De onderkant van het tapijt. Harry Mulisch en zijn oeuvre 1952-1992 samenstelling Mariëtte Haarsma, Erna Staal en Murk Salverda bron MariëtteHaarsma,ErnaStaalenMurkSalverda,Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischen zijnoeuvre1952-1992(Schrijversprentenboek33).DeBezigeBij,Amsterdam/Nederlands LetterkundigMuseumenDocumentatiecentrum,DenHaag1992 Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/salv007onde01_01/colofon.php Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden. i.s.m. 4 verklaring van de titel: ‘Depassagesinmijnwerk,waarikzelfhetmeestvanhoud,zijndaaromnietde spektakulaire,waarvoorjury'smijprijzen,maarhetopenenvaneendeur,hetuitblazen vansigarettenrook,hettoevalligkijkenuiteenraam.Derest,deboekenalsgeheel, zijnondraaglijkomdatzijvoormijvolhangenmetalleswatzijhaddenwillenzijn, haddenkunnenzijn,metalleswatikerbijgedacht,ervarenengedaanheb,metde duizendenoorzakenenoorzaakjes,waaruitzijvoortgekomenzijn,sliertenalgen, dril,volgekoektmetdrekenervaringen,teleurstellingen,pijnlijkheden,blijdschap. Zijzijndeonderkantvanhettapijt:nooitzalikweten,watdelezeraandebovenkant ziet.Maarhetgaatermijooknietom,boekengeschreventehebben,maaromzete schrijven,-eenvolstrektewereldmetmijrondtedragen,onverschilligvanwelke aard,onverschilligwateringebeurt’(Voervoorpsychologen,1961,p.102). Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 6 Inleiding Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 7 Inseptember/oktoberishetveertigjaargeledendatMulischofficieeldebuteerde indeNederlandseliteratuur:inseptember1952methetverhaalTussenhamer enaambeeldeninoktober1952metarchibaldstrohalm.Mulischviertdusin 1992zijnachtstelustrumenzijnvierdedecadealsauteur.Dit schrijversprentenboekbegintwaarMulisch'autobiografischeMijngetijdenboek eindigt:metarchibaldstrohalm.Hetdientalscatalogusbijde Mulisch-tentoonstellinginhetLetterkundigMuseum.Boekententoonstelling concentrerenzichophetwerkvanMulischenopzijnopenbareleven. HetoeuvrevanMulischisopallerleimanierenintedelen:naargenre,naar thema,opalfabet,naaraantaltekensofnaarchronologie.Voordezelaatste methodehebbenwij-inoverlegmetdeauteur-gekozen.Hetboekisingedeeld invierdecaden,opgrondvanhetjaarvanpublikatie.Dezedecadenvallenmin ofmeersamenmetfaseninMulisch'schrijverschap.Anderechronologische indelingenzijnookteverdedigen.InzijndissertatieDewegvanhetlachen(1987) deeltFransC.deRoverhetverhalendprozavanMulischtot1983invier periodenin,nietopgrondvanhetjaarvanpublikatie,maaropbasisvanhet jaarwaarindemanuscriptenwerdenvoltooid.Dievierperiodenzijn:1947-1952 Dekunst;1953-1961Devernietiging;1962-1971Dewerkelijkheid;1972-1982 Deeeuwigheid.Detweedeendederdeperiodevallengoeddeelssamenmetde indelinginditprentenboek.Ookheelgoeddenkbaarisdeindeling:1952-1960 deperiodevandeavantgardistische,mythischeverhalenenvanhet absurdistischetoneel(vanarchibaldstrohalmtotDeknop);1961-1973hettijdperk vandeessayachtigeegodocumenten(vanVoervoorpsychologentotHetseksuele bolwerk);1974-1983dedecadevandepoëzie,hetfilosofischemagnumopusDe compositievandewereldenvandeterugkeernaareenmeertraditionele,klassieke verhaalstructuur;1984-1991deperiodevandefilosofischelezingenenvande klassiekeverhalen(vanHoogstetijdtotDezuilenvanHercules). Elkechronologischeindelingisnatuurlijkbetrekkelijk,wanthetlevenstroomt entrektzichweinigaanvandetijdsindelingdooreenZwitsersprecisiehorloge. AanDecompositievandewereld,gepubliceerdin1980,begonMulischalin 1949.Desondankszijnervoordeafzonderlijkedecadenweldegelijkeenpaar lijnentetrekken. Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 8 Eerste decade: 1952-1961 MetarchibaldstrohalmmaakteMulischeen‘meteoorachtigeopkomst’inde Nederlandseliteratuur.Voordathetboekgedruktwas,werdhetin1951bekroond metdeReinaPrinsenGeerligs-prijs.Nahetverschijnenin1952erkendedekritiek Mulischmeteenalseengrootschrijver.IndezelfdedecadekreegMulischnogdrie prijzen:deBijenkorfLiteratuur-prijs1957,deAnneFrank-prijs1957endeVisser Neerlandia-prijs1960.DezelaatstevoorTanchelijn(1960),zijndebuutals toneelschrijver.AanheteindevandezeperiodeisMulischredacteurvanPodium (1958-1960). Indekritiekvielenherhaaldelijktermenals‘internationaalniveau’,‘groot schrijverschap’en‘meesterwerk’.DekritiekwasonderdeindrukvanMulisch' vaardigheidindehanteringvandiversestijlen(lyrisch,barok,homerisch,objectief), vanverschillendesoortenhumor(ironie,sarcasme,parodie,karikatuur,hyperbool) envandediverseverteltechnieken.Tevenswordtalvaakgewezenopde meerduidigheidvanMulisch'werk. DeeerstedecadewordtgekenmerktdooreenintensebelangstellingvanMulisch voorocculteenalchemistischeopvattingen.Mulischwasenigetijdindebanvande gnosticusWimExelentoondelaterinteressevoorsekteleiderLoudePalingboer (zieVoervoorpsychologenenMijngetijdenboek),archibaldstrohalmzoumen kunnenbeschouwenalseen(anti-)sekteleider,inHetzwartelicht(1956)spelen sekteneendominerenderolenookTanchelijngaatovereensektariër.Zijnheleleven zalMulischgefascineerdblijvendoordehermetischetraditie,genoemdnaarde Hermetica,eenserieneoplatoonsegeschriftenuitdederdeeeuwvóórtotdederde eeuwnaChristus,toegeschrevenaanHermesTrismegistus.Dezegeschriftenbevatten astrologische,alchemistische,magischeentheologischeopenbaringen.Hermes TrismegistuswordtookwelbeschouwdalsdeGrieksebelichamingvandeEgyptische ibisgodThoth.InverbanddaarmeeisMulisch'fascinatievoorhetoudeEgypteen deattributendaarvan(sfinx,piramide)begrijpelijk.Debelangstellingvooroccultisme, mystiekenalchemiebrengtvoordeschrijverMulischeenaantalvertelkarakteristieken metzichmeealsgetallensymboliek,naamsymboliek,synesthesie,synchroniciteit, paradox,vervagingvandegrenzenvanruimte,tijdenpersoonlijkheideneen verbondenheidmetvele,zonietallegebeurtenissenuitdewereldendegeschiedenis. TitelsalsHetzwartelichtenHetstenenbruidsbed(1959)verwijzennaarde alchemistischetraditie. IndemeesteverhalenenstukkenvanMulischuitdezeperiodeiseen,aldanniet apocalyptische,vernietigingeenhoofdthema.archibaldstrohalmgaattenonderaan zelfvernietiging;HetstenenbruidsbedheeftdetotalevernietigingvandestadDresden dooreengeallieerdbombardementin1945totonderwerp;indeverhalenvanDe versierdemens(1957)isdestructieinallerleivormenhoofdthema;inHetzwarte lichtenTanchelijngaathetomdeverwachtingvanhetLaatsteOordeel;inDeknop (1960)ishetvoortbestaanvandewereldafhankelijkvanenkeledollemaarschalken dieeenatoomoorlogkunnenontketeneneninhetsatirischeWenkenvoordeJongste Dag(1961)gaathijeveneensuitvandemogelijkheidvanheteindevandemensheid dooreenatoomaanval. Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 9 Tweede decade: 1962-1971 Na1959heeftMulischherhaaldelijkdrieromansaangekondigd:Deontdekkingvan Moskou,DezegelbewaardersenDetoekomstvangisteren.Tussen1963en1970 verschenendelenvanDezegelbewaardersincidenteelinDeGidsenAvenue.Aan heteindvandezedecadezouhetboek,ineenanderevormenmeteenanderetitel, verschijnenalsDevertellerofeenidioticonvoorzegelbewaarders(1970).De toekomstvangisterenzouindederdedecadeverschijnen(1972),nietmeeralsroman maaralseenegodocumentairessay.EnvanDeontdekkingvanMoskouzouinde vierdedecadeeendeelwordengebruiktinDeaanslag(1982).Deverteller(1970), eenverhaalintienhoofdstukkenmetvelerleivormenvansymboliekenindevorm vanparodieënopallerleiliterairegenres,werddoorcriticienpubliekzoslecht begrepen,datMulischzichgenoodzaaktzageenjaarlatereen‘toelichting’te publiceren,Devertellerverteld(1971). Dezedecadewordtechtervooralgekarakteriseerddoorbeschouwelijkproza,door essayachtigeegodocumenten,dieMulischals‘tijdsgeschiedenis’naaraanleiding vanactuelegebeurtenissenpubliceerde:hetEichmannprocesinJeruzalem,de provorelleninAmsterdamendevestigingvanhetCastroregimeopCuba.Dezaak 40/61(1962),Berichtaanderattenkoning(1966)enHetwoordbijdedaad(1968) gevenechtermeerinzichtinhetdenkenvanMulischdanindegebeurtenissenzelf. Hetzijnpogingenvandeschrijveromdoortedringeninmensenengebeurtenissen diedwingendtemakenhebbenmetzijneigenbewustzijn.Mulisch'preoccupatiemet buitenstaanders,metdeenedietegenoverdeanderenoftegenoverallenstaat,met deDavidtegenoverdeGoliath,diezichindeeersteperiodevertaaldeinbelangstelling voorsekteleiders,heeftzichnuverplaatstnaaractueleontwikkelingenenfiguren: naarEichmanndiealsnazibeul‘allen’vertegenwoordigde,maaralsbeklaagde‘de ene’;naardeprovo'sdiehetopnementegenhetonontwarbaarmachtskluwenvan Nederlandseregenten;naarFidelCastrodiedereusachtigeUSAuitdaagt.InEichmann ontdektMulischbovendienhetKwade,indeprovo'seninCastroenChehetGoede. InEichmannverachthijdeversteendebureaucraat,inCastrobewonderthijde creatieveenmagischeprofeetenleider.CastrowordtdoorMulischgeassocieerd metverandering,metrevolutie,metworden;deAmerikanenendeRussenmet conservering,statusquo,metverstening.Dezetegengesteldebegrippenspelenook inhetfictionelewerkvandeanderedecades,implicietofexpliciet,eenbelangrijke rol.DepermanenterevolutiewordtbijuitstekbelichaamddoorCheGuevara.Met hemalsvoornamefiguurschrevenMulischenClaushetlibrettovoordeopera Reconstructie(1969).Solidaireverbondenheid,vriendschapiseenanderebelangrijke waardevoorMulisch.OmdieredenvalthijhetbewindvanCastronietofmetmoeite af,alshetzichschuldigblijkttemakenaanshowprocessen,martelingenenandere totalitairewandaden.DaarmeeonderscheidtMulischzichvanlinkseintellectuelen inhetbuitenlandalsSartre,SemprunenEnzensberger.Mulisch'interessevoor alchemieenoccultismeblijftzichookindegeschriftenvandezeperiodemanifesteren, o.a.indemanipulatiemetdetweegezichtshelftenvanEichmanneninDeverteller. Van1961tot1969 wasMulischredacteurvanRandstad;in1965werdhijook redacteurvanDeGids.In1962kreeghijdeCultuurprijsvanVilvoorde,in1963de Vijverberg-prijs. Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 Hetstenenbruidsbedwerdindejarenzestigveelvertaald:inhetDuits(1960), Noors(1961),Engels(1962),Spaans(1963)enSlowaaks(1968).Dediamant(1954), HetzwartelichtenDezaak40/61werdeninhetDuitsvertaaldinresp.1961,1962 en1963.Desprongderpaarden&dezoetezee(1955)kreegin1969eenvertaling inhetZweeds. Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 10 Derde decade: 1972-1981 AanhetbeginvandezeperiodeschreefMulischweertweeessayachtige egodocumenten,volautobiografischeelementenenhoogstpersoonlijkeopvattingen. Detoekomstvangisteren.Protokolvaneenschrijverij(1972)vraagtdoorzijn experimenteleopzet,dooreenbewustliterairDroste-effect,aandachtvoorhet creatieveproces,éénvandehoofdthema'svanMulisch.Hetboekgaatoverhet (niet-)schrijvenvaneenromanmeteengelijknamigetitel.Deromanzoumoeten gaanovereenEuropawaarinHitlerdeoorlogzouhebbengewonnen.Enindieroman zoudehoofdfiguurweereenromanhebbengeschrevenmeteenzekereMulischals hoofdpersoon,overeenEuropawaarinHitlerdeoorlogzouhebbenverloren.Maar deromanmisluktendaaroverschrijftMulischnuDetoekomstvangisteren,over eentoekomstzoalsmendiezichgisterendacht,maardienietsanderswasdaneen verhevigdheden,overhetDuizendjarigRijkvanHitleralseentoekomstigstenen tijdperk.Hetseksuelebolwerk(1973),ogenschijnlijkopgezetalseenessayover WilhelmReich,gaatoverdeseksueleopvattingenvanFreud,Jung,Reichennietin delaatsteplaatsvanMulisch.‘Nuendanhadikhetgevoel,datikhem[Reich]beter begreepdanmijzelf.Inelkgevalbegrijpikmijzelfbeter,nuikhembegrijp’,schrijft Mulischparadoxaal.InMijngetijdenboek(1975)geeftMulischaandehandvan ongeveerhonderdtwintigdocumentenenfoto'seensamenhangendbeeldvanzijn leventot1952. InveelvanzijnwerkzetMulischzichimplicietofexplicietaftegendeopvattingen vandepsycho-analyse,inhetbijzondertegendievanFreud.Datblijkto.a.uitéén vanzijntoneelstukkenuitdezedecade,OidipousOidipous(1972),waarinhet doorbrekenvandelineairetijdendemeervoudigheidvanpersonageseenbelangrijke rolspelen.Getallensymboliek,verstening,eensfinxenhetEgyptischedodenboek, bekendeelementenuitMulisch'werk,spelenookinditstukeenbelangrijkerol.Op basisvaneentoneelstukAxelvandeFransesymbolistischeschrijverVilliersde l'Isle-Adam-voloccultismeenRozenkruisersideeën-schreefMulischinhetFrans eninhetDuitshetlibrettovoordegelijknamigeopera.InMulisch'bewerkinghebben denazi'shunwerkgedaanendejodenvermoordvoorhetgoudvanhunkiezen. HetopvallendevandederdedecadeisdeopkomstvanMulischalsdichter.Tussen 1973en1978publiceerdehijmaarliefstzesdichtbundels,alsmenWoorden,woorden, woorden(1973),‘visuele’poëzieopbasisvandeHamlet-monoloog‘Tobeornot tobe’,meerekent.OokinDevogels(1974)laatMulischdetypografiemeewerken aandebetekenis.Mulischschrijftveelgedichtenoverhoeeendichteraaneengedicht komt.Ookinzijnprozaishetscheppingsproceseenbelangrijkthema.Voorzijn gedichtenputMulischwederomuiteeuwenoudeniet-christelijke,‘ketterse’,tradities. ZowijdthijeencyclusaandeneopythagoreeërApolloniusvanTyana(†97,eenmet Jezusconcurrerendesekteleider)enaandeEgyptischezonnegodRaengebruikthij eencitaatvanGiordanoBrunoalsmottoenleidstervoorWatpoëzieis(1978).Veel gedichtenvanMulischwordennetalszijnprozabeheerstdooreenparadoxalemanier vandenken:‘Isdaaromietspoëzie,/hetiseraltijdgeweest.//Ookdeongeschreven verzen/zijnindewereld,//Zijhetopdewijze/vanernogniettezijn.//(Wathierde logicabetreft:/daarishetgatvandedeur.)