teşekkür ederim. Mustafa DOĞAN vi KISALTMALAR a.g.e. :Adı Geçen Eser a.g.m. :Adı geçen Makale (as) : Aleyhisselatu ve’s-Selam c. : Cilt Çev. : Çeviren DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi E.Ü.İ.F. :Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi H. No : Hadis Numarası mk. : Makale s. : Sayfa Sad. : Sadeleştiren (sav) : Sallallahu aleyhi ve sellem sy. : Sayı Tah. : Tahkik eden Terc. : Tercüme eden ts. : Tarihsiz yy. : Yayın yeri yok vii GİRİŞ DUANIN ÖNEMİ Bilgi ve teknolojik gelişmelerin baş döndürücü bir hızla ilerlediği çağımızda bir takım kimselerce dua, her ne kadar “hükmünü doldurmuş batıl bir alışkanlık; faydasız, boş, batıl bir itikat; bir medeniyetsizlik ve barbarlık kalıntısı”1 olarak tasavvur edilse de, en ilkelinden en modern olanına kadar her insanın temel gereksinimlerinin başında gelmektedir. Zira insan, sadece yiyen, içen, cismani zevklerin peşinde koşan sonra da yan gelip yatan bir varlıktan öte, yaratıcısıyla münasebet halinde olan bir varlıktır. Aynı zamanda fani ve muhtaç bir varlık oluşu nedeniyle de ekmel bir varlık olan Allah’a doğru fıtri bir yönelişe gereksinim duymaktadır. Bu itibarla dua, insanın doğuştan getirdiği olgulardan biridir. Üstün varlığa inanan her insan, hayatının herhangi bir anında dua ihtiyacını hisseder. O yüzden, dua olgusuna bütün dinlerde rastlamak mümkündür. Ancak buradan hareketle dua olgusunun sadece inanan insanlarla sınırlı olduğunu söyleyemeyiz. Yapısı gereği insan iktizasının gereklerinden olan dua olgusuna zaman zaman inanmayan insanlarda da rastlamak mümkündür. Normal zamanlarda dua etmeyen veya Allah inancına uzak olanlar bile üstesinden gelemedikleri olaylar karşısında dua ihtiyacı duyarlar.2 Ancak inanmayanlardaki bu duygu, inananlara nazaran daha pasiftir. Pasif olan bu duygu, sadece tehlikeli ve zor durumlarla karşılaşıldığında kendisini göstermektedir. Bu yönüyle inanmayanların dua yaklaşımı, inananlarınkinden farklı olmaktadır. Kur’an-ı Kerim ve hadislerde mü’minlerin bu yaklaşımdan kurtulmaları istenmekle beraber devamlı surette dua etmeleri teşvik edilmiş ve dua edenler övülmüştür. Kur’an-ı Kerimde; “Rabbinize yalvara yalvara, için için dua edin”3 buyrularak dua edilmesi istenmiştir. Yine Kur’an-ı Kerim’de verilen genel bilgilere göre, yapılması istenilen dua, amel olarak sadece yalvarış ve yakarıştan ibaret 1 Alex Carrel, Çev: M. Alper Yücetürk, Dua, s.27, İstanbul, 1961 2 M. Zeki Aydın, Duanın Önemi, Diyanet Aylık Dergi, s. 14, sy.166, Ekim 2004. 3 Araf, 7/55 1 olmayıp, aynı zamanda yaratıcıya olan iman ve teslimiyetin bir ifadesi olarak hem imanın pratik bir yansıması olması, hem de amel olması itibariyle önemlidir. Bu açıdan bakıldığında dua, insanın Allah katındaki değerini belirleyen önemli bir ibadet olmaktadır. Çünkü Kur’an-ı Kerim’de; “De ki; Duanız olmasa Rabbim size ne diye değer versin”4 buyrularak duanın, insanın Allah katındaki değerini belirleyici etkisine dikkat çekilmektedir. Bu bakımdan duanın, insanın asli görevi olan ibadetle adeta özleştiği görülmektedir. Bir tarafta ibadet, insanların yaratılış sebebi olarak anlatılırken5, diğer tarafta, duası olmayan bir insanlığın var olsa da, olmasa da eşit olup, bir değer ifade etmeyeceği vurgulanmaktadır.6 Netice itibariyle her ikisinin de yokluğu aynı hükmü gerektirmektedir. Genel anlamlı “ibadet” kavramının ve ibadet kavramı içinde özel bir ibadetin anlamını ifade eden “dua” kavramının böyle bir özdeşlik ifade etmesi, duanın, ibadet sistemi içindeki önemini göstermektedir. Nitekim Peygamber efendimiz (s.a.v.) de; “Dua ibadetin özüdür”7 buyurarak duanın ibadet hayatındaki önemine dikkat çekmişlerdir. İbadet adı altında gerçekleştirilen faaliyetlerin her birinin kendine has bir yapı tarzı ve şekli olmakla birlikte, hepsinin dua ile bütünleşmiş bir hali vardır. Adı ister namaz olsun, ister oruç, ister zekat, ister hac, isterse de herhangi bir salih amel olsun; ibadet kapsamına giren tüm faaliyetlerde, direkt ve dolaylı yönlerden “dua” olgusuna rastlamak mümkündür. Bu yüzden çoğu zaman “dua” ile “ibadet” kavramları birbirlerinin anlamını karşılayacak şekilde kullanılmaktadır. Çünkü her dileyen, rağbet eden, korku duyan kimse kendisinden dilekte bulunulan varlığa kulluk edendir. O’na ibadet eden de aynı zamanda O’nun rahmetini uman ve azabından korkandır. Yani her ibadet eden kişi bir anlamda, dileyendir, Allah’tan bir şeyler isteyendir. Her dileyen, dua eden 4 Furkan, 25/77 5 “Ben insanları ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattım”(Zariyat, 51/56) 6 “De ki; Duanız olmasa Rabbim size ne diye değer versin” ( Furkan, 25/177) 7 Tirmizi, Sünen, Daavat 66, H.no: 3431, c. 5, s.125, Kahire, 1964 2