//Elkgedichtherhaalt/allegedichten’. Mulisch'eigenzinnigeinterpretatievandeantiekeOidipousmythe,speeltookmee Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 inhetfictionelewerkdathijinhetmiddenvandezejarenpubliceert:deromanTwee vrouwen(1975)enhetverhaal‘Oudelucht’indegelijknamigebundel(1977). DebelangrijkstepublikatieindezedecadeisDecompositievandewereld(1980), volgensfilosoofS.J.Doorman‘eenhedendaagsCorpusHermeticum’.Inditwerk probeertMulischalseenechte‘uomouniversale’individu,geschiedenisenkosmos; kunst,wetenschapentechniek;religieenoccultismeondertebrengeninéén allesomvattendsysteemvankennis,datgebaseerdisopéénbeginsel,datvande octaviteit.Opmerkelijkisdatindeliteratuurverwijzingendeantiekefilosofen (Aristoteles,Pythagoras,Zeno,Heraclitus,Parmenides,PlatoenEpimenides) domineren. TweepamflettenwerdendoorMulischgeschreven:ééntegenspellinghervorming enééntegenGerardReve. In1977krijgtMulischdeConstantijnHuygens-prijsendeP.C.Hooft-prijsenwordt hijonderscheidenmeteenridderorde.Desprongderpaarden&dezoetezeewordt vertaaldinhetAmerikaans(1973),Pools(1975)enDuits(1979);Hetzwartelicht inhetPools(1976);DediamantinhetRoemeens(1978)enTweevrouweninhet Duits(1980)enhetEngels(1980).Ondertussenhebbenook Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992 11 verhalenuitHetmirakel(1955)enDeversierdemenshunwegnaarhetbuitenland gevonden. In1977zettendecomponistenJanvanVlijmenenReinbertdeLeeuwAxelop muziek.PeterSchatmaaktvandegedichtencyclusKindenkraai(1975)een liederencyclusenWillemBreukervoorzietDeknopvanmuziek.DeVPROzendt in1976hettelevisiespelVolkenvaderliefde(1975)uit,hetverhaal‘Degrens’wordt verfilmdin1979enTweevrouwenin1981. Vierde decade: 1982-1991 In1949droomdeMulischvaneenstadGran.SindsdatjaarisdiestadnietuitMulisch' bewustzijnverdwenen.Hijmaakteeenplattegrondenvuldediesteedsaan.In1982 publiceerdehijeencyclusgedichtenOpusGran,diein1983werdopgenomeninde bundelEgyptisch.MetCherryDuynsmaaktehijin1985voordeVPROeen televisiedocumentaireGran.Desporenvaneendroom. DaarnaastpubliceerdeMulischindezeperiodevierromans.Deaanslagbegint methetuitdewegruimenvandefoutepolitie-inspecteurFakePloegdooreen Haarlemseverzetsgroep.DehoofdpersoonAntonSteenwijkverliesttengevolgevan dieaanslagzijnoudersenbroer.Delezervolgtheminvierepisodes,gekoppeldaan belangrijkegebeurtenissenuitdehedendaagsegeschiedenis:Korea1952;Hongarije 1956;ProvoenVietnam1966;demassaleanti-kernwapendemonstratieinAmsterdam 1981.Indespannenderomanzijnverantwoordelijkheidenschuldcentralethema's zoalszedatookwarenineerdereromansalsHetstenenbruidsbed. InHoogstetijd(1985)gebruiktMulischeenverhaaltechniekdiehijvoorderoman Detoekomstvangisterenookwildetoepassen,nl.dievanhetDroste-effectofvan deRussischebaboeschka-poppetjes.Deromanisopgebouwdalseentreurspelin vijfbedrijven.Dehoofdpersoon,eenbejaardeacteurdiefoutisgeweestindeoorlog, gaateenrolspelenineentoneelstukwaarinweereenanderstukwordtopgevoerd, watleidttoteeningewikkeldspelvanidentiteitswisselingen.Afentoewordthet verhaalgeïnterrumpeerdmetessayachtigefragmentenoververtellen.‘Deverteller endeluisteraarstaansamentegenoverhetvertelde,zijmoetenelkaargoed vasthouden,wantzijzijnkwetsbaar.’ Depupil(1987)speeltinItaliëin1945.Eenjongeschrijverkrijgteenverhouding metdeachtentachtigjarigeweduwevandeuitvindervandeveiligheidsspeld.Hij geneesthaarvanslapeloosheiddoorhaaroudedromentelatenoproepen.Tijdens eentochtnaardetopvandeVesuviusvaltdedameineenstoeltjevandekabelbaan inslaapenverdwijntzespoorloos.Dejongeauteurheeftondertusseneenvisioen vanallepersonagesdiezijnoeuvrezullenbevolken.Depersonagesvertonen gelijkenissenmetdieuithetoeuvrevanMulisch.Zijnschrijverschapisdusgeen illusiemaarvoorbeschikt;hijverwezenlijktietswaterinfeitealtijdalisgeweest. Hetmotto,indezelfdeneoplatoonsegeest,isvanMichel- Deonderkantvanhettapijt.HarryMulischenzijnoeuvre1952-1992